| Level1 | level1Name | level2Name | Text | Reference | Notes |
| 1 | मङ्गलम् | 1.1.1 - शुद्धस्वाभाविकप्रज्ञाशक्तिकारुण्यभूषणम् । नमिकर्मीकरोम्याद्यं विद्यादेवं श्रियः पतिम् ॥ | |||
| 1 | 1.1.2 - अभिवन्द्य महोदारामस्मद्गुरुपरम्पराम् । किञ्चित् करोमि जगतां प्रज्ञाविभवतोऽधुना ॥ | ||||
| 1 | प्रबन्धृविषयः | 1.2.1 - यः श्रीलक्ष्मीपुरं श्रीनिवासार्यो विदुषां मणिः । यं जन्मना ब्रह्मणा च वेङ्कटस्वाम्यजीजनत् ॥ | |||
| 1 | 1.2.2 - श्रीमान् रामानुजाचार्यो येन पौत्र्यजयत् क्षितौ । श्रीमत्तिरुमलै नल्लान् वात्स्यवंशाब्धिचन्द्रमाः ॥ | ||||
| 1 | 1.2.3 - श्रीमत्कस्तूरिरङ्गेन्द्रविद्वद्रत्नकृपाभरः । सर्वतन्त्रस्वतन्त्रत्वं यस्मै प्रायच्छदव्ययम् ॥ | ||||
| 1 | 1.2.4 - पितृव्यस्स विरक्तश्रीरघूद्वहगुरूद्वहः । आत्मरक्षाभरं यस्मादादत्त करुणाकरः ॥ | ||||
| 1 | 1.2.5 - यस्य वृत्तिं प्रतिष्ठां चानन्यतुल्यामकल्पयत् । महीशूरमहीधुर्यतुर्यश्रीकृष्णभूपतिः ॥ | ||||
| 1 | 1.2.6 - यस्मिन् लोकाः प्रसीदन्ति ताताम्बातपसां निधौ । स व्यातानीत् मानमेयरहस्यश्लोकवार्तिकम् ॥ | ||||
| 1 | प्रबन्धविषयः | 1.3.1 - शास्त्रेषु विस्तृतांशस्य गतार्थत्वान्न विस्तरः । सुखबोधाय सारांशः सङ्क्षेपेण प्रदर्श्यते ॥ | |||
| 1 | 1.3.2 - कुतो वा नूतनं वस्तु वयमुत्प्रेक्षितुं क्षमाः । वचोविन्यासवैचित्र्यमात्रमत्र विमृश्यताम् ॥ | ||||
| 1 | 1.3.3 - प्रायः प्रागनुभूतेषु सर्वेष्वपि च वस्तुषु । अपूर्वरचने तत्र तुष्यन्ति हि सुमानुषाः ॥ | ||||
| 1 | 1.3.4 - प्रज्ञा विवेकं लभते विभिन्नागमदर्शनैः । कियद्वा शक्यमुन्नेतुं स्वयत्नमनुधावता ॥ | ||||
| 1 | 1.3.5 - तत्तदुत्प्रेक्षमाणानां पुराणैरागमैर्विना । अनुपासितवृद्धानां विद्या नातिप्रसीदति ॥ | ||||
| 1 | 1.3.6 - सङ्केताद्वा वासनया तथा मीमांसयाऽपि वा । कस्मैचिद्रोचते किञ्चित् मध्यस्थमनसामपि ॥ | ||||
| 1 | 1.3.7 - सर्वसिद्धान्तसारार्थचिन्ताचातुर्यशालिनाम् । न कश्चिदपराधो नः निगूढार्थनिवेदनात् ॥ | ||||
| 1 | 1.3.8 - प्रकाश्यते च प्रायेण स्वाभिप्रायो निबन्धृभिः । अत्र त्वस्मदभिप्रायः सर्वाभिप्रायसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 1 | 1.3.9 - प्रज्ञाप्रासादमारुह्य ह्यशोच्यः शोचतो जनान् । भूमिस्थानिव शैलस्थः सर्वान् प्राज्ञोऽनुपश्यति ॥ | ||||
| 1 | पीठिका | प्रबन्धक्रमः | 1.4.1 - मेयं मानाधीनमपि तदेवादौ निरूप्यते । प्रोपसर्गप्रयोगस्तु प्रमाभ्रमविवेकतः ॥ | ||
| 1 | 1.4.2 - विज्ञानाद्वैतसिद्धान्ते प्रविवेको न कश्चन । तथाऽसत्ख्यातिसिद्धान्ते व्यवहारो ह्युपप्लवः ॥ | ||||
| 1 | 1.4.3 -
मानाधीना
मेयसिद्धिः
मानसिद्धिश्च(*)
लक्षणात् ।
तल्लक्षणप्रमाणाभ्यां
वस्तुसिद्धिरितीर्यते
॥ (* प्रवृत्तिरित्यर्थः ॥) |
जै. न्या.[1-1-2] | |||
| 1 | 1.4.4 - ज्ञातं सम्यगसम्यग्वा यन्मोक्षाय भवाय वा । तत्प्रमेयमिहाभीष्टं न प्रमाणार्थमात्रकम् ॥ | न्या. मा.[427] | |||
| 1 | 1.4.5 - इति न्यायविदः प्राहुः प्रमाणपरिनिष्ठिताः । काणादास्तु पदार्थज्ञाः प्रमेयपरिनिष्ठिताः ॥ | ||||
| 1 | 1.4.6 - प्रमेयं च प्रमाणं च प्रयोजनमिति त्रिभिः । विभागैः प्रविभक्तोऽयं प्रबन्ध इति हि क्रमः ॥ | ||||
| 2 | प्रवृत्त्यङ्गचतुष्टयम् | 2.1.1 - विषयश्च फलं चैव सम्बन्धश्चाधिकार्यपि । प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यङ्गमनुबन्धिचतुष्टयम् ॥ | |||
| 2 | 2.1.2 - अभिधेयादयश्शास्त्रे कथ्यन्ते प्रथमं बुधैः । न निश्चीयन्त एवैते कृत्स्नशास्त्रश्रुतेः पुरा ॥ | ||||
| 2 | 2.1.3 - प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यङ्गं स्यात्तथाप्यर्थसंशयः । अनर्थसंशयो दृष्टः निवृत्त्यङ्गं परीक्षकैः ॥ | ||||
| 2 | निवृत्त्यङ्गचतुष्टयम् | 2.2.1 - तेष्वनर्थेष्वशक्यानुष्ठानं प्रथममुच्यते । यथा च तक्षकमणिः ज्वरपीडां हरेदिति ॥ | |||
| 2 | 2.2.2 - विफलं तु द्वितीयं स्यात् काकदन्तपरीक्षणम् । तृतीयं चानभिमतं जननीपाणिपीडनम् ॥ | ||||
| 2 | 2.2.3 -
असम्बद्धं
तुरीयं
स्यात्
जरद्गववचो(*)
यथा ।
सम्भावितेनाप्येकेन
प्रवृत्तिः
प्रतिबध्यते
॥ (*जरद्गवः कम्बल-पादुकाभ्यां द्वारि स्थितो गायति म(भ)द्रकाणि । तं ब्राह्मणी पृच्छति पुत्रकामा राजन् रुमायां लवण(लशुन)स्य कोऽर्घः ॥) |
न्या. ता.[2] | |||
| 2 | 2.2.4 - इति धार्मोत्तरं वर्त्म न्यायबिन्दुमुखे स्थितम् । न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकारम्भेऽपि सूचितम् ॥ | ||||
| 2 | 2.2.5 - व्यतिरेकदृशः केचित् केचिदन्वयदृष्टयः । प्राचीनाः प्रायशः पूर्वे पराचीनाः परे मताः ॥ | ||||
| 2 | 2.2.6 - ततोऽभिधेयसम्बन्धकथनं स्यादिहादितः । तच्चाभिधेयसम्बन्धसमर्थनमपीष्यते ॥ | ||||
| 2 | तत्रानुपपत्तिः | 2.3.1 - प्रमाणनयतत्त्वाख्यालोकालङ्कारमूलके । रत्नाकरावतारेऽस्य निदानं विदितं यथा ॥ | प्र. त.[6] | ||
| 2 | 2.3.10 - दुर्ग्रहश्चापि सङ्केतः स्वरसक्षणभङ्गिनि । विकल्पयोनयश्शब्दा विकल्पाश्शब्दयोनयः ॥ | ||||
| 2 | 2.3.11 - कार्यकारणता तेषां नार्थं शब्दाः स्पृशन्त्यमी । इति प्राचामुक्तिरेषा सकलार्थप्रदर्शिनी ॥ | ||||
| 2 | 2.3.12 - अतोऽभिधेयसम्बन्धभङ्गुरः शास्त्रडम्बरः । सोऽयं सौगतसिद्धान्तः शास्त्रारम्भप्रभञ्जकः ॥ | ||||
| 2 | 2.3.2 - शास्त्रादावभिधेयार्थो दुर्निरूपोऽभिधित्सितः । सोऽसम्बद्धोऽथ सम्बद्धः नाद्यः प्रागेकवाक्यतः ॥ | ||||
| 2 | 2.3.3 - सर्वशास्त्रार्थसन्दर्भगर्भाविर्भावसम्भवात् । कृतं शास्त्रेण शेषेण बहलक्लेशकारिणा ॥ | ||||
| 2 | 2.3.4 - नान्त्यश्शब्दाभिसम्बन्धे विकल्पानुपपत्तितः । संयोगाद्यास्तु सम्बन्धाः नैव सम्भावनापदम् ॥ | ||||
| 2 | 2.3.5 - तादात्म्यं वा तदुत्पत्तिः वाच्यवाचकताऽथवा । स्यादाद्यपक्षे प्रायेण जगतो मिश्ररूपता ॥ | ||||
| 2 | 2.3.6 - क्षुरमोदकशब्दाभ्यां स्यातां पाटनपूरणे । द्वितीयपक्षोऽपि मिथोऽनुपलम्भपराहतः ॥ | ||||
| 2 | 2.3.7 - तृतीयोऽपि स्वरूपं वा भिन्नो वेति विकल्प्यते । आद्ये नाधिकमुक्तं स्यात् अन्त्ये नित्योऽथवेतरः ॥ | ||||
| 2 | 2.3.8 - नित्यश्चेन्नित्यतापत्तिः एतत्सम्बन्धिनोरपि । अनित्यश्चेत्स्वरूपं चेत् नाधिकं स्यादितीरितम् ॥ | ||||
| 2 | 2.3.9 - भिन्नश्चेदनवस्था स्यात् तादात्म्यादिविकल्पतः । सर्वेषामपि नित्यत्वं क्षणभङ्गपराहतम् ॥ | ||||
| 2 | समाधानम् | 2.4.1 - क्षेप्तुं वादानेवमादीन् दृश्यते किल वार्तिके । सिद्धे शब्दार्थसम्बन्ध इति वाररुचं वचः ॥ | वररुचि.[1-1-1] | ||
| 2 | 2.4.2 - शब्दे चार्थे च सम्बन्धे नित्य एवेति तद्वचः । व्याख्यातं भाष्यकारेण पतञ्जलिमहर्षिणा ॥ | ||||
| 2 | 2.4.3 - औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्ध इत्यपि । जैमिनिस्सूत्रयामास शब्दार्थान्वयनित्यताम् ॥ | जै. सू.[1-1-5] | |||
| 2 | 2.4.4 - नित्याश्शब्दार्थसम्बन्धाः समाम्नाता महर्षिभिः । सूत्राणां सानुतन्त्राणां भाष्याणां च प्रणेतृभिः ॥ | वा. प.[1-23] | |||
| 2 | 2.4.5 - इति वाक्यपदीयेऽपि प्राह भर्तृहरिः स्वयम् । यश्शब्दाद्वैतसिद्धान्तप्रतिष्ठापनदेशिकः ॥ | ||||
| 2 | शास्त्रारम्भः | उपबृंहणम् | 2.5.1 - सर्वस्यैव हि शास्त्रस्य कर्मणो वाऽपि कस्यचित् । यावत्प्रयोजनं नोक्तं तावत्तत्केन गृह्यते ॥ | श्लोक.[4] | |
| 2 | 2.5.2 - सिद्धार्थं सिद्धसम्बन्धं श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते । ग्रन्थादौ तेन वक्तव्यस्सम्बन्धः सप्रयोजनः ॥ | ||||
| 2 | 2.5.3 - सम्बन्धोऽस्ति च नित्यश्चेत्युक्तमौत्पत्तिकादिना । अप्रामाण्यनिरासार्थं, तद्द्वयं नेष्यते परैः ॥ | ||||
| 2 | 2.5.4 - वाच्यवाचकसम्बन्धनिषेधे लोकबाधनम् । विरोधश्च स्ववाक्येन न हि सम्बन्धवर्जितैः ॥ | ||||
| 2 | 2.5.5 - प्रतिज्ञार्थं पदैः शक्यः प्रतिपादयितुं परः । तस्माद्गमकतारूपः वृद्धेभ्यस्त्विह शिक्ष्यते ॥ | ||||
| 2 | 2.5.6 - इति कौमारिले श्लोकवार्तिके चोपबृंहणम् । अत एव हि शब्दादेर्नित्यताऽस्थापि सूरिभिः ॥ | ||||
| 2 | नित्यपदार्थः | 2.6.1 - जात्याख्यस्यातिरिक्तस्य नित्यस्यापि च वस्तुनः । स्वीकारोऽपि च शिक्षायै स्यात्प्रपञ्चापलापिनाम् ॥ | |||
| 2 | 2.6.2 - कर्मैकं बुद्धिरप्येका जगत्येकस्सितो गुणः । वर्णोऽप्येको गकारादिरिति वादा अपीदृशाः ॥ | श्लोक.[831] | |||
| 2 | 2.6.3 - तस्मादादौ शास्त्रकृतामर्थसम्बन्धसूचनम् । साधने पर्यवसितं शास्त्रारम्भोऽयमुच्यते ॥ | ||||
| 2 | 2.6.4 - इदानीन्तनशास्त्रेषु तद्विशेषविचिन्तना । प्रवर्तते युक्तिमूला सति कुड्येऽनुलेपवत् ॥ | ||||
| 3 | मङ्गलविचारः | अङ्गम् | 3.1.1 - प्रारीप्सितसमाप्त्यर्थं शिष्टाः कुर्वन्ति मङ्गलम् । आचारानुमितश्रुत्या तद्धेतुत्वं हि मीयते ॥ | ||
| 3 | 3.1.2 - प्रमिते साधनत्वेऽस्मिन् श्रुत्यैव निरपेक्षया । व्यभिचारः परीहार्यः क्वचिच्चित्रादिनीतितः ॥ | ||||
| 3 | 3.1.3 - फलानन्तर्यनियमो यदि हेतुत्वमिष्यते । व्यभिचारस्य शङ्कैव न हि स्यादवकाशिनी ॥ | ||||
| 3 | 3.1.4 - तत्स्यादारब्धकर्माङ्गं प्रागनुष्ठानदर्शनात् । विघ्नध्वंसस्तदत्यन्ताभावो वा द्वारमिष्यते ॥ | ||||
| 3 | 3.1.5 - समाप्यतामिदं कर्म निर्विघ्नमिति कामना । यदा श्रुतित एव स्यात् तदा द्वारत्वनिर्णयः ॥ | ||||
| 3 | 3.1.6 - संशयो निश्चयो वाऽत्र विघ्नज्ञानं प्रवर्तकम् । समाप्तिकामो विघ्नज्ञः सोऽधिकार्यत्र बोध्यते ॥ | ||||
| 3 | तस्य प्रभेदाः | 3.10.1 - तन्मानसं वाचिकं च कायिकं चेत्यपि त्रिधा । समष्टिव्यष्टिरूपेण सर्वत्रास्तीति केचन ॥ | |||
| 3 | 3.10.2 - एवं मङ्गलतत्त्वार्थविचारो मङ्गलात्मकः । मङ्गलाचारयुक्तानां विनिपातं निवारयेत् ॥ | मनु.[4-146] | |||
| 3 | प्रधानम् | 3.2.1 - प्रधानं मङ्गलं केचित् अदृष्टद्वारतः पुनः । फलं समाप्तिः तत्कामो ह्यधिकारीति जानते ॥ | |||
| 3 | नैमित्तिकम् | 3.3.1 - प्रारिप्सितं निमित्तं स्यादविघ्नेन समापनम् । प्रचयश्च फलं चेति केचिन्नैमित्तिकं विदुः ॥ | त. टी.[मङ्गलवादः] | ||
| 3 | 3.3.2 - मङ्गलाचरणे तस्मात्काम्यशङ्का व्यपोद्यते । समाप्तिकामना तु स्यादधिकारिविशेषणम् ॥ | ||||
| 3 | नित्यम् | 3.4.1 - परे त्वदृष्टद्वारेण मङ्गलस्य फलं विदुः । विघ्नसंसर्गविरहं समाप्तिस्तु ततः फलम् ॥ | |||
| 3 | प्राचीनमतम् | 3.5.1 - चतुर्षु पक्षेष्वेतेषु कञ्चित्स्वीकृत्य सूरयः । विवदन्ते गुरुलघुविमर्शनविचक्षणाः ॥ | |||
| 3 | 3.5.2 - प्रथमं परिगृह्णन्ति पक्षं प्राञ्चस्तु तार्किकाः । नव्यनैयायिकानां तु तुरीयः पक्ष ईप्सितः ॥ | ||||
| 3 | नवीनमतम् | 3.6.1 - आद्यपक्षे व्यभीचारं नास्तिकादिनिबन्धने । अन्यथासिद्धिमपि वा विघ्नध्वंसेन ते विदुः ॥ | |||
| 3 | अनिबन्धनम् | 3.7.1 - न मङ्गलं महाभाष्ये दृश्यते नापि पाक्षिले । न शाबरे शाङ्करे वा तथेदानीन्तने क्वचित् ॥ | |||
| 3 | 3.7.2 - मङ्गलं न निबध्नन्ति ग्रन्थे केचिद्विपश्चितः । कुर्वन्तो वा न कुर्वन्तो न हि तद्वेदितुं क्षमम् ॥ | ||||
| 3 | 3.7.3 - माण्डूक्यगौडपादीयभाष्ये श्रीमति शाङ्करे । यथाबलं नमस्कारो व्यवहार इतीरितः ॥ | गौ. का.[4-100] | |||
| 3 | निबन्धनम् | 3.8.1 - निबध्नतामयं भावश्शिष्याणां शिक्षणं तथा । महिष्ठमङ्गलावाप्तिः स्वकृतस्यानुकीर्तनात् ॥ | |||
| 3 | महाकाव्याङ्गम् | 3.9.1 - दण्ड्यादिभिर्महाकाव्यारम्भस्याङ्गमितीरितम् । सर्गबन्धो महाकाव्यमुच्यते तस्य लक्षणम् ॥ | |||
| 3 | 3.9.2 - आशीर्नमस्क्रिया वस्तुनिर्देशो वापि तन्मुखम् । तदाहुर्मङ्गलं काव्यस्यैवाङ्गमिति केचन ॥ | ||||
| 4 | सिद्धान्तपदार्थः | 4.1.1 - प्रामाणिक इति ज्ञातो ह्यर्थः सिद्धान्त इष्यते । आवापोद्वापभेदानामिदानीमपि दर्शनात् ॥ | न्या. सू.[1-1-26] | ||
| 4 | सर्वसमासः | 4.10.1 - अनात्मवादिनः केचित्केचिदात्मैकवादिनः । अद्वैतवादिनः केचित्केचित्तु द्वैतवादिनः ॥ | |||
| 4 | 4.10.2 - जीवैकवादिनः केचित्केचिद्ब्रह्मैकवादिनः । तादात्म्यवादिनः केचित् केचित्तद्भेदवादिनः ॥ | ||||
| 4 | 4.10.3 - स्याद्भावाभावयोरेवं कार्यकारणयोरपि । स्यान्नित्यानित्ययोश्चैवं तथा वै मानमेययोः ॥ | ||||
| 4 | 4.10.4 - स्याद्द्रव्याद्रव्ययोरेवं तथा वै धर्मधर्मिणोः । एषैव रीतिस्सर्वेषु चित्रा मानुषशेमुषी ॥ | ||||
| 4 | स्वस्वोत्कर्षः | 4.11.1 - सदसत्सदसच्चेति यस्य पक्षो न विद्यते । उपालम्भश्चिरेणापि तस्य वक्तुं न शक्यते ॥ | मा. वृ.[4] | ||
| 4 | 4.11.2 - परस्परं मत्सरिणः प्रवादास्सकला अपि । इच्छन् सर्वत्राविशेषं आर्हतोऽपक्षपात्यसौ ॥ | ||||
| 4 | 4.11.3 - स्वसिद्धान्तव्यवस्थासु द्वैतिनो निश्चिता दृढम् । परस्परं विरद्ध्यन्ते तैरयं न विरुध्यते ॥ | गौ. का.[3,17] | |||
| 4 | 4.11.4 - एवं हि स्वस्वसिद्धान्तसमुत्कर्षं विदुः क्रमात् । सौगता आर्हताश्चापि तथौपनिषदा अपि ॥ | ||||
| 4 | 4.11.5 - एवं स्वीयोत्कर्षवादं सर्वे दार्शनिका विदुः । सर्वत्रैतादृशी रीतिरित्येषा दिक्प्रदर्शिता ॥ | ||||
| 4 | सिद्धान्तस्थापनम् | 4.2.1 - अभिमानैकमूलत्वात् अन्योन्यं च विरोधतः । न कश्चिद्यदि सिद्धान्तः नैवं तत्सिद्ध्यसिद्धितः ॥ | |||
| 4 | 4.2.2 - सिद्धान्ताभाव एवायं प्रामाणिक इतीष्यते । नेष्यते वा द्विधाऽप्येवं सिद्धः सिद्धान्तसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 4 | सिद्धान्तविचारः | अभावसिद्धान्तः | 4.3.1 - सर्वं शून्यमिति प्राहुः केचिद्विज्ञानमित्यपि । अपोहवादिनस्सर्वं व्यावृत्तिरिति मेनिरे ॥ | ||
| 4 | संख्यैकान्ताः | 4.4.1 - सर्वं सदित्येकमिति संख्यैकान्तेषु चादिमः । शून्याद्वैतं सदद्वैतं विज्ञानाद्वैतमेव च ॥ | न्या. सू.[4-1-41] | ||
| 4 | 4.4.10 - इत्थं संख्यैकान्तवादो हेतुसाध्याविशेषतः । प्रत्यक्षादिप्रमाणानां विरोधाच्च न युज्यते ॥ | ||||
| 4 | 4.4.11 - इत्यक्षपादमुनिना दूषितो न्यायदर्शने । संख्याविवादः प्रथमः तदधीनं हि लक्षणम् ॥ | ||||
| 4 | 4.4.2 - शब्दाद्वैतं तथा कालाद्वैतमित्यादि विस्तरः । सर्वं नित्यमनित्यं च द्विसंख्यैकान्तवादिनाम् ॥ | ||||
| 4 | 4.4.3 - ज्ञाता ज्ञानं ज्ञेयमिति त्रिसंख्यैकान्तवादिनाम् । मानं मेयं मितिर्मातेत्याहुरेवं ततः परे ॥ | ||||
| 4 | 4.4.4 - रूपं संज्ञा च संस्कारः वेदनाऽनुभवस्त्विति । पञ्च स्कन्धा इति प्राहुः सौत्रान्तिकमुखाः परे ॥ | ||||
| 4 | 4.4.5 - जीवो धर्मोऽप्यधर्मश्च पुद्गलः काल एव च । आकाश इति षड्द्रव्यं षडभिज्ञाः प्रचक्षते ॥ | ||||
| 4 | 4.4.6 - एवं सप्तादिसंख्यानामेकान्ता अपि सम्मताः । ततश्च षष्टितन्त्रं यत्संदृष्टं कपिलादिभिः ॥ | ||||
| 4 | 4.4.7 - संख्यैकान्तानुरोधेन तत्सांख्यं प्रथितं भुवि । सांख्या हि तत्त्वगणनापरायणतया स्थिताः ॥ | प्र. चं.[6-12] | |||
| 4 | 4.4.8 - प्रबोधचन्द्रोदयोक्तिरप्येवं तत्र साक्षिणी । ज्ञानप्रधानं यच्छास्त्रं तत्सांख्यमिति केचन ॥ | ||||
| 4 | 4.4.9 - तपःप्रधानं शास्त्रं तु पातञ्जलमिति स्थितम् । यमादयस्तपोरूपास्तत्रैव हि विशोधिताः ॥ | ||||
| 4 | तत्त्वसंख्या | 4.5.1 - इत्यालोच्यापरे प्राज्ञाः नयसंस्कृतमानसाः । तस्मिन् संख्यां परित्यज्य तत्त्वे संख्यां न्यवेशयन् ॥ | |||
| 4 | 4.5.2 - ततस्तत्त्वसमासस्तु पञ्चविंशतिधा कृतः । कार्यकारणयोरैक्यं तथा वै धर्मधर्मिणोः ॥ | ||||
| 4 | 4.5.3 - अभेद इति सिद्धान्तात् द्विसंख्यैकान्त एव सः । षट्त्रिंशत्संख्यतत्त्वानि विदुश्शैवागमानुगाः ॥ | ||||
| 4 | 4.5.4 - वैशेषिकादयस्सप्त षोडशेति च मन्वते । पदार्थतत्त्वविज्ञानान्निःश्रेयसमसूत्र्यत ॥ | न्या. सू.[1-1-1] | |||
| 4 | 4.5.5 - यतो विवेककाष्ठैव फलं मानवजन्मनः । तयोपादित्सितजिहासितयोर्हि विनिश्चयः ॥ | ||||
| 4 | 4.5.6 - ततश्शास्त्रोपयुक्तानां पदार्थानां परीक्षणम् । समस्य च विभज्यापि पदार्थानां परीक्षणम् ॥ | ||||
| 4 | 4.5.7 - इति द्विधा प्रवृत्तं स्याच्छास्त्रमित्यवधार्यते । | ||||
| 4 | पदार्थशास्त्रम् | 4.6.1 - पदमेव पदार्थं तं मन्यन्ते ये च शाब्दिकाः ॥ | वा. प.[1.1] | ||
| 4 | 4.6.2 - अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् । विवर्ततेऽर्थभावेन वेति ये वा विदुः परे ॥ | ||||
| 4 | 4.6.3 - वाक्यं वाऽप्यथ वाक्यार्थं प्रतिभां येऽपि मन्वते । तादृग्वादनिरोधाय पदार्थ इति शिक्ष्यते ॥ | ||||
| 4 | 4.6.4 - अतः पदार्थशास्त्रं वा तर्कशास्त्रमपीति वा । प्रख्यायते च तच्छास्त्रं संस्कारस्थैर्यसिद्धये ॥ | ||||
| 4 | मतभेदाः | 4.7.1 - तत्र बाह्यार्थमात्रस्य तत्त्वं लौकायता विदुः । तथैवान्तरमात्रस्य यौगाचारा विजानते ॥ | |||
| 4 | 4.7.10 - प्रायोऽनेकान्तवादोऽयं वैशेषिकविदूषितः । विशेषसमवायौ तु बहुभिर्हि बहिष्कृतौ ॥ | ||||
| 4 | 4.7.11 - अभावाभ्युपगन्तारः दृश्यन्ते बहवो बुधाः । विशिष्य तत्तद्वादेषु तत्त्वं स्पष्टं भविष्यति ॥ | ||||
| 4 | 4.7.2 - बाह्यमाभ्यन्तरं चेति कापिलाद्याः विदुः परे । पातञ्जलास्त्वीश्वराख्यं पुंविशेषं विजानते ॥ | ||||
| 4 | 4.7.3 - तच्च तत्त्वान्तरमिति प्रायेणेश्वरवादिनः । द्रव्यं पदार्थः केषाञ्चित् सर्वं द्रव्यात्मकं यतः ॥ | ||||
| 4 | 4.7.4 - महासामान्यमन्यैस्तु द्रव्यं सदिति चोच्यते । गुणः पदार्थः केषाञ्चित् गुणबृन्दं यतोऽखिलम् ॥ | ||||
| 4 | 4.7.5 - द्रव्यं गुण इति द्वेधा पदार्थ इति केचन । द्रव्याद्रव्यविभागोऽपि मतेऽस्मिन् पर्यवस्यति ॥ | ||||
| 4 | 4.7.6 - संयोगान्तर्गतः कर्मपदार्थ इति भूषणः । केचित्कर्मानुजानन्तो बहुधाऽत्र विशेरते ॥ | ||||
| 4 | 4.7.7 - जातिः पदार्थः केषाञ्चित् सर्वं जात्यात्मकं विदुः । अपोहवादिनस्सौत्रान्तिकाः व्यावृत्तिवादिनः ॥ | ||||
| 4 | 4.7.8 - द्रव्यं गुणः कर्म चेति केषाञ्चित् त्रिविधो मतः । त्रयाणामर्थ इत्याख्यां कणादश्चाप्यसूत्रयत् ॥ | वै. सू.[8-2-3] | |||
| 4 | 4.7.9 - संस्थानमेव सामान्यं तेषामभिमतं भवेत् । परे द्रव्याद्रव्ययोश्च भेदाभेदं विदुर्बुधाः ॥ | ||||
| 4 | नैरात्म्यसिद्धान्तः | 4.8.1 - अथ नैरात्म्यसिद्धान्तः किञ्चिदत्र प्रदर्श्यते । पदार्थानां स्वतो रूपं न किञ्चिद्व्यवतिष्ठते ॥ | वा. प.[2-441] | ||
| 4 | 4.8.2 - इदं वस्तुबलायातं यद्वदन्ति विपश्चितः । यथायथाऽर्थाश्चिन्त्यन्ते विशीर्यन्ते तथातथा ॥ | अ. द.[शून्यवादः] | |||
| 4 | 4.8.3 - बुद्ध्या विविच्यमानायां स्वभावो नावधार्यते । अतो निरभिलप्यास्ते निःस्वभावाश्च दर्शिताः ॥ | ||||
| 4 | 4.8.4 - विवक्षामात्रतन्त्राः स्युश्शब्दाः तेऽर्थानिबन्धनाः । वस्तुव्यवस्थापनाय व्यवहारा न हीशते ॥ | ||||
| 4 | 4.8.5 - यत्नेनानुमितोऽप्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः । अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपाद्यते ॥ | वा. प.[1-34] | |||
| 4 | 4.8.6 - इत्याहुरपरे प्राज्ञाः ते वै शाब्दिकसौगताः । विचित्राः पुमभिप्रायाः वर्तन्ते देशकालयोः ॥ | ||||
| 4 | सार्वात्म्यसिद्धान्तः | 4.9.1 - विशेषवादिनः केचित् केचित्सामान्यवादिनः । तदैक्यवादिनः केचित्केचित्तद्भेदवादिनः ॥ | |||
| 4 | 4.9.2 - साधने बाधने चापि न च तत्र बलाबलम् । कदाचिन्निश्चितं कैश्चित्तस्मान्मध्यस्थता वरम् ॥ | श्लोक.[633] | |||
| 4 | 4.9.3 - इत्यन्यानन्यते तत्र स्तो न स्तश्चेति कीर्त्यते । इति तादात्म्यमिच्छन्ति कुमारिलमुखाः परे ॥ | ||||
| 5 | प्रवृत्तिः | 5.1.1 - तत्र लौकायतं लोकसिद्धं व्याख्यानपेक्षितम् । तथापि सङ्गतिज्ञप्त्यै प्राचामुक्तिरनूद्यते ॥ | प. म.[6 भ.] | ||
| 5 | 5.1.2 - लौकायतं शास्त्रमेव प्रमाणं सर्वथा मतम् । पुमर्थौ यत्रार्थकामौ प्रत्यक्षैकप्रमाणता ॥ | ||||
| 5 | 5.1.3 - प्रत्यक्षाल्लोकशब्दार्थादधिकं च तदायतम् । इति बार्हस्पत्यसूत्रभाष्यकृद्भिरुदीरितम् ॥ | ||||
| 5 | 5.1.4 - इति सर्वार्थसिद्धौ श्रीवेदान्तार्यैरनूदितम् । एतेन सूत्रभाष्यादिसम्प्रदायोऽपि गम्यते ॥ | ||||
| 5 | प्रमेयः | 5.2.1 - तत्र चत्वारि भूतानि भूमिवार्यनलानिलाः । चतुर्भ्यः खलु भूतेभ्यः चैतन्यमुपजायते ॥ | |||
| 5 | 5.2.10 - प्रामाणिकं स्वरूपं यत् स्वभावस्स्यात्स एव हि । मृत्युरेवापवर्गस्स्यादिति वाचस्पतेर्मतम् ॥ | ||||
| 5 | 5.2.11 - न स्वर्गो नापवर्गो वा विद्यते पारलौकिकः । | ||||
| 5 | 5.2.2 - किण्वादिभ्यस्समेतेभ्यः द्रव्येभ्यो मदशक्तिवत् । अहं स्थूलः कृशो गौरः इति साक्षात्प्रतीतितः ॥ | ||||
| 5 | 5.2.3 - देहे स्थौल्यादियोगाच्च स एवात्मा न चापरः । बुद्धेश्च देहधर्मत्वे देहस्य क्षणिकत्वतः ॥ | ||||
| 5 | 5.2.4 - तस्या आशुविनाशोऽपि सम्यगेवोपपद्यते । बुद्धेर्नित्यात्मधर्मत्वे स्याद्बुद्धिरपि शाश्वती ॥ | ||||
| 5 | 5.2.5 - बुद्ध्यन्तरेण नाशादिकल्पनं दुरुपद्रवम् । तथा बुद्धेर्गुणत्वं वा द्रव्यत्वं कैश्चिदिष्यते ॥ | ||||
| 5 | 5.2.6 - तद्भूतस्पन्दधीवादमसत्कर्तुमिति स्थितम् । आत्मनो द्रव्यता कैश्चिदिष्यते नित्यताऽऽप्तये ॥ | ||||
| 5 | 5.2.7 - पर्यायतस्त्वितरथा क्षणिको देहवद्भवेत् । नित्यसत्त्वा भवन्त्येके नित्यासत्त्वाश्च केचन ॥ | ||||
| 5 | 5.2.8 - विचित्राः केचिदित्यत्र तत्स्वभावो नियामकः । अग्निरुष्णो जलं शीतं समस्पर्शस्तथाऽनिलः ॥ | ||||
| 5 | 5.2.9 - केनेदं चित्रितं तस्मात् स्वभावात्तद्व्यवस्थितिः । तत्तथैव स्वीक्रियते यद्यथैव प्रतीयते ॥ | ||||
| 5 | चार्वाकदर्शनम् | उद्देशः | 5.3.1 - यदि गच्छेत्परं लोकं देहादेष विनिर्गतः ॥ | ||
| 5 | 5.3.2 - कस्माद्भूयो न चायाति बन्धुस्नेहसमाकुलः । यावज्जीवं सुखं जीवेत् नास्ति मृत्योरगोचरः ॥ | ||||
| 5 | 5.3.3 - भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः । यावज्जीवं चाग्निहोत्रं जुहुयादिति वै श्रुतिः ॥ | ||||
| 5 | 5.3.4 - ब्राह्मणस्य च देहोऽयं नोपभोगाय जायते । इह क्लेशाय महते प्रेत्यानन्तसुखाय च ॥ | ||||
| 5 | 5.3.5 - इत्यादि वचनं सर्वं स्मृतमास्थानिवृत्तये । शरीरमाद्यं धर्मस्य साधनं चापि कीर्तितम् ॥ | ||||
| 5 | 5.3.6 - महता पुण्यपण्येन क्रीतेयं कायनौस्त्वया । गन्तुं दुःखोदधेः पारं त्वर यावन्न भिद्यते ॥ | ||||
| 5 | 5.3.7 - आयुरारोग्यमैश्वर्यं योगाङ्गं चेति कीर्त्यते । अरोगदृढगात्रत्वं सुखमुत्साहकारणम् ॥ | ||||
| 5 | 5.3.8 - आत्मनां नित्यतायां तु नैवास्थायाः परिक्षयः । तस्माद्देहात्मसिद्धान्तः द्रुतं रागविभञ्जकः ॥ | ||||
| 5 | सुखम् | 5.4.1 - अभ्यास एव सर्वत्र सुखदुःखनियामकः । मनःप्रीतिकरः स्वर्गः नरकः तद्विपर्ययः ॥ | |||
| 5 | 5.4.2 - देशकालदशाभिन्नस्वभावेन व्यवस्थितः । तस्यैव परिभाषेयं पापं पुण्यमिति द्विधा ॥ | ||||
| 5 | 5.4.3 - अग्नेश्शीतेन तोयस्य तृषा भक्तस्य च क्षुधा । क्रियते सुखकर्तृत्वं तद्विलोमस्य चेतरैः ॥ | ||||
| 5 | 5.4.4 - सुखाभावो दुःखमिति व्यवहारस्य गोचरः । आत्मा सुखे नियोक्तव्यः सुखभाजः प्रजाः स्मृताः ॥ | ||||
| 5 | सम्प्रदायः | 5.5.1 - प्रकृतिं तद्विकारान्वा देहान्तान् ये तु मन्वते । आत्मानमिति ते ख्याताः तौष्टिका इति कापिलैः ॥ | सा. का.[17] | ||
| 5 | 5.5.2 - पञ्चेन्द्रियविरक्तास्ते प्रकृत्यादौ लयं गताः । भवामेति च तानेव त्वात्मेत्येवमुपासते ॥ | ||||
| 5 | 5.5.3 - तत्त्वाभ्यासान्नास्मि न मे किञ्चिदित्येव केवलम् । ज्ञानमुत्पद्यते पश्चात् स्वयं सह विनश्यति ॥ | ||||
| 5 | 5.5.4 - विज्ञानघन एवैभ्यो भूतेभ्यश्च समुत्थितः । तानेवानुविनश्येदित्येव ब्राह्मणदर्शनम् ॥ | बृ. उ.[6-5] | |||
| 5 | 5.5.5 - येयं प्रेत इति श्रौते वचने नायमित्यपि । अनादिर्विचिकित्सेति सिद्धान्तः गीष्पतेरसौ ॥ | ||||
| 5 | 5.5.6 - विवृतं बहुधा सत्त्वं चैतन्यं नास्ति किञ्चन । इति श्रुतिः वाक्यपदव्याख्यायां समुदाहृता ॥ | वा. प.[1-8] | |||
| 5 | वैराग्यम् | 5.6.1 - मज्ज्नामस्थ्नामथ प्लीह्नां यकृतां शकृतामपि । पूर्णाः स्नायुसिरास्यूताः प्रजाश्चर्मप्रसेविकाः ॥ | |||
| 5 | 5.6.10 - जगतामुपकाराय वर्तितव्यं कृतात्मना । इदमेव हि चार्वाकदर्शनं रागभञ्जकम् ॥ | ||||
| 5 | 5.6.11 - देहपर्यन्तात्मवाद इति तत्त्वविदो विदुः । | ||||
| 5 | 5.6.2 - मांसासृक्पूयविण्मूत्रस्नायुमज्जास्थिसंहतिः । देहः पटलपर्यन्तबिन्दुवत् क्षणभङ्गुरः ॥ | ||||
| 5 | 5.6.3 - सर्वाशुचिनिधानस्य कृतघ्नस्य विनाशिनः । शरीरकस्यापि कृते नराः पापानि कुर्वते ॥ | ||||
| 5 | 5.6.4 - यदि नामास्य देहस्य यदन्तस्तद्बहिर्भवेत् । दण्डमादाय लोकोऽयं शुनः काकांश्च वारयेत् ॥ | ||||
| 5 | 5.6.5 - दिवं स्पृशति भूमिं च शब्दः पुण्येन कर्मणा । यावत्स शब्दो भवति तावत्पुरुष उच्यते ॥ | ||||
| 5 | 5.6.6 - अकीर्तिर्यस्य कीर्त्येत लोके भूतस्य कस्यचित् । पतत्येवाधमान् लोकान् यावच्छब्दस्स कीर्त्यते ॥ | ||||
| 5 | 5.6.7 - नरः पतितकायोऽपि यशःकायेन जीवति । श्लोकार्धेन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ग्रन्थकोटिभिः ॥ | ||||
| 5 | 5.6.8 - परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् । इत्येव लक्षणं पुण्यपापयोस्सर्वसम्मतम् ॥ | ||||
| 5 | 5.6.9 - परश्शतैरेवमादिवचोभिरिह जीवता । आस्था निवर्तनीयाऽऽदौ आत्मन्याशुविनाशिनि ॥ | ||||
| 5 | रसेश्वरसिद्धान्तः | 5.7.1 - स्थिरदेहविदोऽप्येके जीवन्मुक्तिं समाश्रिताः । ते रसेश्वरसिद्धान्तनिष्ठाः तद्धृदयं त्विदम् ॥ | स. सं.[9 द.] | ||
| 5 | 5.7.2 - आकाशस्य स्थितिर्यावद्यावच्च जगतः स्थितिः । तावन्मम स्थितिर्भूयाज्जगत्पापानि निघ्नतः ॥ | भा. भा.[121] | |||
| 5 | 5.7.3 - इति बुद्धेन कथितमिति भास्करभाषितम् । तत् स्थेयं पुरुषेणेह जगतामुपकुर्वता ॥ | ||||
| 5 | 5.7.4 - बाह्यं केवलमेतत्स्यात् बौद्धं केवलमान्तरम् । सिद्धान्तस्यास्य सङ्क्षेपः तत्तदुक्त्या प्रकाश्यते ॥ | ||||
| 6 | नैरात्म्यम् | 6.1.1 - आत्मग्रहो महामोहः प्रथमस्तन्निवृत्तितः । मम किं नाहमेवेति विरंस्यति ममग्रहः ॥ | प्र. त.[145] | ||
| 6 | 6.1.2 - तस्मादादावहंकारममकारप्रहाणतः । नैरात्म्यदर्शनं सिद्धं निर्वाणद्वारमुत्तमम् ॥ | स. सं.[2 द.] | |||
| 6 | 6.1.3 - आत्मा यद्यप्रतीत्य स्यात् क्लेशानां नैव संक्षयः । अतो नैरात्म्यसिद्धान्तः बौद्धानामिति निर्णयः ॥ | ||||
| 6 | जीवोत्पत्तिः | 6.10.1 - यद्यपि क्षणिका भावाः कार्यकारणलक्षणाः । तथाप्यविद्याशक्त्यैव तत्सर्वमुपपद्यते ॥ | श्रुत.[2-2-18] | ||
| 6 | 6.10.10 - ततः पृथिव्यादिरूपिद्रव्यं तत्पुञ्जलक्षणम् । ततस्त्विन्द्रियषट्कं स्यात् षडायतनसंज्ञितम् ॥ | ||||
| 6 | 6.10.11 - ततः स्पर्शाभिधः कायः ततः स्युः वेदना स्पृहा । उपादानं भवो जातिः जरा मरणमेव च ॥ | ||||
| 6 | 6.10.12 - शोकश्च परिवेदश्च दुःखं दौर्मनसं तथा । मदमानादयश्चोपक्लेशाः प्रादुर्भवन्त्यपि ॥ | ||||
| 6 | 6.10.13 - स्पृहा वाक्कायचेष्टा स्यात् धर्माधर्मौ भवो मतः । शुभाशुभा वासना सा चित्तसन्तानवर्तिनी ॥ | ||||
| 6 | 6.10.14 - तस्मादेतैर्मता चित्तवासना कर्मशब्दिता । स्कन्धप्रादुर्भवो जातिः अविद्यादिस्ततः पुनः ॥ | ||||
| 6 | 6.10.15 - अनादि चक्रमेतत्स्यात् सन्ततं परिवर्तते । विच्छेदस्तस्य कर्तव्यः कुशलैरिह विद्यया ॥ | ||||
| 6 | 6.10.16 - प्राक्प्रतीत्यसमुत्पादे स्कन्धोत्पत्तिर्निरूपिता । प्रत्ययोत्पत्तिरपि च सैषा सौगतपद्धतिः ॥ | ||||
| 6 | 6.10.17 - सर्वं विवर्तं शून्यस्य मध्ममागमसम्मतम् । ज्ञानस्यैवायमाकारः योगाचारमतेऽखिलम् ॥ | ||||
| 6 | 6.10.18 - सौत्रान्तिकैरनुमितं बाह्यं क्षणिकमिष्यते । वैभाषिकमते बाह्यं प्रत्यक्षं क्षणभङ्गुरम् ॥ | ||||
| 6 | 6.10.2 - सैषाऽविद्या स्थायिजातिसुखवस्तुत्वबुद्धयः । विशेषे क्षणिके दुःखे शून्येऽप्यर्थे स्वभावतः ॥ | ||||
| 6 | 6.10.3 - भवन्ति रागद्वेषाद्याः ताभिस्संस्कारलक्षणाः । ते सूक्ष्मं चित्तसन्तानं मातृकुक्षिं नयन्ति तम् ॥ | ||||
| 6 | 6.10.4 - स नीयते निराधारश्चापि देशान्तरं स्वयम् । ज्वालाबुद्बुदवद्वृत्तिरन्तरालेऽस्य सम्मता ॥ | ||||
| 6 | 6.10.5 - प्रतिक्षणं जायते यो दीपसन्तानवत्सदा । स ग्राहकाभिमानेनारूढ आत्मेति कीर्त्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.10.6 - गर्भं गतस्ततस्सोऽयं विज्ञानत्वं समश्नुते । चित्ताभिज्वलनं नाम, संसर्गो विषयैरसौ ॥ | ||||
| 6 | 6.10.7 - उत्तरोत्तरविज्ञानं स्थूलं चित्तमितीर्यते । सह तेनोत्पत्तिनाशभाजश्चैता उदाहृताः ॥ | ||||
| 6 | 6.10.8 - स्पर्शश्च वेदना संज्ञा चेतना च वितर्कणा । विचारः प्रीतिरैकाग्र्यं श्रद्धा वीर्यं स्मृतिस्तथा ॥ | ||||
| 6 | 6.10.9 - प्रज्ञादयश्च धर्मा ये कुशलाकुशलात्मकाः । त एते चित्तचैत्तास्स्युः ये नामाख्या इतीरिताः ॥ | ||||
| 6 | स्वप्रकाशवादः | 6.11.1 - सर्वे स्वयंप्रकाशं तं ज्ञानमात्मानमभ्यधुः । स्वयंप्रकाशहीनस्य बाह्यस्योपासनं मतम् ॥ | |||
| 6 | 6.11.2 - ज्ञानान्तरेणानुभवोऽनिष्टः तत्रापि च स्मृतेः । विषयान्तरसञ्चारः तथा न स्यात्स चेष्यते ॥ | न्या. र.[321] | |||
| 6 | 6.11.3 - नान्योऽनुभाव्यो बुद्ध्याऽस्ति तस्या नानुभवोऽपरः । ग्राह्यग्राहकवैधुर्यात्स्वयं सैव प्रकाशते ॥ | न्या. र.[274] | |||
| 6 | शून्यवादः | 6.12.1 - न सन्नासन्न सदसन्न चाप्यनुभयात्मकम् । चतुष्कोटिविनिर्मुक्तं तत्त्वं माध्यमिका विदुः ॥ | स. सि.[4-18] | ||
| 6 | 6.12.10 - यो हेतुप्रत्ययापेक्षो भावोत्पादश्च कीर्त्यते । स प्रतीत्यसमुत्पादः नेश्वरान्न च कालतः ॥ | ||||
| 6 | 6.12.11 - नाणुभ्यो न स्वभावाच्च न वा प्रकृतितोऽपि च । अहेतोरेकहेतोर्वा विषमाद्वा न सम्भवः ॥ | ||||
| 6 | 6.12.12 - अप्रतीत्यास्तिता नास्ति कदाचित्कस्यचित्क्वचित् । न कदाचित्क्वचित्कश्चित् विद्यते तेन शाश्वतः ॥ | ||||
| 6 | 6.12.13 - भावानां निस्स्वभावानां न सत्ता विद्यते यतः । सतीदमस्मिन् भवतीत्येतन्नैवोपपद्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.12.14 - फलं च प्रत्ययमयं प्रत्ययाश्चास्वयंमयाः । कथमस्वंमयेभ्यो यत् तत्प्रत्ययमयं कथम् ॥ | ||||
| 6 | 6.12.15 - पटः कारणतस्सिद्धः सिद्धं कारणमन्यतः । सिद्धिर्यस्य स्वतो नास्ति तदसज्जनयेत्कथम् ॥ | ||||
| 6 | 6.12.16 - अनुत्पन्नोऽयमुत्पादः स्वात्मानं जनयेत्कथम् । अथोत्पन्नो जनयति जातः किं जन्यते पुनः ॥ | ||||
| 6 | 6.12.17 - यः प्रतीत्यसमुत्पादं पश्यतीदं स पश्यति । दुःखं समुदयं चैव निरोधं मार्गमेव च ॥ | मा .वृ.[190] | |||
| 6 | 6.12.18 - प्रपञ्चोपशमायैव शून्यता सोपदिश्यते । तस्मात् प्रपञ्चोपशमः शून्यतायां प्रयोजनम् ॥ | ||||
| 6 | 6.12.19 - शून्यत्वं नास्तितारूपं भवांस्तु परिकल्पयन् । प्रपञ्चं वर्धयन्नेव न च वेत्ति प्रयोजनम् ॥ | ||||
| 6 | 6.12.2 - इदं वस्तुबलायातं यद्वदन्ति विपश्चितः । यथायथार्थाश्चिन्त्यन्ते विशीर्यन्ते तथातथा ॥ | ||||
| 6 | 6.12.20 - अपरप्रत्ययं शान्तं प्रपञ्चैरप्रपञ्चितम् । निर्विकल्पमनानार्थमेतत्तत्त्वस्य लक्षणम् ॥ | ||||
| 6 | 6.12.21 - प्रपञ्चविनिवृत्त्येकस्वभावा या च शून्यता । तस्यां तु नास्तितादृष्टिरमलायां न युज्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.12.22 - यं चार्थं शून्यताशब्दस्समुपादाय वर्तते । स प्रतीत्यसमुत्पादः मध्यमा प्रतिपत्तु सा ॥ | ||||
| 6 | 6.12.23 - आसीदसद्वेदमग्रे ततो वै सदजायत । इति छान्दोग्योपनिषद्ब्राह्मणं श्रूयते सदा ॥ | ||||
| 6 | 6.12.24 - इदं चापिहितं तुच्छेनेति ब्राह्मणदर्शनम् । यच्च तित्तिरिशाखायां तदप्यत्र समञ्जसम् ॥ | ||||
| 6 | 6.12.25 - आसीदिदं तमोभूतमित्याद्याः श्रुतयोऽपि च । स्मृतयश्चात्र सिद्धान्ते कटाक्षान् पातयन्ति हि ॥ | ||||
| 6 | 6.12.26 - एवं माध्यमिकैकान्तः स माध्यमिकपूर्वके । वृत्तिग्रन्थे च सव्याख्ये पर्यष्कारीति निर्णयः ॥ | ||||
| 6 | 6.12.3 - रजतं न मया दृष्टमित्येवमुपलम्भनम् । निषेधविषयं स्वप्ने जागरे चानुभूयते ॥ | स. सं.[2 द,] | |||
| 6 | 6.12.4 - द्रष्टृदर्शनसंसर्गाध्यासाधिष्ठानलक्षणे । समूहे कस्य वाऽसत्त्वं कस्य सत्त्वं विविच्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.12.5 - अविशेषेण सर्वस्य निषेधोऽत्र विनिश्चितः । न चार्धजरतीयं चोचितं प्रेक्षावतां यथा ॥ | ||||
| 6 | 6.12.6 - न ह्येकभागः कुक्कुट्याः पाकाय प्रविभज्यताम् । प्रसवायापरो भागः कल्प्यतामिति कल्पते ॥ | ||||
| 6 | 6.12.7 - बुद्ध्या विविच्यमानायां स्वभावो नावधार्यते । अतो निरभिलप्यास्ते निःस्वभावाश्च दर्शिताः ॥ | ||||
| 6 | 6.12.8 - यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यतां तां प्रचक्षते । सा प्रज्ञप्तिरुपादाय प्रतिपत्सैव मध्यमा ॥ | मा. वृ.[184] | |||
| 6 | 6.12.9 - पूर्वोपलम्भोपशमः प्रपञ्चोपशमश्शिवः । न क्वचित्कस्यचित्कश्चित् धर्मो बुद्धेन देशितः ॥ | ||||
| 6 | विज्ञानवादः | 6.13.1 - अविभागोऽपि बुद्ध्यात्मा विपर्यासितदर्शनैः । ग्राह्यग्राहकसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते ॥ | स. सं.[2] | ||
| 6 | 6.13.2 - अवेद्यवेदकाकारा यथा भ्रान्तैर्निरीक्ष्यते । विभक्तलक्षणग्राह्यग्राहकाकारविप्लवा ॥ | ||||
| 6 | 6.13.3 - तथा कृतव्यवस्थेयं केशादिज्ञानभेदवत् । यदा तदा न सञ्चोद्या ग्राह्यग्राहकलक्षणा ॥ | ||||
| 6 | 6.13.4 - अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिद्ध्यति । उपलम्भोपलम्भेन व्यवहारोऽखिलो मतः ॥ | ||||
| 6 | 6.13.5 - अन्यथा परकीयोपलम्भेनापि पुमानयम् । चेष्टेत तस्मात् स्वस्यैव स्वयमेवोपलभ्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.13.6 - सहोपलम्भनियमादभेदो नीलतद्धियोः । भेदश्च भ्रान्तिविज्ञानैः दृश्येतेन्दाविवाद्वये ॥ | ||||
| 6 | 6.13.7 - तत्स्यादालयविज्ञानं यद्भवेदहमास्पदम् । तत्तु प्रवृत्तिविज्ञानं यन्नीलादिकमुल्लिखेत् ॥ | ||||
| 6 | 6.13.8 - सवासनालयज्ञानानुवृत्तिः बन्ध इष्यते । विशुद्धालयविज्ञानसन्ततिर्मोक्ष ईरितः ॥ | ||||
| 6 | बाह्यवादः | 6.14.1 - कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रमाणं निर्विकल्पकम् । विकल्पोऽवस्तुनिर्भासादसंवादादुपप्लवः ॥ | |||
| 6 | 6.14.10 - सजातीयविजातीयव्यावृत्तं स्वत एव यत् । तत्स्वलक्षणमित्युक्तं विशेष इति निर्णयः ॥ | ||||
| 6 | 6.14.11 - यथा च पृथिवी गन्धलक्षणा स्पर्शलक्षणम् । जलमित्यादिकं नैवं किञ्चित्स्यादन्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 6 | 6.14.12 - धर्मधर्मिविभङ्गेन जात्यादेरपि भङ्गतः । नैव किञ्चित्त्वनुगतं यत्स्यात्सामान्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 6 | 6.14.13 - अभिन्नदेशकालं यत् तत्स्वलक्षणमुच्यते । इति सर्वार्थसिद्धौ हि स्वलक्षणमनूदितम् ॥ | स. सि.[1-10] | |||
| 6 | 6.14.14 - सौत्रान्तिकाः पुनरिहापोहसामान्यवादिनः । स वादश्शून्यनिष्ठेति न्यायरत्नाकरोदितम् ॥ | न्या. र.[576] | |||
| 6 | 6.14.15 - वात्सीपुत्रास्तु शब्दादीन् पञ्च वैभाषिका विदुः । शब्दात्मानश्चतुर्ष्वेव केचिदित्यपरेऽब्रुवन् ॥ | स. सि.[1-8] | |||
| 6 | 6.14.16 - निर्धर्मका निराधाराः रूपाद्यास्स्युः चतुर्विधाः । पदार्थास्ते चक्षुरादिप्रत्येकेन्द्रियगोचराः ॥ | ||||
| 6 | 6.14.17 - स्पर्शाद्येकद्वित्रिचतुःस्वभावाणुचतुष्कतः । पुञ्जः प्रपञ्चः सम्बन्धो नाम वस्तु न हीष्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.14.18 - षट्केन युगपद्योगात्परमाणोष्षडंशता । तेषामप्येकदेशत्वे पिण्डः स्यादणुमात्रकः ॥ | भा. भा.[116] | |||
| 6 | 6.14.19 - प्रतिसंख्याऽप्रतीसंख्यानिरोधौ व्योम चेति यत् । बुद्धिबोध्यं त्रयादन्यत्संस्कृतं क्षणिकं च तत् ॥ | ||||
| 6 | 6.14.2 - ग्राह्यं वस्तु प्रमाणं तु ग्रहणं निर्विकल्पकम् । न तद्वस्तु न तन्मानं शब्दलिङ्गेन्द्रियादिजम् ॥ | ||||
| 6 | 6.14.20 - स निरन्वयनाशः स्याद्धर्मो धर्म्यपि वा पुनः । पूर्वसङ्घातभावो वा यद्भावे नानुवर्तते ॥ | स. सि.[1-31] | |||
| 6 | 6.14.21 - उत्पत्तिश्च तथाभूता निरन्वयसमुद्भवा । तावुभौ सर्वभावानां नियताविति सौगताः ॥ | ||||
| 6 | 6.14.3 - विकल्पविषये वृत्तिरिष्टा शब्दानुमानयोः । अवस्तुविषयाश्चैते विकल्पा इति निर्णयः ॥ | ||||
| 6 | 6.14.4 - विकल्पोऽध्यवसायः स्यात् ग्रहणं निर्विकल्पकम् । तस्मादध्यवसेयं च ग्राह्यं चेति द्विधं जगत् ॥ | ||||
| 6 | 6.14.5 - शब्दसंसर्गयोग्यार्थप्रतिभासा हि बुद्धयः । सविकल्पा भवन्त्येते व्यपदेशपदास्पदम् ॥ | भा. भा.[123] | |||
| 6 | 6.14.6 - विकल्पयोनयश्शब्दाः विकल्पाश्शब्दयोनयः । कार्यकारणता तेषां नार्थं शब्दाः स्पृशन्त्यमी ॥ | पा. भा.[4-20] | |||
| 6 | 6.14.7 - मानमेयफलानामप्यैक्यं विज्ञानवादिनः । 'अविभागोऽपी'ति विदुः निरालम्बनसिद्धये ॥ | ||||
| 6 | 6.14.8 - फलक्रियाकारकाणामैक्यं वैभाषिकादयः । 'क्रियैव कारकम्' इति क्षणभङ्गाय चाश्रयन् ॥ | ||||
| 6 | 6.14.9 - प्रत्यक्षवेद्यं यद्वस्तु विशेषः तत्स्वलक्षणम् । परोक्षवेद्यं यच्चापि तत्स्यात्सामान्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 6 | क्षणिकवादः | 6.15.1 - त्यज्यतां दीर्घसंसारकारणं स्थिरताग्रहः । गृह्यतां क्षणभङ्गित्वं परवैराग्यकारणम् ॥ | |||
| 6 | 6.15.10 - सौगताः पीतवन्तश्च यश एव हि केवलम् । यत्कारकं यच्च सत्स्यात् तत्सर्वं क्षणिकं ततः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.11 - विनश्वरस्वभावेऽस्मिन् कृतं प्रलयहेतुभिः । अनश्वरस्वभावेऽस्मिन् कृतं प्रलयहेतुभिः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.12 - केचित्तु बुद्धोपदिष्टं तत्त्वं नित्यं च किञ्चन । सत्त्वाख्यसाधनं तेन भवेदागमबाधितम् ॥ | न्या. सि.[1 परि.] | |||
| 6 | 6.15.13 - ध्रुवभावित्वाख्यहेतुं मन्यन्ते क्षणसिद्धये । तत्प्रकारस्य सङ्क्षेप एषोऽस्ति श्लोकवार्तिके ॥ | श्लोक.[735] | |||
| 6 | 6.15.14 - अहेतुको विनाशो हि ध्रुवभावितया स्थितः । जनित्वा ध्वंसते सर्वं स्थूलस्सूक्ष्मो द्विधा च सः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.15 - बुद्धिपूर्वं विनाशे हि प्रतिसङ्ख्यानिरोधधीः । अबुद्धिपूर्वकस्तेषां निरोधोऽप्रतिसङ्ख्यया ॥ | ||||
| 6 | 6.15.16 - तौ च द्वावप्यनाशित्वादिष्टौ अकृतकावपि । आहुः स्वभावतस्सिद्धं तं विनाशमहेतुकम् ॥ | ||||
| 6 | 6.15.17 - हेतुर्यस्य विनाशोऽपि तस्य दृष्टोऽङ्कुरादिवत् । विनाशस्य विनाशस्तु नास्ति तस्मादकृत्रिमः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.18 - भवति ह्यग्निसम्बन्धात्काष्ठादङ्गारसन्ततिः । मुद्गरादिहताच्चापि कपालं जायते घटात् ॥ | ||||
| 6 | 6.15.19 - स्वाभाविको विनाशस्तु जातमात्रप्रतिष्ठितः । सूक्ष्मः सदृक्सन्तानानुवृत्तेरनुपलक्षितः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.2 - यत्सत्तत् क्षणिकं सन्तश्चामी भावा इति स्थितम् । सत्ताऽर्थकर्मकारित्वं तत् व्याप्यं व्यापकः पुनः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.20 - यदा विलक्षणो हेतुः पतेत्सदृशसन्ततौ । विलक्षणेन कार्येण स्थूलोऽभिव्यज्यते तदा ॥ | ||||
| 6 | 6.15.21 - तेनासदृशसन्तानः हेतोस्सञ्जायते यतः । तेनैवाक्रियमाणोऽपि नाशोऽभिव्यज्यते स्फुटः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.22 - इत्येवं वर्तमानत्वप्रत्यक्षात् क्षणभङ्गिता । प्रत्यभिज्ञा चाप्रमाणं विरुद्धांशावगाहनात् ॥ | ||||
| 6 | 6.15.3 - क्रमाक्रमान्यतरयोर्योगः स स्थिरवस्तुनः । व्यावर्तमानो व्याप्यं च विनिवर्तयतीत्यतः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.4 - व्यतिरेकेण सा व्याप्तिः स्यात्तथाऽन्वयतः पुनः । सत्त्वं नानास्वभावत्वं स्थैर्यमेकस्वभावता ॥ | ||||
| 6 | 6.15.5 - तयोर्विरोधो युक्त्यापि वक्तुं न हि न शक्यते । एवं द्विधा व्याप्तियोगात् सत्त्वं साध्ये व्यवस्थितम् ॥ | ||||
| 6 | 6.15.6 - किञ्चात्र कारकावस्था स्यादेकक्षणवर्तिनी । सामग्री सा यतः कार्यसर्वदोत्पत्त्यदर्शनम् ॥ | ||||
| 6 | 6.15.7 - व्यापारावेशवशतः साह्यसन्निधितोऽपि वा । कारकत्वं वस्तुरूपं तदेकक्षणवृत्ति हि ॥ | ||||
| 6 | 6.15.8 - कार्योत्पत्त्यैव तत्कॢप्तिः तत्पूर्वोत्तरयोरसत् । तदेव परमार्थं सत् अन्यस्याजनकत्वतः ॥ | ||||
| 6 | 6.15.9 - कारकत्वस्य चाभावे ह्यस्तित्वमपि दुर्वचम् । ततश्च सर्वैः प्रायेण क्षणिकत्वमुपाश्रितम् ॥ | ||||
| 6 | उपप्लववादः | 6.16.1 - उपप्लवो वासना स्यात् वासनामात्रनिर्मिताः । कल्पितालीकभेदादिप्रपञ्चाः पञ्च कल्पनाः ॥ | न्या. म.[94] | ||
| 6 | 6.16.2 - द्रव्यक्रियाजातिगुणनामलक्षणका हि ताः । तत्र द्रव्यक्रियाजातिगुणाकाराश्च विश्रुताः ॥ | ||||
| 6 | 6.16.3 - डित्थादिशब्दाकारत्वं वस्तुनः शब्दकल्पना । गौरयं दण्ड्ययं शुक्लोऽप्ययं यात्ययमर्भकः ॥ | ||||
| 6 | 6.16.4 - अयमित्यादि पञ्चानां वस्तूनां स्यादुपप्लवः । परिव्राट्कामुकशुनामेकस्यां प्रमदातनौ ॥ | ||||
| 6 | 6.16.5 - कुणपः कामिनी भक्ष्यमिति तिस्रो विकल्पनाः । रागादिवासनामूलं क्षणिकं सकलं ततः ॥ | ||||
| 6 | 6.16.6 - इति सौगतसिद्धान्तं कुतर्क इति ये विदुः । कणादगौतममुखाः तैः पुनः परिशोधिताः ॥ | ||||
| 6 | 6.16.7 - मानमेयादयः सर्वैस्सुगृहीताः परीक्षकैः । तथापि सङ्गतिज्ञानायानूद्यन्ते तदुक्तयः ॥ | ||||
| 6 | भावना | 6.2.1 - दुःखं स्वलक्षणं शून्यं क्षणिकं सकलं जगत् । इत्येवं भावनां सत्यां सौगतास्समुपादिशन् ॥ | |||
| 6 | 6.2.2 - अनुकूलं चानुगतं सत्यं स्थिरमिति भ्रमाः । पूर्वोक्तभावनानाश्याः भवबन्धस्य हेतवः ॥ | ||||
| 6 | वासना | 6.3.1 - यस्मिन्नेव हि सन्ताने आहिता कर्मवासना । फलं तत्रैव बध्नाति कार्पासे रक्तता यथा ॥ | |||
| 6 | 6.3.2 - कुसुमे बीजपूरादेः यल्लाक्षाद्युपसिच्यते । शक्तिराधीयते तत्र काचित्तां किं न पश्यसि ॥ | ||||
| 6 | 6.3.3 - सजातीयाः क्रमोत्पन्नाः प्रत्यासन्नाः परस्परम् । व्यक्तयस्तासु सन्तानः स चैक इति गीयते ॥ | ||||
| 6 | 6.3.4 - क्षणाभेदेऽपि तद्धारात्मकमासविभेदतः । धर्माः व्यवस्थिता यद्वत् तथा दुःखव्यवस्थितिः ॥ | अ. द.[विज्ञानवादः] | |||
| 6 | माध्यमिकः | 6.4.1 - रागादिज्ञानसन्तानवासनोच्छेदसम्भवा । चतुर्णामपि बौद्धानां मुक्तिरेषा प्रकीर्तिता ॥ | |||
| 6 | 6.4.2 - माहायानिकनाम्ना च विश्रुता ये बुधोत्तमाः । ते माध्यमिकनाम्ना च प्रथिताश्शून्यवादिनः ॥ | ||||
| 6 | 6.4.3 - देशना लोकनाथानां सत्त्वाशयवशानुगाः । भिद्यन्ते बहुधा लोके उपायैर्बहुधा किल ॥ | स. सं.[2 द.] | |||
| 6 | 6.4.4 - गम्भीरोत्तानभेदेन क्वचिच्चोभयलक्षणाः । भिन्ना हि देशना भिन्ना शून्यताऽद्वयलक्षणा ॥ | ||||
| 6 | 6.4.5 - द्वे सत्ये समुपाश्रित्य बुद्धानां धर्मदेशना । लोके संवृतिसत्यं च सत्यं च परमार्थतः ॥ | न्या. र.[218] | |||
| 6 | बौद्धप्रभेदाः | 6.5.1 - चतुःप्रस्थानका बौद्धाः ख्याता वैभाषिकादयः । अर्थो ज्ञानान्वितो वैभाषिकेण बहुमन्यते ॥ | |||
| 6 | 6.5.2 - सौत्रान्तिकेन प्रत्यक्षग्राह्योऽर्थो न बहिर्मतः । आकारसहिता बुद्धिर्योगाचारस्य सम्मता ॥ | ||||
| 6 | 6.5.3 - केवलां संविदं स्वस्थां मन्यन्ते मध्यमागमाः । प्रत्यक्षमनुमानं च प्रमाणद्वितयं विदुः ॥ | ||||
| 6 | आर्यसत्यम् | 6.6.1 - दुःखं समुदयं चैव निरोधो मार्ग एव च । आर्यसत्याख्यया बौद्धं तत्त्वमस्ति चतुर्विधम् ॥ | |||
| 6 | 6.6.2 - दुःखं प्रसिद्धं तन्मूलमपि तच्छब्दशब्दितम् । दुःखहेतुस्समुदयः यः प्रत्ययपदाभिधः ॥ | ||||
| 6 | 6.6.3 - निरोधो मुक्तिरेव स्यात् शुद्धज्ञानमहोदयः । मार्गो भावनया तत्त्वज्ञानं तद्धेतुरुच्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.6.4 - यद्भास्करेण भाष्ये स्वे त्वार्यसत्यं विभागशः । निरूपितं तदप्यत्र विशदीक्रियते यथा ॥ | भा. भा.[121] | |||
| 6 | 6.6.5 - आद्यं समुदयाख्यं स्यात् सर्वमुत्पत्तिमत् स्थितम् । इति यन्निर्णयज्ञानं तदेव स्यात् स्वलक्षणम् ॥ | ||||
| 6 | 6.6.6 - क्षणिकं सर्वमिति यत् तन्निरोधाख्यमुच्यते । सर्वं दुःखमिति ज्ञानं दुःखसत्यं विनिश्चितम् ॥ | ||||
| 6 | 6.6.7 - सर्वं शून्यमिति ज्ञानं मार्गसत्यं निरात्मकम् । इति भावयतो रागहानौ नाशो ह्यहेतुकः ॥ | ||||
| 6 | 6.6.8 - प्रायश्शास्त्रं सर्वमपि चतुर्धैव विभज्यते । रोगस्तद्धेतुरारोग्यं तद्धेतुश्चेति वैद्यके ॥ | ||||
| 6 | 6.6.9 - भूतं च भौतिकं चैव चित्तं चैत्तं च कृत्स्नशः । उत्पाद्यं क्षणिकं दुःखं निस्स्वभावं निरूपितम् ॥ | ||||
| 6 | प्रतीत्यसमुत्पादः | 6.7.1 - द्विधस्समुदयश्च स्यात् आद्यो हेतुनिबन्धनः । अनन्तरः प्रत्ययोपनिबन्धन इतीरितः ॥ | भामती.[2-2-17] | ||
| 6 | 6.7.2 - यदिदं प्रत्ययफलमिति संक्षिप्तसूत्रणम् । तत्प्रतीत्यसमुत्पादलक्षणं बुद्धदेशितम् ॥ | ||||
| 6 | 6.7.3 - स प्रतीत्यसमुत्पादः बाह्यश्चाभ्यन्तरो द्विधः । भूतभौतिकमाद्यं स्यात् चित्तचैत्तमनन्तरम् ॥ | ||||
| 6 | 6.7.4 - भूतं प्रसिद्धं देहादिर्विषयो भौतिको मतः । पञ्चस्कन्धी चित्तचैत्तं तद्विभागोऽवगम्यताम् ॥ | ||||
| 6 | 6.7.5 - विज्ञानं वेदना संज्ञा संस्कारो रूपमेव च । प्रवृत्त्यालयविज्ञानधारा विज्ञानमुच्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.7.6 - चित्तावस्था वेदना स्यात् सुखदुःखादिलक्षणा । शब्दसंसर्गयोग्यार्थभासः संज्ञेति कीर्त्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.7.7 - रागद्वेषादिसन्तानः संस्कारस्कन्धसंज्ञितः । रूपस्कन्धः सविषयाणीन्द्रियाण्युच्यते बुधैः ॥ | ||||
| 6 | बाह्यः पदार्थः | 6.8.1 - द्विप्रतीत्यसमुत्पादे द्विधस्समुदयो मतः । बीजादङ्कुरपत्रादिफलपर्यन्तसन्ततौ ॥ | |||
| 6 | 6.8.2 - नास्ति कस्यापि चैतन्यं नान्यो वाऽत्राधितिष्ठति । कार्यकारणभावस्य नियमो न न दृश्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.8.3 - एष प्रतीत्योत्पादे स्याद्बाह्ये हेतुनिबन्धनः । अत्रैवायं प्रत्ययोपनिबन्धोऽप्यवगम्यताम् ॥ | ||||
| 6 | 6.8.4 - अङ्कुरो जायते बीजात् षड्धातुसमवायतः । ऋतुश्च पञ्च भूतानि षड्धातव इति स्मृताः ॥ | ||||
| 6 | 6.8.5 - सङ्गृह्णाति क्षितिर्बीजं अङ्कुरः कठिनस्ततः । जलधातुः स्नेहयति तेजो बीजं पचेदपि ॥ | ||||
| 6 | 6.8.6 - वायुधातुर्निर्हरति निर्गच्छति ततोऽङ्कुरः । आकाशधातुर्बीजस्य त्वनावरणकृत्यकृत् ॥ | ||||
| 6 | 6.8.7 - ऋतुधातोः परीणामः प्रसिद्धोऽङ्कुरबीजयोः । नातिरिक्तश्चेतनोऽत्र यः स्यात्कारकचक्रगः ॥ | ||||
| 6 | सौगतदर्शनम् | आभ्यन्तरः | 6.9.1 - एवमाध्यात्मिकेऽप्यूह्यः यस्स्याद्धेतुनिबन्धनः । अविद्यया हि संस्काराः रागद्वेषादिलक्षणाः ॥ | ||
| 6 | 6.9.10 - उत्पादयन्ति सकलं कायं नात्रापि चेतनः । सोऽयं विज्ञानधातुर्यत्सकार्यं सास्रवं मनः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.11 - आलम्बनं चाधिपतिः समनन्तर एव च । सहकारीति चत्वारः प्रत्ययाः ज्ञानहेतवः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.12 - प्रत्ययांश्चतुरस्त्वेतान् प्रत्येत्योत्पत्तियोगतः । शब्दाद्या बाह्यविषयाः सुखाद्या आन्तरा मताः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.13 - तत्र नीलालम्बनतः चित्तं स्यान्नीललक्षणम् । चक्षुराद्याधिपत्येन प्रतिरूपव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.14 - अनन्तरप्रत्ययेन बोधरूपत्वमश्नुते । आलोकादिकसाहाय्यादन्धकारादिसंक्षयः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.15 - अर्थसत्ताविवादेऽपि प्रक्रियेयं समा मता । चतुर्णामपि वै मन्दमध्यमोत्तमयायिनाम् ॥ | ||||
| 6 | 6.9.16 - यस्मिन् सति समुत्पादो यस्य तत्तस्य कारणम् । इत्याहुस्सौगताः यस्मिन् सत्येवेतीतरे विदुः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.17 - कारणं द्विविधं हेतुः प्रत्ययश्चेति निश्चितम् । प्रधानकारणं हेतुः प्रत्ययास्सहकारिणः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.18 - तृतीयमिति यत्प्राहुर्निमित्तं न्यायवादिनः । तद्बुद्धिमदधिष्ठानं तदेवैतैर्निषिध्यते ॥ | ||||
| 6 | 6.9.2 - जायते तैर्हि विज्ञानं नामरूपं ततो भवेत् । स्यात् षडायतनं तस्मात् स्पर्शस्तस्माद्भवेदपि ॥ | ||||
| 6 | 6.9.3 - ततश्च वेदनातृष्णाभवजातिजरादयः । स्पष्टा रागदयस्तेभ्यः चित्ताभिज्वलनात्मकम् ॥ | ||||
| 6 | 6.9.4 - विज्ञानं तच्च गर्भस्थे चित्ते विषयसंजनम् । चित्तचैत्तात्मकं नामरूपम्, आयतनं पुनः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.5 - षडिन्द्रियाणि देहस्तु स्पर्शशब्देन कीर्त्यते । स्पष्टे हि वेदनातृष्णे धर्मोऽधर्मो भवो मतः ॥ | ||||
| 6 | 6.9.6 - स्कन्धप्रादुर्भवो जातिः प्रसिद्धा हि जरादयः । तथाऽत्रैव प्रत्ययोपनिबन्धोऽप्यवगम्यताम् ॥ | ||||
| 6 | 6.9.7 - क्षित्यप्तेजोवायुनभोविज्ञानसमवायतः । कायस्य तत्र काठिन्यं पृथिवीधातुलक्षणम् ॥ | ||||
| 6 | 6.9.8 - अब्धातुस्तं स्नेहयति तेजोधातुः तनुस्थितम् । पीताशितं पाचयति वायुः श्वासयति त्वमुम् ॥ | ||||
| 6 | 6.9.9 - आकाशोऽन्तस्सुषिरकृत् विज्ञानं पुनरारभेत् । नामरूपाङ्कुरं तेन धातवस्सकला इमे ॥ | ||||
| 7 | न्यायवैशेषिकभेदः | 7.1.1 - काणादं गौतमीयं चाप्येकीकृत्यैव दर्शनम् । मानमेयविनिष्कर्षः सङ्क्षेपादिह कथ्यते ॥ | |||
| 7 | 7.1.2 - प्रमेयशास्त्रं काणादं मानशास्त्रं तु गौतमम् । | ||||
| 7 | न्यायदर्शनम् | आन्वीक्षकी | 7.2.1 - आन्वीक्षिकी मानविद्याध्यात्मशास्त्रमितीर्यते ॥ | न्या. भा.[1-1-1] | |
| 7 | 7.2.2 - प्रदीपस्सर्वविद्यानामालयस्सर्वकर्मणाम् । आश्रयस्सर्वधर्माणां विद्योद्देशे प्रकीर्तिता ॥ | ||||
| 7 | 7.2.3 - ज्ञातं सम्यगसम्यग्वा यन्मोक्षाय भवाय वा । तत्प्रमेयमिहाभीष्टं न प्रमाणार्थमात्रकम् ॥ | ||||
| 7 | सप्तपदार्थाः | 7.3.1 - द्रव्यं गुणस्तथा कर्म सामान्यं सविशेषकम् । समवायस्तथाऽभावः पदार्थास्सप्त कीर्तिताः ॥ | सि. मु.[2 श्लो.] | ||
| 7 | 7.3.10 - तेषु जातेश्च सम्बन्धः समवायः प्रकीर्तितः । अभावस्तु द्विधा संसर्गान्योन्याभावभेदतः ॥ | ||||
| 7 | 7.3.11 - प्रागभावस्तथा ध्वंसोऽप्यत्यन्ताभाव एव च । एवं त्रैविध्यमापन्नः संसर्गाभाव इष्यते ॥ | ||||
| 7 | 7.3.12 - अन्यथासिद्धिशून्यस्य नियता पूर्ववृत्तिता । कारणत्वं भवेत्तस्य त्रैविध्यं परिकीर्तितम् ॥ | न्या. म.[560] | |||
| 7 | 7.3.13 - समवायि निमित्तं चासमवायीति तत्त्रयम् । निमित्तत्वमधिष्ठानं तद्धीच्छाकृतिलक्षणम् ॥ | ||||
| 7 | 7.3.14 - विवादाध्यासितं सर्वं बुद्धिमत्कर्तृपूर्वकम् । कार्यत्वात् उभयोस्सिद्धं कार्यं कुम्भादिकं यथा ॥ | ||||
| 7 | 7.3.15 - कार्यायोजनधृत्यादेः पदात्प्रत्ययतः श्रुतेः । वाक्यात्संख्याविशेषाच्च साध्यो विश्वजिदव्ययः ॥ | न्या. कु.[5 स्त.] | |||
| 7 | 7.3.16 - उत्प्रेक्षेत हि यो मोहादज्ञातमपि बाधकम् । स सर्वव्यवहारेषु संशयात्मा क्षयं व्रजेत् ॥ | न्या.क.[167] | |||
| 7 | 7.3.17 - आत्मेन्द्रियाद्यधिष्ठाता करणं हि सकर्तृकम् । अहङ्कारस्याश्रयोऽयं मनोमात्रस्य गोचरः ॥ | ||||
| 7 | 7.3.18 - विभुः द्रव्यादिगुणवान् बुद्धिस्तु द्विविधा मता । | ||||
| 7 | 7.3.2 - क्षित्यप्तेजोमरुद्व्योमकालदिग्देहिनो मनः । द्रव्याण्यथ गुणा रूपं रसो गन्धः ततः परम् ॥ | ||||
| 7 | 7.3.3 - संयोगश्च विभागश्च परत्वं चापरत्वकम् । बुद्धिस्सुखं दुःखमिच्छा द्वेषो यत्नो गुरुत्वकम् ॥ | ||||
| 7 | 7.3.4 - द्रवत्त्वं स्नेहसंस्कारावदृष्टं शब्द एव च । उत्क्षेपणं ततोऽवक्षेपणमाकुञ्चनं तथा ॥ | ||||
| 7 | 7.3.5 - प्रसारणं च गमनं कर्माण्येतानि पञ्च च । भ्रमणं रेचनं स्पन्दनोर्ध्वज्वलनमेव च ॥ | ||||
| 7 | 7.3.6 - तिर्यग्गमनमप्यत्र गमनादेव लभ्यते । सामान्यं द्विविधं प्रोक्तं परं चापरमेव च ॥ | ||||
| 7 | 7.3.7 - द्रव्यादित्रिकवृत्तिस्तु सत्ता परतयोच्यते । परभिन्ना तु या जातिस्सैवापरतयोच्यते ॥ | ||||
| 7 | 7.3.8 - द्रव्यत्वादिकजातिस्तु परापरतयोच्यते । व्यापकत्वात्पराऽपि स्याद्व्याप्यत्वादपराऽपि च ॥ | ||||
| 7 | 7.3.9 - अन्त्यो नित्यद्रव्यवृत्तिः विशेषः परिकीर्तितः । घटादीनां कपालादौ द्रव्येषु गुणकर्मणोः ॥ | ||||
| 7 | प्रमाणादिः | 7.4.1 - अनुभूतिः स्मृतिश्च स्यात् अनुभूतिश्चतुर्विधा ॥ | |||
| 7 | 7.4.10 - तस्मादनित्या एवेति सर्वे शब्दाः व्यवस्थिताः । धर्माधर्मावदृष्टं स्याद्धर्मः स्वर्गादिसाधनम् ॥ | ||||
| 7 | 7.4.11 - अधर्मो नरकादीनां हेतुर्निन्दितकर्मजः । लोकान्तराणि तद्योग्यशरीराणि च सन्ति नः ॥ | ||||
| 7 | 7.4.12 - इमौ तु वासनानाश्यौ ज्ञानादपि विनश्यतः । क्षेत्रज्ञस्येश्वरज्ञानाद्विशुद्धिः परमा मता ॥ | ||||
| 7 | 7.4.13 - यदा चर्मवदाकाशं वेष्टयन्तीह मानवाः । तदा शिवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो भविष्यति ॥ | स. सं.[9 द.] | |||
| 7 | 7.4.2 - प्रत्यक्षमप्यनुमितिस्तथोपमितिशब्दजे । प्रमाणं करणं तासां तत एव चतुर्विधम् ॥ | ||||
| 7 | 7.4.3 - प्रमा चैवाऽप्रमा चेति साऽनुभूतिश्चतुर्विधा । दोषोऽप्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो मतः ॥ | ||||
| 7 | 7.4.4 - सा प्रमा तत्प्रकारं यत् ज्ञानं तद्वद्विशेष्यकम् । तच्छून्ये तन्मतिर्या स्यात् अप्रमा सा निरूपिता ॥ | ||||
| 7 | 7.4.5 - ज्ञानं यन्निर्विकल्पाख्यं न प्रमा नापि च भ्रमः । प्रमात्वं न स्वतोग्राह्यं संशयानुपपत्तितः ॥ | ||||
| 7 | 7.4.6 - साक्षात्कारे सुखादीनां करणं मन उच्यते । अयौगपद्यात् ज्ञानानां तस्याणुत्वमिहेष्यते ॥ | ||||
| 7 | 7.4.7 - भावनाख्यस्तु संस्कारः जीववृत्तिरतीन्द्रियः । स्मरणे प्रत्यभिज्ञायामप्यसौ हेतुरुच्यते ॥ | ||||
| 7 | 7.4.8 - शब्दो ध्वनिश्च वर्णश्च मृदङ्गादिभवो ध्वनिः । कण्ठसंयोगादिजन्यः वर्णास्ते कादयो मताः ॥ | ||||
| 7 | 7.4.9 - सर्वश्शब्दो नभोवृत्तिः श्रोत्रोत्पन्नस्तु गृह्यते । तारङ्गाद्वा मौकुलाद्वा न्यायात्तस्य जनिर्मता ॥ | ||||
| 8 | विशेषांशः | 8.1.1 - योगाचारविभूत्या यस्तोषयित्वा महेश्वरम् । चक्रे वैशेषिकं शास्त्रं कणादं तं नमाम्यहम् ॥ | वै. भा.[मङ्गलम्] | ||
| 8 | 8.1.10 - विनाशकविनाशस्य या बुद्धिः प्रतियोगिनी । साऽपेक्षाधीः तद्विनाशात् द्वित्वादिर्हि विनश्यति ॥ | ||||
| 8 | 8.1.11 - अनुमेयेन सम्बद्धं प्रसिद्धं च तदन्विते । तदभावे च नास्त्येव तल्लिङ्गमनुमापकम् ॥ | ||||
| 8 | 8.1.12 - विपरीतमतो यत्स्यात् एकेन द्वितयेन वा । विरुद्धासिद्धसन्दिग्धमलिङ्गं काश्यपोऽब्रवीत् ॥ | ||||
| 8 | 8.1.13 - विद्याऽविद्याविभागोऽपि विशेषो न्यायनिर्णयात् । उपघातात्मकं दुःखं प्रसादजनकं सुखम् ॥ | ||||
| 8 | 8.1.14 - वीचीसन्तानवच्छब्दसन्तानश्च निरूपितः । सर्वा सर्वगता जातिरिति वैशेषिकं मतम् ॥ | ||||
| 8 | 8.1.2 - काणादन्यायमतयोस्समानार्था इमे स्थिताः । वैशेषिके विशेषोऽपि त्वियानेवावगम्यते ॥ | ||||
| 8 | 8.1.3 - शब्दोपमानयोर्नैव प्रामाण्यमतिरिच्यते । अनुमानगतार्थत्वादिति वैशेषिकं मतम् ॥ | ||||
| 8 | 8.1.4 - पीलुपाकविदस्त्वेते गौतमीयाः पुनर्विदुः । पिठरे पाकमित्येतत् विदितं सर्ववादिनाम् ॥ | ||||
| 8 | 8.1.5 - समवायोऽतीन्द्रियस्स्यादिति वैशेषिकं मतम् । प्रत्यक्षस्समवायीति नैयायिकविनिर्णयः ॥ | ||||
| 8 | 8.1.6 - एते वैशेषिकाः प्रायः जरत्तार्किकलक्षणाः । प्रायो नैयायिका एव नव्यतार्किकशब्दिताः ॥ | ||||
| 8 | 8.1.7 - तेष्वपि प्रायशः प्राच्यनव्यभेदास्त्वनेकधा । भूता अपि भविष्यन्ति सर्वेषां दर्शनेष्विव ॥ | न्या. म.[433] | |||
| 8 | 8.1.8 - आत्माऽनुमेयो जरतां नव्यानां मानसो मतः । इत्यौपनिषदैः भेदाः बहवः स्युः प्रदर्शिताः ॥ | ||||
| 8 | 8.1.9 - द्वित्वे च पाकजोत्पत्तौ विभागे च विभागजे । यस्य न स्खलिता बुद्धिः तं वै वैशेषिकं विदुः ॥ | ||||
| 8 | वैशेषिकशब्दार्थः | 8.2.1 - एवं सामान्यतः प्रोक्तस्समुद्देशः तथा पुनः । तत्तत्प्रकरणे तत्तद्विशेषः प्रतिपाद्यते ॥ | |||
| 8 | 8.2.2 - एकं शास्त्रमिति प्रायः बहुभेदं विदुर्बुधाः । सांख्यास्तु निर्विशेषां तां प्रकृतिं कारणं विदुः ॥ | ||||
| 8 | 8.2.3 - भूतानि तु विशेषाः स्युः तस्मादाव्यक्तिकास्तु ते । विशेषेष्वेव विश्रान्ताः ये ते वैशेषिका इति ॥ | ||||
| 8 | 8.2.4 - सामान्यस्य प्रधानस्य प्रतिद्वन्द्वितया स्थिताः । प्राक्पाकजविशेषेण विशिष्टाः परमाणवः ॥ | ||||
| 8 | 8.2.5 - तं तं कार्यं प्रारभन्ते कलमाद्यङ्कुरं स्वयम् । संस्कारः पुंस एवेष्टः प्रोक्षणाभ्युक्षणादिभिः ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 8 | 8.2.6 - स्वगुणाः परमाणूनां विशेषाः पाकजा मताः । इत्यौदयनभारत्या सविशेषस्य हेतुताम् ॥ | ||||
| 8 | 8.2.7 - वदतां काणभक्षाणां ख्यातिर्वैशेषिका इति । विशेषाख्यपदार्थस्य स्वीकर्तृत्वविशेषतः ॥ | ||||
| 8 | 8.2.8 - वैशेषिका इति ख्यातिः आपातादिति तात्त्विकाः ॥ | ||||
| 8 | शास्त्रसारः | 8.3.1 - अत्र तत्त्वावबोधार्थाः पदार्थपरिशुद्धयः । अथाऽत्र प्रथमोऽध्यायः पदार्थोद्देशलक्षणः ॥ | |||
| 8 | 8.3.2 - अथ द्वितीयोऽध्यायस्स्यात्सामान्यद्रव्यलक्षणः । आत्माऽध्यायस्तृतीयस्स्यात् तुर्यस्स्यान्नित्यलक्षणः ॥ | ||||
| 8 | 8.3.3 - कर्माध्यायः पञ्चमस्स्यात् षष्ठस्स्याद्धर्मलक्षणः । अथ स्यात्सप्तमोऽध्यायस्सामान्यगुणलक्षणः ॥ | ||||
| 8 | 8.3.4 - बुद्ध्यध्यायस्त्वष्टमः स्यात्प्रत्यक्षो नवमो मतः । सुखाध्यायस्तु दशमः इत्यध्यायार्थसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 8 | 8.3.5 - या न्यायपरिशुद्धौ श्रीवेदान्ताचार्यसूरिभिः । न्यायवैशेषिकभिदासूक्तिरेषा निशम्यताम् ॥ | न्यायपरि.[16] | |||
| 8 | 8.3.6 - पञ्चाध्याय्यामाक्षपाद्यां यत्त्वर्वाग्भिर्निवेश्य च । कुशकाशालम्बनीत्या कणभक्षकथां पुनः ॥ | ||||
| 8 | 8.3.7 - निरुध्यन्ते नैगमिक्यः पदव्यो विबुधोत्तमैः । स्वयमन्तः प्रहसति नूनं तत्र स गौतमः ॥ | ||||
| 8 | 8.3.8 - इत्येवं शास्त्रसारार्थः प्रमेयांशे समुद्धृतः । प्रमाणादिषु वादेषु प्रमेयाब्धिः पुरः स्थितः ॥ | ||||
| 8 | लाघवयुक्तिः | 8.4.1 - प्रायेण तार्किका एते स्वसिद्धान्तव्यवस्थितिम् । इच्छन्ति तर्कपर्यायभूतलाघवयुक्तिभिः ॥ | |||
| 8 | 8.4.2 - तत्र लाघवयुक्तीनामुदाहरणसूचनम् । तमश्शक्त्योर्नातिरेकः हेम्नस्तैजसता तथा ॥ | ||||
| 8 | 8.4.3 - कालादेश्चातिरिक्तत्वं जीवे देहातिरिक्तता । विज्ञानादतिरेकश्चेत्यादिरन्यत्र विस्तरः ॥ | ||||
| 8 | वैशेषिकदर्शनम् | नवीनसिद्धान्तः | 8.5.1 - अथात्र नव्यसिद्धान्तविशेषांशो विविच्यते । अनुमानागमाभ्यां च सिद्ध्यत्यत्र महेश्वरः ॥ | ||
| 8 | 8.5.2 - नेश्वरादतिरिच्यन्ते दिक्कालाकाशशब्दिताः । त्रसरेणौ विश्रमेण न ह्रस्वपरिमण्डले ॥ | ||||
| 8 | 8.5.3 - सत्ता नाम न सामान्यं विशेषो नातिरिच्यते । नाना च समवायस्स्यात् प्रागभावो न सम्मतः ॥ | ||||
| 8 | 8.5.4 - शक्तिस्संख्या च कार्यत्वं कारणत्वं तथैव च । स्वत्वं च प्रतियोगित्वं विषयत्वादयोऽपि च ॥ | ||||
| 8 | 8.5.5 - अतिरिच्यन्त इत्याहुः स्पार्शनो वायुरुच्यते । त्रसरेणुर्मनो भूतं मूर्तं भूतमितीर्यते ॥ | ||||
| 8 | 8.5.6 - रूपादयो नानुद्भूताः नापि च व्याप्यवृत्तयः । चित्रं च नातिरिक्तं स्यादित्याद्यन्यत्र विस्तरः ॥ | ||||
| 9 | पदार्थविभागः | 9.1.1 - अथ कापिलसिद्धान्ते प्रमेयपरिकल्पना । प्रायेण विदिताऽप्यत्र मीमांसायै निरूप्यते ॥ | |||
| 9 | 9.1.10 - तन्मात्रपञ्चकं भूतपञ्चकं ज्ञानपञ्चकम् । कर्मपञ्चकमन्यच्च पञ्चकं शेषपञ्चकम् । एवं च पञ्चकं पञ्च त | ||||
| 9 | 9.1.2 - चतुर्विधः पदार्थः स्यात्कश्चित्प्रकृतिरेव हि । प्रकृतिर्विकृतिः कश्चित् कश्चिद्विकृतिरेव च ॥ | ||||
| 9 | 9.1.3 - अन्योऽनुभयरूपस्स्यात् षष्टितन्त्रस्य सङ्ग्रहः । पञ्चविंशतितत्त्वानामपि सङ्क्षेपलक्षणः ॥ | ||||
| 9 | 9.1.4 - आद्य एको विभुर्नित्यः प्रधानं गुणसाम्यतः । प्रतिक्षणसजातीयपरिणाम्यपि शाश्वतः ॥ | ||||
| 9 | 9.1.5 - द्वितीयस्सप्तधा प्रोक्तः महान् तस्मादहङ्कृतिः । रूपगन्धरसस्पर्शशब्दास्तन्मात्रलक्षणाः ॥ | ||||
| 9 | 9.1.6 - तृतीयष्षोडशविधः व्योमाद्यं भूतपञ्चकम् । एकादशेन्द्रियाणि स्युः ज्ञानकर्मोभयात्मना ॥ | ||||
| 9 | 9.1.7 - यद्यप्यनन्ता भूतानां स्याद्विकारपरम्परा । तत्त्वान्तरोत्पादकत्वं प्रकृतित्वमिहेप्सितम् ॥ | ||||
| 9 | 9.1.8 - तच्च सौक्ष्म्यं हेतुकार्यभावस्येत्यवगम्यते । गुणापचित्युपचितिभेदात्सौक्ष्म्यं तदन्यता ॥ | भा. भा.[116] | |||
| 9 | 9.1.9 - चतुर्थः पुरुषोऽनेकः भोक्ता चैतन्यलक्षणः । कूटस्थनित्यो मध्यस्थः द्रष्टा साक्षी च केवलः ॥ | ||||
| 9 | बुद्ध्यादयः | 9.10.1 - अन्योन्यानुग्रहस्सोऽयमविवेकनिबन्धनः । बुद्धिर्महत्तत्त्वमेतदन्तःकरणमुच्यते ॥ | |||
| 9 | 9.10.2 - प्रत्यभिज्ञाऽनुसन्धानकार्यनिर्वहणक्षमा । विषयाकारिणी बुद्धिवृत्तिः ज्ञानमितीर्यते ॥ | ||||
| 9 | 9.10.3 - बुद्धेस्सत्त्वसमुद्रेकोऽध्यवसायोऽपि स स्मृतः । उपलब्धिः पुनः पुंसो वृत्तिमद्बुद्धिदर्शनम् ॥ | ||||
| 9 | 9.10.4 - तस्मात् ज्ञानं चोपलब्धिः बुद्धिश्चार्थान्तरं मतम् । ततश्च बुद्धिः त्रिविधै रञ्जकैरुपरज्यते ॥ | ||||
| 9 | उपरागः | 9.11.1 - विषयेणोपरागोऽयं सम्बन्धो ज्ञानलक्षणः । पुरुषेणोपरागो यः स भेदाग्रहलक्षणः ॥ | |||
| 9 | 9.11.2 - व्यापारेणोपरागोऽयं वृत्तिः कर्तव्यमित्यसौ । तस्मान्ममेदं कर्तव्यमिति बुद्धेर्निरूपणा ॥ | ||||
| 9 | 9.11.3 - अविभागोऽपि बुद्ध्यात्मा भ्रान्तैरेवं निरीक्ष्यते । ग्राह्यग्राहकसंवित्तिभेदवानिति सौगताः ॥ | ||||
| 9 | 9.11.4 - सविभागोऽपि बुद्ध्यात्मा भ्रान्तैरित्थं विलोक्यते । उपरागैस्त्रिभिरविभक्तात्मेवेति कापिलाः ॥ | ||||
| 9 | 9.11.5 - बाह्यमाभ्यन्तरं चेति करणं द्विविधं मतम् । | ||||
| 9 | करणवृत्तिः | 9.12.1 - चक्षुराद्यं दशविधं बाह्यमाभ्यन्तरं पुनः ॥ | |||
| 9 | 9.12.2 - मनोऽहङ्कारबुद्ध्याख्यं त्रिविधं तत्प्रकीर्तितम् । आलोचना बाह्यवृत्तिः सङ्कल्पो मनसो मतः ॥ | ||||
| 9 | 9.12.3 - अभिमानोऽहङ्कृतेः स्याद्बुद्धिरध्यवसायभूः । अन्तःकरणसामान्यवृत्तिः प्राणा इतीर्यते ॥ | ||||
| 9 | 9.12.4 - शारीरके प्राणचिन्ता चैतत्सिद्धान्तदूषणी । अस्ति ह्यालोचनं ज्ञानं प्रथमं निर्विकल्पकम् ॥ | त. कौ.[27 का.] | |||
| 9 | 9.12.5 - बालमूकादिविज्ञानसदृशं शुद्धवस्तुजम् । संमुग्धं वस्तुमात्रं तु प्राग्गृह्णन्त्यविकल्पितम् ॥ | ||||
| 9 | 9.12.6 - तत्सामान्यविशेषाभ्यां कल्पयन्ति मनीषिणः । इति प्राहुसाङ्ख्यवृद्धाः प्रायस्सौगतसोदराः ॥ | ||||
| 9 | गुणाः | 9.13.1 - सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिलक्षणाः । सुखं दुःखं च मोहश्च तदेषामुपलक्षणम् ॥ | |||
| 9 | 9.13.2 - प्रकाशश्च प्रवृत्तिश्च नियमश्च प्रयोजनम् । अन्योन्याभिभवे शान्ता घोरा मूढा च वृत्तयः ॥ | ||||
| 9 | 9.13.3 - साम्येनावस्थितौ तुल्यपरिणामपरम्परा । अविनाभाववृत्तित्वमित्याद्या इह वृत्तयः ॥ | ||||
| 9 | विवेकः | 9.14.1 - आत्मा ज्ञातव्य इत्युक्त्या विवेक्तव्यः प्रधानतः । इत्यप्युक्त्या च युक्त्या च ज्ञानान्मोक्षं विदुस्त्विमे ॥ | |||
| 9 | 9.14.2 - आत्मानुमेयसिद्धान्तः साङ्ख्यानामिति निर्णयः । आत्मप्रत्यक्षसिद्धान्तः प्रायेणेतरसम्मतः ॥ | ||||
| 9 | 9.14.3 - वैराग्यं विषयत्यागादित्यौपनिषदं मतम् । भोगाद्विषयवैराग्यमिति कापिलदर्शनम् ॥ | ||||
| 9 | 9.14.4 - नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि । सर्वकर्मक्षयादेव मोक्षस्स्याद्भोगवादिनाम् ॥ | ||||
| 9 | 9.14.5 - इत्यतश्चैकभविकपक्षः पातञ्जलानुगैः । स्वीकृतस्तस्य वैशद्यं मोक्षवादे भविष्यति ॥ | पा. भा.[2-13] | |||
| 9 | 9.14.6 - अतो विवेकख्यात्याख्यतत्त्वसाक्षात्कृतेः पुनः । अप्रारब्धविपाकानां बीजभावविदाहतः ॥ | ||||
| 9 | 9.14.7 - कर्माशयानां प्रारब्धविपाकानां तु भोगतः । अवश्यंभावि चानाशि कैवल्यमिति निर्णयः ॥ | ||||
| 9 | 9.14.8 - तत्त्वसाक्षात्कृतिः प्रायः मोक्षसाधनमुच्यते । अविद्या भ्रान्तिरूपा हि साक्षात्कृत्या निवर्तते ॥ | ||||
| 9 | उपासनम् | 9.15.1 - ये त्विच्छन्ति च सर्वेशं सप्रसादं सशक्तिकम् । सर्वज्ञं तैः तत्प्रसादमूलोपासनमिष्यते ॥ | |||
| 9 | 9.15.2 - तत्त्वनिर्णयमात्रेण भगवान्न प्रसीदति । न वा निश्श्रेयसं तस्मादुपास्त्यै तत्त्वनिर्णयः ॥ | ||||
| 9 | षष्टितन्त्रम् | 9.2.1 - अथ षष्टिपदार्थ्यास्तु विभागोऽप्यवधार्यताम् । प्रधानास्तित्वमेकत्वम् अर्थवत्त्वमथान्यता । पारार्थ्यं च त | |||
| 9 | 9.2.2 - शेषवृत्तिरकर्तृत्वं मौलिकार्थाः दश स्मृताः । विपर्ययः पञ्चविधः तथोक्ता नव तुष्टयः ॥ | ||||
| 9 | 9.2.3 - करणानामसामर्थ्यम् अष्टाविंशतिधा मतम् । इति षष्टिः पदार्थानाम् अष्टाभिस्सिद्धिभिस्सह ॥ | ||||
| 9 | सांख्यशास्त्रम् | 9.3.1 - षष्टितन्त्राभिधः कश्चिदागमः कपिलर्षिणा । प्रणीत इति वेदान्तसूत्रे भास्करभाषितम् ॥ | भा. भा.[87] | ||
| 9 | 9.3.2 - सम्प्रतीश्वरकृष्णीयकारिका तत्त्वकौमुदी । साङ्ख्यसिद्धान्तमुकुर इति सर्वत्र निश्चितम् ॥ | ||||
| 9 | 9.3.3 - साङ्ख्यप्रवचनं नाम या षडध्याय्यपीक्ष्यते । विज्ञानभिक्षुभाष्यं च तत्प्राच्यैर्नाभिवीक्षितम् ॥ | ||||
| 9 | 9.3.4 - पातञ्जलं चतुष्पादं यदेतर्ह्युपलभ्यते । तद्धि साङ्ख्यप्रवचनमिति माधवसङ्ग्रहः ॥ | पा. भा.[4-34] | |||
| 9 | तत्त्वपङ्क्तिः | 9.4.1 - स्वभावेनैव चिच्छक्तिर्विषयप्रवणा यदि । अनिर्मोक्षप्रसङ्गोऽतः किञ्चित् द्वारमपेक्षते ॥ | |||
| 9 | 9.4.2 - न चक्षुरादिमात्रं तत् सङ्कल्पानुपपत्तितः । न मनोमात्रविश्रान्तिः स्वप्ने व्याघ्राभिमानतः ॥ | ||||
| 9 | 9.4.3 - नाहङ्कारे तत्त्वपूर्तिः सुषुप्तौ प्राणदर्शनात् । न बुद्ध्यन्ता तत्त्वपङ्क्तिः बुद्धेः परिमितत्वतः ॥ | ||||
| 9 | सत्कार्यवादः | 9.5.1 - कारणं त्वपरिच्छिन्नं प्रधानं प्रकृतिर्हि सा । कार्यहेत्वोरभेदः स्यादसतः सम्भवः कुतः ॥ | |||
| 9 | 9.5.2 - असत्त्वे नास्ति सम्बन्धः कारणैस्सत्त्वसङ्गिभिः । असम्बद्धस्य चोत्पत्तिमिच्छतो न व्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 9 | सांख्यदर्शनम् | अभेदैकान्तः | 9.6.1 - आश्रयाश्रयिभावेन व्यवहारो विवक्षया । यथेह कानने सन्ति तिलका इति लौकिकः ॥ | ||
| 9 | 9.6.2 - तदभेदैकान्तवादः सांख्यानामिति निर्णयः । पातञ्जलाः पुनर्भेदाभेदवादावलम्बिनः ॥ | त. कौ.[9 का.] | |||
| 9 | 9.6.3 - भिन्नाभिन्नत्वमेकस्य कुतोऽत्र परिकल्पितम् । द्वयं साङ्ख्यमतेनैव मुक्त्वा बुद्धस्य शासनम् ॥ | श्लोक.[302] | |||
| 9 | 9.6.4 - इति वार्तिककारोक्त्या भेदाभेदविदोऽपि च । साङ्ख्यास्सन्तीति विदुषामेवमभ्यूहितुं क्षमम् ॥ | ||||
| 9 | 9.6.5 - तस्माद्गुणः क्रिया जातिर्न द्रव्यादतिरिच्यते । | ||||
| 9 | न सामान्यादिः | 9.7.1 - सारूप्यमेव सामान्यं तत्रापि परिनिश्चितम् ॥ | |||
| 9 | 9.7.2 - प्रकृतेरविशेषेण विशेषो नात्र सम्मतः । अत्यन्तभेदाभावेन समवायोऽनपेक्षितः ॥ | ||||
| 9 | 9.7.3 - भावान्तरमभावस्स्यात्परिणामविशेषतः । तत्त्वान्तरं नैव कालः उपपत्तिरुपाधिभिः ॥ | त. कौ.[33 का.] | |||
| 9 | 9.7.4 - न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ | ||||
| 9 | शरीरम् | 9.8.1 - शरीरं द्विविधं लिङ्गं मातापितृजमित्यपि । सूक्ष्ममाकल्पनियतं स्थूलं तूत्पत्तिनाशवत् ॥ | |||
| 9 | 9.8.2 - सूक्ष्मं महदहङ्कारेन्द्रियतन्मात्रसञ्चयः । सर्गादिजं तत्प्रत्यात्ममेकैकं भावरूषितम् ॥ | ||||
| 9 | 9.8.3 - धर्माधर्मादयो भावाः तैर्लिङ्गमधिवासितम् । परिगृह्य स्थूलदेहं नटवद्व्यवतिष्ठते ॥ | ||||
| 9 | प्रत्ययादिसर्गः | 9.9.1 - भावैर्विना न लिङ्गं स्यात् न भावा लिङ्गमन्तरा । अतोऽस्ति द्विविधस्सर्गः एष प्रत्ययलक्षणः ॥ | |||
| 9 | 9.9.2 - तृतीयो भौतिकस्सर्गः स्थूलो देवादिभेदतः । लिङ्गेषु बुद्धिर्मुख्येति सैव व्यवहृतेः पदम् ॥ | ||||
| 9 | 9.9.3 - साऽचेतना चितिच्छायापत्त्या चेतनवद्भवेत् । चेतनोऽपि ज्ञानसुखदुःखवानिव लक्ष्यते ॥ | ||||
| 10 | योगशास्त्रम् | 10.1.1 - हिरण्यगर्भोपज्ञं यद्योगशास्त्रं प्रकीर्तितम् । तदीयसंहितासारं सञ्जग्राह पतञ्जलिः ॥ | |||
| 10 | 10.1.2 - न परीक्षाशास्त्रमेतत् किन्तु स्यादनुशासनम् । स्वार्थोपदेशेन परनिरासोऽप्यभिसंहितः ॥ | ||||
| 10 | 10.1.3 - तत्त्वज्ञानं साङ्ख्यशास्त्रे योगेऽनुष्ठानमुच्यते । ज्ञानानुष्ठानसंयोगात् अपृथक्स्थितिरेतयोः ॥ | ||||
| 10 | 10.1.4 - ज्ञानयोगो भक्तियोगः प्रथमे पाद ईरितः । कर्मयोगस्तदुभयहेतुस्साधनपादगः ॥ | ||||
| 10 | 10.1.5 - विभूतिपादेऽभ्युदयः निश्श्रेयसमथान्तिमे । प्रतिपादं प्रधानार्था इति शास्त्रार्थसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 10 | 10.1.6 - ज्ञानयोगस्स्वात्मचिन्ता भक्तिरीश्वरचिन्तनम् । कर्मयोगः कर्मनिष्ठा फलसङ्गविवर्जिता ॥ | ||||
| 10 | 10.1.7 - हेयं च हेयहेतुश्च मोक्षस्तद्धेतुरित्यपि । शास्त्रं व्युत्पादयत्येतदिदमर्थचतुष्टयम् ॥ | ||||
| 10 | निरोधोपायः | 10.10.1 - चित्तवृत्तिनिरोधस्याभ्यासवैराग्यलक्षणौ । उपायौ प्रथमौ ज्ञेयौ तत्स्वरूपं निशम्यताम् ॥ | |||
| 10 | समापत्तिः | 10.10.2 - अभ्यासः स्थितियत्नः स्यात् तृष्णाहानिर्विरागता । तृष्णाक्षयसुखं सर्वसुखेभ्यो हि विशिष्यते ॥ | |||
| 10 | 10.11.1 - योगो द्विधस्स्यात्सम्प्रज्ञातासम्प्रज्ञातभेदतः । ध्येयमात्रस्फूर्तिराद्यः तच्छून्योऽनन्तरो मतः ॥ | ||||
| 10 | 10.11.2 - सालम्बनस्स्यात्प्रथमः निरालम्बन उत्तरः । सबीजः प्रथमः प्रोक्तः निर्बीजस्स्यादनन्तरः ॥ | ||||
| 10 | 10.11.3 - मृदुर्मध्योऽधिमात्रश्च स्यादुपायस्त्रिधा मतः । मृदुर्मध्यश्च तीव्रश्च संवेगोऽपि त्रिधा स्थितः ॥ | ||||
| 10 | 10.11.4 - तत्र प्रत्येकयोगेन योगिनो नवधा मताः । तत्रोत्तरेषु चासन्ना सिद्धिः भक्ते ततोऽपि च ॥ | ||||
| 10 | 10.11.5 - सम्प्रज्ञातसमाधिस्तु समापत्तिरितीर्यते । तत्र ग्राह्यसमापत्तिः स्थूलसूक्ष्मविभेदतः ॥ | ||||
| 10 | 10.11.6 - सवितर्का निर्वितर्का सविचारा तथेतरा । चतुर्विधैवं तद्भिन्ना या तु ग्रहणगोचरा ॥ | ||||
| 10 | 10.11.7 - समापत्तिश्च सानन्दा निरानन्देति भिद्यते । स्याद्ग्रहीतृसमापत्तिः सास्मिता च निरस्मिता ॥ | ||||
| 10 | 10.11.8 - इति द्विधा तथा चाष्टौ समापत्तय ईरिताः । सर्वस्फूर्तिनिरोधे तु द्वितीयो योग उच्यते ॥ | ||||
| 10 | तौष्टिकाः | 10.11.9 - संस्कारमात्रशेषं तु चित्तमत्रावतिष्ठते । | |||
| 10 | 10.12.1 - तद्भवप्रत्ययोपायप्रत्ययाभ्यां द्विधं मतम् ॥ | ||||
| 10 | उपेक्षणीयः | 10.12.10 - स प्रतिप्रसवः ख्यातः तस्यैव ध्वंसलक्षणः । तथा च धर्मिनाशेन धर्मनाश इति स्थितम् ॥ | |||
| 10 | 10.12.2 - एते भवप्रत्ययाः स्युः ये भवन्ति पुनर्भुवि । योगिनस्ते बहुविधाः पुराणेषु प्रपञ्चिताः ॥ | ||||
| 10 | 10.12.3 - दश मन्वन्तराणीह तिष्ठन्तीन्द्रियचिन्तकाः । भौतिकास्तु शतं पूर्णं सहस्रं त्वाभिमानिकाः ॥ | ||||
| 10 | 10.12.4 - बौद्धा दशसहस्राणि तिष्ठन्ति विगतज्वराः । पूर्णं शतसहस्रं तु तिष्ठन्त्यव्यक्तचिन्तकाः ॥ | ||||
| 10 | 10.12.5 - पुरुषं निर्गुणं प्राप्य कालसङ्ख्या न विद्यते । एते हि तौष्टिकाः प्रोक्ताः विवेकख्यातिवर्जिकाः ॥ | ||||
| 10 | 10.12.6 - तेषां चित्तं लीनमपि चोत्तिष्ठेत्सुप्तचित्तवत् । उपायप्रत्ययानां तु चित्तं नावर्तते पुनः ॥ | ||||
| 10 | 10.12.7 - विवेकिनस्सर्वमिदं हेयं दुःखमनागतम् । हेयहेतुस्तु संयोगोऽविद्यया द्रष्टृदृश्ययोः ॥ | ||||
| 10 | 10.12.8 - हानं दृशेस्तु कैवल्यं संयोगाभावलक्षणम् । हानोपायोऽविप्लवा स्यात् विवेकख्यातिलक्षणा ॥ | ||||
| 10 | 10.12.9 - प्रतिप्रसवहेयास्स्युः सूक्ष्माः संस्कारलक्षणाः । स्थूलास्तु ध्यानहेयाः स्युः क्लेशलक्षणवृत्तयः ॥ | ||||
| 10 | 10.13.1 - हेतुवादोच्छेदवादशश्वद्वादा इति त्रयम् । उपादाने च हाने चोपेक्षायां च क्रमान्मतम् ॥ | ||||
| 10 | द्विविधा चिच्छक्तिः | 10.13.2 - तन्नोपादेय आत्माऽसौ नापि हेयोऽपि तु स्वयम् । उपेक्षणीय एवातः आत्मा शाश्वतिको मतः ॥ | राजमा.[4-23] | ||
| 10 | 10.14.1 - नित्योदिता च व्यङ्ग्या च चिच्छक्तिः द्विविधा मता । आद्या कूटस्थचिच्छक्तिः पुरुषस्स प्रकीर्तितः ॥ | ||||
| 10 | 10.14.10 - बुद्धिवृत्तिश्चिदाकारा चिच्छायाप्रितसङ्क्रमात् । सा चितिः वृत्त्यवच्छिन्ना चिद्वेद्येत्यभिधीयते ॥ | ||||
| 10 | 10.14.11 - नातश्चित्तं स्वप्रकाशं न चित्तान्तरगोचरः । किन्तु वेद्यं साक्षिणेति व्यवहारव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 10 | द्विविधाऽचिच्छक्तिः | 10.14.12 - एवं सवृत्तिकं चित्तं साक्षिवेद्यं सदा मतम् । यतस्साक्षी स कूटस्थोऽन्यथाऽलं चित्तवस्तुना ॥ | |||
| 10 | 10.14.2 - तत्सन्निधानाच्चित्तस्य या पुनः व्यज्यतेऽपरा । तदभिव्यक्तचैतन्यं चित्तं व्यङ्ग्येति कीर्त्यते ॥ | ||||
| 10 | 10.14.3 - चिच्छायया चेतनायमानं चापि भवत्यदः । प्रतिबिम्बाभिधा सैव पूर्वा बिम्बाभिधा मता ॥ | ||||
| 10 | 10.14.4 - सान्निध्यात् व्यञ्जनं यच्च तदेव प्रतिबिम्बनम् । तच्चित्तं वेद्यतां याति स्वाकारस्य समर्पणात् ॥ | ||||
| 10 | 10.14.5 - स्वकर्मानुगुणं भोक्ताऽधिष्ठितः परमात्मना । इति साङ्ख्यैः स कथितः ये शान्तब्रह्मवादिनः ॥ | ||||
| 10 | 10.14.6 - तस्य यस्सुखदुःखादिभोगः कर्मनिबन्धनः । स एव पौरुषो भोगः विवेकाग्रहमूलकः ॥ | ||||
| 10 | 10.14.7 - अभिप्रायेण तेनैव कथितं विन्ध्यवासिना । या सत्त्वतप्यता सैव पुरुषे तप्यतेति च ॥ | ||||
| 10 | 10.14.8 - चित्तमेव द्रष्टृदृश्योपरक्तं त्वंशभेदतः । सर्वार्थमित्युच्यते यच्चेतनाचेतनात्मकम् ॥ | ||||
| 10 | 10.14.9 - न तत्स्वभासं दृश्यत्वात् साक्षिवेद्यमतस्स्थितम् । नार्थः प्रतीतो भवति तत्प्रतीतेरवेदने ॥ | ||||
| 10 | 10.15.1 - तथैव प्रकृतेश्चापि द्वे शक्ती सहजे स्थिते । अनुलोमप्रतीलोमपरिणामविभेदतः ॥ | ||||
| 10 | 10.15.2 - अनुलोमः परीणामो भूतान्तो यो बहिर्मुखः । स्वकारणानुप्रवेशः प्रतिलोमोऽस्मितावधिः ॥ | ||||
| 10 | प्रवृत्तिसाफल्यम् | 10.15.3 - ते एव पुरुषार्थस्य कर्तव्यत्वमितीर्यते । तादृक्षशक्तिद्वितयक्षय एव कृतार्थता ॥ | |||
| 10 | 10.16.1 - यद्यप्येते तु सहजे शक्ती यत्नो विमुक्तये । शास्त्रोपदेशवैयर्थ्याभावश्चाप्यवधार्यताम् ॥ | ||||
| 10 | 10.16.2 - पुंप्रकृत्योरनादिर्यः भोक्तृभोग्यत्वलक्षणः । बन्धः तस्मिन् सति व्यक्तचेतना प्रकृतिः पुनः ॥ | ||||
| 10 | 10.16.3 - कर्तृत्वस्याभिमानेन दुःखस्यानुभवेन च । कथमात्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिस्स्यान्ममेत्यपि ॥ | ||||
| 10 | 10.16.4 - अध्यवस्यति शास्त्रं चापेक्षते मुक्तिहेतवे । कर्मानुरूपं तद्बुद्धिसत्त्वं शास्त्रस्य गोचरः ॥ | ||||
| 10 | विज्ञानादिवादनिरासः | 10.16.5 - शास्त्राधिकारी योऽविद्यास्वभावो दर्शनान्तरे । परमार्थस्वभावोऽसाविति निर्धार्यतेऽत्र तु ॥ | |||
| 10 | 10.17.1 - चित्तं स्वसंवेदनं स्यात् तदेव जगदित्यपि । ब्रुवाणा ये सौगताः स्युः तेनैते प्रतिबोधिताः ॥ | ||||
| 10 | 10.17.2 - गुणाः परीणामिनित्याः कूटस्थाः पुरुषा मताः । प्रतिक्षणपरीणामाः क्षणविध्वंसिनोऽपरे ॥ | पा. भा.[4-13] | |||
| 10 | 10.17.3 - गुणानां परमं रूपं न दृष्टिपथमृच्छति । यत्तु दृष्टिपथं प्राप्तं तन्मायेत्याह भाष्यकृत् ॥ | ||||
| 10 | 10.17.4 - संहतास्ते गुणाः पुंसां शेषत्वाद्गुणशब्दिताः । सर्वकार्यप्रधानत्वात्प्रधानमिति चोच्यते ॥ | ||||
| 10 | 10.17.5 - नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । अतीताध्वप्रविष्टाः स्युः भावाः नात्यन्तिकक्षयाः ॥ | ||||
| 10 | 10.17.6 - चित्तं वा चित्ततन्त्रं वा न वस्त्वित्यनुशिष्यते । विज्ञानप्रतिभासादिवादास्तेन पराहताः ॥ | ||||
| 10 | 10.17.7 - वस्तुसाम्ये चित्तभेदाद्विक्षेपे नाश आपतेत् । प्रत्यभिज्ञादिकं तावत्पुंभेदेऽपि प्रदृश्यते ॥ | ||||
| 10 | 10.17.8 - पुमैक्ये किमु वक्तव्यं तस्माद्वस्त्वस्ति तत् स्थिरम् । चित्तचैत्तोभयं नावधार्येत क्षणिकं यदि ॥ हेतुहेतु | ||||
| 10 | सेश्वरसांख्यम् | 10.17.9 - प्रतिसन्धीयतेऽद्राक्षमहं घटमितीत्यपि । ज्ञाताज्ञातं वस्तु चित्तस्योपरागप्रतीक्षणात् ॥ | |||
| 10 | 10.18.1 - पुरुषार्थोऽनागतोऽसौ गुणानां तु प्रवर्तकः । मतो निरीश्वरे साङ्ख्ये सेश्वरे त्वीश्वरो मतः ॥ | ||||
| 10 | 10.18.2 - धर्मादिकं तु प्रकृतिकार्यत्वान्न प्रवर्तकम् । किन्त्वावरणभेदेऽस्य सम्मता हि निमित्तता ॥ | ||||
| 10 | जन्मादिसिद्धयः | 10.18.3 - अधर्मावरणे तत्र धर्मेण विनिवारिते । जात्यन्तरपरीणामः प्रकृत्यापूरपूर्वकः ॥ | |||
| 10 | 10.19.1 - समाधिमात्रजा सिद्धिर्यदि, विज्ञानवादतः । न विवेकस्ततः जन्मौषधिमन्त्रजकीर्तनम् ॥ | ||||
| 10 | तत्त्वोत्पत्तिः | 10.19.2 - ध्यानेन संस्कृतं चित्तमपवर्गाधिकार्यदः । विवेकनिम्नं कैवल्यप्राग्भारमिति कीर्त्यते ॥ | |||
| 10 | ईश्वरः | 10.2.1 - सर्वान् जन्तूनुद्दिधीर्षुः दुःखसंसारसागरात् । उपादत्ते सत्त्वचित्तं परः कारुणिकः पुमान् ॥ | पा. भा.[1-24] | ||
| 10 | 10.2.2 - अनुग्रहोपदेशादेर्विना तेन न सम्भवः । सर्गप्रलयसन्तानः बीजाङ्कुरवदिष्यते ॥ | ||||
| 10 | 10.2.3 - ज्ञानक्रियाशक्तियुक्तं चित्तं सर्वातिशाय्यदः । अनादिसिद्धं तस्यास्ति शुद्धसत्त्वं प्रधानजम् ॥ | ||||
| 10 | 10.2.4 - पूर्वपूर्वोपात्तचित्तं तादृक्सङ्कल्पवासितम् । उत्तरोत्तरचित्तानामुपादाने निबन्धनम् ॥ | ||||
| 10 | 10.2.5 - सात्त्विकाः परिणामाश्च तस्य भोग्यतया स्थिताः । न चेश्वराणां नानात्वं भिन्नाभिप्रायभङ्गतः ॥ | ||||
| 10 | 10.2.6 - ज्ञानैश्वर्ये शुद्धसत्त्वे स्यातामस्य सनातने । पुंप्रकृत्योश्च संयोगवियोगौ तन्निबन्धनौ ॥ | ||||
| 10 | 10.20.1 - समाः गुणाः प्रधानं स्यात् समत्वादेकतत्त्वता । विवर्तवादोऽन्यथा स्यादनेकं चैकमित्यसौ ॥ | ||||
| 10 | 10.20.2 - तथा चाङ्गाङ्गिभावेन परिणामेन चैकता । तत्त्वं च महदादेः स्यात् सत्त्वाङ्गित्वे महान् भवेत् ॥ | ||||
| 10 | 10.20.3 - रजःप्रधानान्महतोऽहङ्कारस्य समुद्भवः । तमःप्रधानान्महतो जातं तन्मात्रपञ्चकम् ॥ अहङ्कारात्सात्त्वि | ||||
| 10 | 10.20.4 - तस्मात्तु राजसात्कर्मेन्द्रियाणां स्यात्तु पञ्चकम् । प्रादुर्भूतं मनश्चैवाहङ्कारादुभयात्मकात् ॥ | ||||
| 10 | 10.20.5 - अङ्गि चेच्छब्दतन्मात्रम् आकाशस्य समुद्भवः । एवं स्पर्शाद्यङ्गितायां पवनादिसमुद्भवः ॥ | ||||
| 10 | 10.20.6 - बाह्योऽर्थः त्रिगुणः चित्तं यथैव त्रिगुणं तथा । धर्मादिस्सहकारी स्यात् तेनार्थो ज्ञायते यदा ॥ | ||||
| 10 | सर्वमुक्तिः | 10.20.7 - तदुद्भवाभिभवतः व्यज्यते बहुरूपतः । ततस्सुखं दुःखमिति विचित्रं जगदुच्यते ॥ | पा. भा.[4-31] | ||
| 10 | 10.21.1 - ननु सर्वे च पुरुषाः मुच्यन्ते वाऽथ किं न वा । आद्ये प्रधानस्य परीणामस्सावधिको भवेत् ॥ | ||||
| 10 | 10.21.2 - द्वितीये तत्त्वविज्ञानाविस्रम्भ इति चेन्न तत् । अस्ति हि त्रिविधः प्रश्नः तदुत्तरविभागतः ॥ | ||||
| 10 | 10.21.3 - एकान्तवचनीयश्चावचनीयस्तथैव च । विभज्य वचनीयश्चेत्यत्रोदाहरणं क्रमात् ॥ | ||||
| 10 | 10.21.4 - जन्तुर्जातः स्थिरः कश्चित्तिष्ठतीत्यनुयोगतः । सर्वो मरिष्यतीत्यत्र त्वेकान्तवचनीयता ॥ | ||||
| 10 | 10.21.5 - समाप्यते किं प्रधानपरिणामक्रमस्त्विति । प्रश्नोऽयमुत्तरानर्होऽनवधारणशक्तितः ॥ | ||||
| 10 | 10.21.6 - मुच्यन्ते किं पुनस्सर्वे इत्यत्र त्विदमुत्तरम् । तत्त्वख्यातिर्यस्य पुंसः मुच्यतेऽसौ न चेतरः ॥ | ||||
| 10 | मुक्तिः | 10.21.7 - विभज्य वचनीयोऽसौ तृतीयः प्रश्न उच्यते । प्रायस्सर्वत्र शङ्कानां विभागेनैवमुत्तरम् ॥ | |||
| 10 | 10.22.1 - मुक्तिर्नामात्र कैवल्यं मतं चिन्मात्रलक्षणम् । व्यावर्त्यते मात्रचाऽत्र स्वात्मसंवेदनाऽपि हि ॥ | ||||
| 10 | 10.22.2 - स्वात्मानन्दानुभवनं कैवल्य इति केचन । साङ्ख्याः प्राहुः तदप्यन्यैः कौटस्थ्यान्नाभ्युपेयते ॥ | ||||
| 10 | 10.22.3 - वैशेषिकादिसिद्धान्तसंसिद्धादात्मनो जडात् । वैलक्षण्यं मतं त्वेतच्चिद्रूपत्वमिहात्मनः ॥ | ||||
| 10 | प्रणिधानम् | 10.3.1 - सर्वज्ञलिङ्गं निरतिशयमीशनलक्षणम् । प्रणिधानं नाम भक्तिः तदुपासनलक्षणम् ॥ | |||
| 10 | 10.3.2 - इच्छामात्रेण सकलजगदुद्धरणक्षमः । यतस्तदेकाश्रयणं वरणं शरणस्य तत् ॥ | ||||
| 10 | 10.3.3 - यद्यस्येष्टं तत्तु तस्य प्रयोजनमिति स्थितम् । सर्वभूतानुग्रहोऽस्य जगत्कर्तुः प्रयोजनम् ॥ | ||||
| 10 | 10.3.4 - स कालेनानवच्छेदात्पूर्वेषां गुरुरुच्यते । प्रणवो वाचकस्तस्य तन्मूलं तदुपासनम् ॥ | ||||
| 10 | 10.3.5 - स्वाध्यायाद्योगमासीत योगात्स्वाध्यायमाचरेत् । स्वाध्याययोगसम्पत्त्या परमात्मा प्रसीदति ॥ | ||||
| 10 | 10.3.6 - अनादिनिधनं विष्णुं सर्वलोकमहेश्वरम् । लोकाध्यक्षं स्तुवन्नित्यं सर्वदुःखातिगो भवेत् ॥ | ||||
| 10 | 10.3.7 - सादृश्यादीश्वरध्यानं तदनुग्रहमूलतः । स्वात्मसाक्षात्कारहेतुरिति तद्यौगदर्शनम् ॥ | ||||
| 10 | 10.3.8 - उपायस्सुकरस्सोऽयं शीघ्रं चापि फलप्रदः । केषाञ्चित् क्षीणदोषाणां विश्वासोऽत्र महात्मनाम् ॥ | ||||
| 10 | ज्ञानयोगः | 10.4.1 - स एव भक्तियोगस्स्यात् ज्ञावयोगोऽधुनोच्यते । चित्तवृत्तिनिरोधोऽसौ स्वसाक्षात्कारकारणम् ॥ | |||
| 10 | 10.4.2 - आगमेनानुमानेन ध्यानाभ्यासवशेन च । त्रिधा प्रकल्पयन् प्रज्ञां लभते योगमुत्तमम् ॥ | ||||
| 10 | 10.4.3 - ध्यानाभ्यासरसश्चैषः धर्ममेघ इतीर्यते । परं प्रसङ्ख्यानमेतत्पुंमात्रध्यानलक्षणम् ॥ | राजमा.[4-29] | |||
| 10 | 10.4.4 - ध्यानप्रकर्षपर्यन्तजा चिच्छायावती तु या । अविप्लवा विवेकोपलब्धिः मोक्षस्य कारणम् ॥ | ||||
| 10 | 10.4.5 - सा शुक्लकृष्णमुत्पाद्य धर्मं बन्धं विमोचयेत् । प्रकृष्टधर्मजो मोक्ष इति स्वायम्भुवं मतम् ॥ | ||||
| 10 | 10.4.6 - अत्र कैश्चिद्धर्ममेघस्समाधिः पक्व उच्यते । तेन ज्ञानैकसाध्योऽसौ मोक्ष इत्येव तन्मतम् ॥ | ||||
| 10 | 10.4.7 - अयं तु परमो धर्मो यद्योगेनात्मदर्शनम् । इति स्मृतिवचस्तत्र प्रमाणं च प्रदर्श्यते ॥ | ||||
| 10 | 10.4.8 - प्रज्ञाप्रासादमारुह्य ह्यशोच्यश्शोचतो जनान् । भूमिष्ठानिव शैलस्थस्सर्वान् प्राज्ञोऽनुपश्यति ॥ | पा. भा.[1-48] | |||
| 10 | पातञ्जलशास्त्रम् | अधिकारः | 10.5.1 - अधिकारस्स चित्तस्य स्थितिहेतुरुदीरितः । यः कृत्यशेषः तच्छून्यं चित्तं मूले विलीयते ॥ | ||
| 10 | 10.5.2 - तस्य चित्तस्य विलयात्स्वस्वरूपे प्रतिष्ठितः । पुरुषः केवलो गौणी सा प्रतिप्रसवात्मिका ॥ | ||||
| 10 | 10.5.3 - संयोगाभाव एवासौ दृशेः कैवल्यमुच्यते । कृतकृत्यं ख्यातिपर्यवसानं चित्तचेष्टितम् ॥ | ||||
| 10 | 10.5.4 - यश्च नैरात्म्यसिद्धान्तो निर्वाणद्वारमुच्यते । तदेतच्चित्तविषयमिति सम्यग्विशोधितम् ॥ | ||||
| 10 | कार्यविमुक्तिः | 10.6.1 - ज्ञातव्यमखिलं ज्ञातं हातव्यमखिलं तथा । प्राप्तव्यमखिलं प्राप्तं कर्तव्यमखिलं कृतम् ॥ | |||
| 10 | 10.6.2 - चतुर्विधा इमाः ख्याताः यास्ताः कार्यविमुक्तयः । प्राप्तव्यमखिलं प्राप्तं कर्तव्यमखिलं कृतम् ॥ | ||||
| 10 | चित्तभूमिः | 10.6.3 - स्वस्वरूपप्रतिष्ठोऽहं एताश्चित्तविमुक्तयः । ततश्च नाहं नैवास्मि न मे चेति विनिश्चयः ॥ | |||
| 10 | 10.7.1 - क्षिप्तं मूढं च विक्षिप्तमेकाग्रं पञ्चमं पुनः । निरुद्धमिति चित्तस्य भूमयः पञ्च कीर्तिताः ॥ | ||||
| 10 | 10.7.2 - चित्तं चतुर्विधं तत्र व्युत्थानं प्रथमं मतम् । समाध्यारम्भसंज्ञं तु द्वितीयं परिकीर्तितम् ॥ | ||||
| 10 | 10.7.3 - एकाग्रता निरोधश्च तृतीयं च तुरीयकम् । तत्र पूर्वस्य संस्कारश्चोत्तरेण निहन्यते ॥ | ||||
| 10 | परिणामः | 10.7.4 - स्वयं निरोधसंस्कारः नश्येत्सीससुवर्णवत् । स्वभावतस्तत्त्वपक्षपातस्सर्वत्र दृश्यते ॥ | |||
| 10 | 10.8.1 - निरोधश्च समाधिश्च तथैवैकाग्रतेति च । स्थूलमध्यमसूक्ष्माख्याः परिणामास्स्युरान्तराः ॥ | ||||
| 10 | 10.8.2 - ते धर्मलक्षणावस्थाभेदात् बाह्याः प्रकीर्तिताः । देशकालदशाभेदात् त्रैविध्यमभिसंहितम् ॥ | ||||
| 10 | 10.8.3 - चितिशक्ते ऋते सर्वे प्रतिक्षणविकारिणः । प्रतिक्षणपरीणामोऽवस्था सूक्ष्म उदाहृतः ॥ | ||||
| 10 | 10.8.4 - मध्यमो भूतभाव्यादिव्यवहारस्य गोचरः । घटादिपरिणामो यः स स्थूल इति निर्णयः ॥ | ||||
| 10 | प्रमाणम् | 10.8.5 - भेदाभेदोऽत्राभिमतः तादात्म्यं धर्मधर्मिणोः । भावाभावविरोधस्तु स्यात्प्रतीतिपराहतः ॥ | |||
| 10 | 10.9.1 - बुद्धिवृत्तिः प्रमाणं स्याच्चिच्छायाऽत्र प्रमा मता । आप्तेश्वरप्रणीतश्च वेद आगमलक्षणः ॥ | स. सि.[4-30] | |||
| 10 | 10.9.2 - वाच्यवाचकभावोऽस्य नित्यः सङ्केतसूचितः । यो विकल्पो निर्विषयख्यातिवादस्स उच्यते ॥ | ||||
| 10 | 10.9.3 - नात्रासत्ख्यातिवादस्स्यान्नापि ख्यातेरपह्नुतिः । तस्माद्योगाचारगुर्वोः मार्गादेष विलक्षणः ॥ | ||||
| 10 | स्वस्वरूपप्रतिष्ठोऽहं एताश्चित्तविमुक्तयः । ततश्च नाहं नैवास्मि न मे चेति विनिश्चयः ॥ | NULL | |||
| 11 | प्रभाकरदर्शनम् | प्रमेयोद्देशः | 10.22.4 - आत्मा न स्वप्रकाशात्मा प्रकाशात्मैव केवलः । इति पातञ्जलाः साङ्ख्याः प्राहुर्निर्णयमात्मनाम् ॥ | ||
| 11 | 11.1.1 - द्रव्यं गुणस्तथा कर्म सामान्यं शक्तिरेव च । सादृश्यं समवायश्च सङ्ख्या चेत्यष्टधा स्थितम् ॥ | ||||
| 11 | 11.1.2 - प्रमेयमिति सिद्धान्तः प्रभाकरगुरोर्मतः । क्षित्यप्तेजोमरुद्व्योमदिक्कालात्ममनांसि च ॥ | ||||
| 11 | 11.1.3 - द्रव्याणि नवधा तेजोहीनाधिकरणं तमः । रूपं गन्धो रसः स्पर्शः वियोगो योग एव च ॥ | ||||
| 11 | 11.1.4 - पृथक्त्वं च गुरुत्वं च द्रवत्वं स्नेह एव च । बुद्धिस्सुखं दुःखमिच्छा द्वेषः यत्नश्च संस्क्रिया ॥ | ||||
| 11 | विशेषांशः | 11.1.5 - परिमाणं च परताऽपरता शब्द एव च । इत्येकविंशतिविधो गुण इत्यवगम्यते ॥ | |||
| 11 | 11.2.1 - द्रव्यसामान्यवृत्तित्वे सामान्यगुणतेष्यते । प्रत्येकद्रव्यवृत्तित्वे विशेषगुणता मता ॥ | ||||
| 11 | 11.2.2 - नैल्यादयो गुणा विभ्व्यः एकैकव्यक्तिलक्षणाः । तेषामाश्रयभेदेन भेदो नाभ्युपगम्यते ॥ | ||||
| 11 | 11.2.3 - अथ कर्मपदार्थं तु सूक्ष्ममाहुरतीन्द्रियम् । अनुमेयं च संयोगाद्विभागाद्वाऽर्ककर्मवत् ॥ | ||||
| 11 | 11.2.4 - सामान्यं न्यायमतवत् शक्तिस्सर्वपदार्थगा । नानाविधा च सादृश्यमनेकं सर्ववस्तुगम् ॥ | ||||
| 12 | कुमारिलदर्शनम् | प्रमेय़ोद्देशः | 11.2.5 - समवायोऽनेकविधोऽप्यनित्योप्यक्षगोचरः । सङ्ख्यापि सर्वगा ज्ञेया सर्वेषां विस्तरोऽग्रतः ॥ | मानमेयोदयः.[ ] | |
| 12 | 12.1.1 - द्रव्यं गुणस्तथा कर्म जातिश्चाभाव इत्यपि । भट्टपादस्य सिद्धान्ते प्रमेयं पञ्चधा मतम् ॥ | ||||
| 12 | 12.1.2 - क्षित्यप्तेजोमरुद्व्योमदिक्कालात्ममनांसि च । तमो वर्ण इति द्रव्यमेकादशविधं मतम् ॥ | ||||
| 12 | 12.1.3 - रूपं गन्धो रसः स्पर्शः सङ्ख्यासंयोगशक्तयः । विभागः परिमाणं च परताऽपरता ध्वनिः ॥ | ||||
| 12 | 12.1.4 - पृथक्त्वं च गुरुत्वं च द्रवत्वं स्नेह एव च । बुद्धिस्सुखं दुःखमिच्छा द्वेषः संस्कार इत्यपि ॥ | ||||
| 12 | 12.1.5 - प्राकट्यं च प्रयत्नश्च चतुर्विंशतिधा गुणाः । कर्मत्वजातिमत्कर्म प्रत्यक्षं चलनात्मकम् ॥ | ||||
| 12 | विशेषांशः | 12.1.6 - जात्यभावौ तार्किकाद्यैः कीर्तितावेव सम्मतौ । शिष्टं विशेषवादेषु स्पष्टमग्रे भविष्यति ॥ | |||
| 12 | 12.2.1 - प्रत्यक्षाणि हि सर्वाणि द्रव्याण्यात्मा तथाऽऽन्तरः । दृश्यमानातिरिक्तं तु द्रव्यं भाट्टैर्न मन्यते ॥ | ||||
| 12 | भेदाभेदः | 12.2.2 - स्वयंप्रकाशमात्मानं कालाकाशमनांसि तु । अप्रत्यक्षाणीति वेत्ति प्रभाकरगुरुः पुनः ॥ | |||
| 12 | 12.3.1 - द्रव्याज्जातिगुणादीनां नात्यन्तं भेद इष्यते । किन्तु तादात्म्यमेतस्मादनेकान्तः यथोच्यते ॥ | श्लोक.[177] | |||
| 12 | 12.3.2 - जात्याद्यर्थान्तरं यस्मादतद्रूपेऽपि वस्तुनि । भवत्यध्यस्य धीस्तस्मान्मृगतृष्णादिभिस्समा ॥ | ||||
| 12 | 12.3.3 - नैतत्, अश्वादिबुद्धीनामध्यारोपाद्यसम्भवात् । स्थितं नैव हि जात्यादेः परत्वं व्यक्तितो हि नः ॥ | ||||
| 12 | 12.3.4 - यदि ह्येकान्ततो भिन्नं विशेष्यात्स्याद्विशेषणम् । स्वानुरूपां सदा बुद्धिं विशेष्ये जनयेत्कथम् ॥ | ||||
| 12 | 12.3.5 - न तु जात्यादिनिर्मुक्तं वस्तु दृष्टं कदाचन । तद्विमोकेन वा तानि लाक्षादिस्फटिकादिवत् ॥ | ||||
| 12 | 12.3.6 - न चाप्ययुतसिद्धानां सम्बन्धित्वेन कल्पना । नानिष्पन्नस्य सम्बन्धो निष्पत्तौ युतसिद्धता ॥ | श्लोक.[297] | |||
| 12 | 12.3.7 - अत्यन्तभिन्नताऽस्माभिर्नैव कस्यचिदिष्यते । सर्वं हि वस्तुरूपेण भिद्यते न परस्परम् ॥ | ||||
| 13 | ब्रह्मपरिणामः | 12.3.8 - उपलब्ध्यनुसारेण व्यवस्थासिद्धिरीदृशी । इति कौमारिलैकान्तः शिष्टमग्रे निरूप्यते ॥ | बृ. उ. शं.[5-8-12] | ||
| 13 | 13.1.1 - अथ भेदाभेदवादे प्राचां सिद्धान्त उच्यते । महासमुद्रस्थानीयं परं ब्रह्माक्षरं मतम् ॥ | ||||
| 13 | 13.1.2 - तदप्रचलितावस्थम् ईषत्प्रचलितं यदा । तदन्तर्यामिसंज्ञं स्यात् अत्यन्तचलितं यदा ॥ | ||||
| 13 | 13.1.3 - तदा क्षेत्रज्ञसंज्ञं स्यात् इति त्रेधा व्यवस्थितम् । पञ्चावस्था अपि प्राहुः भूतसंस्थानभेदतः ॥ | ||||
| 13 | 13.1.4 - पिण्डो जातिर्विराट् सूत्रं दैवमित्युक्तलक्षणाः । भूतमात्रामहदहमिन्द्रियापरनामकाः ॥ | ||||
| 13 | 13.1.5 - अष्टावस्था इमाः भर्तृप्रपञ्चादिभिरीरिताः । एतेऽवस्थावादिनस्स्युः केचिदुत्पत्तिवादिनः ॥ | ||||
| 13 | 13.1.6 - विकारवादिनः केचित् अन्ये स्युः शक्तिवादिनः । शक्तिवादिन एवैते प्रायोऽभिव्यक्तिवादिनः ॥ | ||||
| 13 | द्वैताद्वैतदर्शनम् | तत्प्रभेदाः | 13.1.7 - जरन्मायावादिन इत्येत एव मता बुधैः । बृहदारण्यकव्याख्याविदितं मतमीदृशम् ॥ | ||
| 13 | 13.2.1 - एतं पन्थानमाश्रित्य मध्ये भास्करयादवाः । आसन् भाष्यकृतोऽद्वैतविशिष्टाद्वैतभाष्ययोः ॥ | भा. भा.[134] | |||
| 13 | 13.2.2 - तत्र जीवो ब्रह्मणोंऽशः विष्फुलिङ्गवदिष्यते । पृथिव्युपष्टम्भभेदात् तेजः खण्डमिवेक्ष्यते ॥ | ||||
| 13 | 13.2.3 - तत्र भास्करसिद्धान्तः परिणाम इति श्रुतः । भेदाभेदः स्वभावेन स्याज्जगद्ब्रह्मणोरिह ॥ | ||||
| 13 | 13.2.4 - जीवेशयोः पुनर्भेदस्स्यादुपाधिविभेदतः । स्वाभाविको मोक्षदशाकालिकोऽभेद इष्यते ॥ | ||||
| 13 | 13.2.5 - श्रीमद्यादवसिद्धान्तः भेदाभेद इति श्रुतः । स्वभावात् ब्रह्मजगतोः तथैव ब्रह्मजीवयोः ॥ | ||||
| 13 | परिणामवादः | 13.2.6 - अथापि भेदाभेदस्तु द्वाभ्यामप्युररीकृतः । | भा. भा.[16] | ||
| 13 | 13.3.1 - तत्र भास्करभाष्यस्थं वचनं त्ववगम्यताम् ॥ | भा. भा.[99] | |||
| 13 | 13.3.10 - कार्यरूपेण नानात्वम् अभेदः कारणात्मना । हेमात्मना यथाऽभेदः कुण्डलाद्यात्मना भिदा ॥ | भा. भा.[96] | |||
| 13 | 13.3.11 - अप्रच्युतस्वभावस्य शक्तिविक्षेपलक्षणः । परिणामः यथा तन्तुनाभस्य पटतन्तुवत् ॥ | ||||
| 13 | 13.3.12 - आहुर्विधातृ प्रत्यक्षं न निषेद्धृ विपश्चितः । इत्युच्यते कैश्चिदत्र प्रत्युक्तिरियमुच्यते ॥ | ||||
| 13 | 13.3.13 - स्वरूपमेव वस्तूनां परस्परविलक्षणम् । नानात्वं तत्सुसंवेद्यं भेद इत्यभिधीयते ॥ | ||||
| 13 | 13.3.14 - पटरूपं घटे नास्ति घटरूपं पटे नहि । इति देशान्तराभावः अन्योन्याभाव उच्यते ॥ | ||||
| 13 | 13.3.2 - एकस्यैकत्वमस्तीति प्रमाणादेव गम्यते । नानात्वं तस्य तत्पूर्वं कस्माद्भेदोऽपि नेष्यते? ॥ | ||||
| 13 | 13.3.3 - यत्प्रमाणैः परिच्छिन्नम् अविरुद्धं हि तत्तथा । वस्तुजातं गवाश्वादि भिन्नाभिन्नं प्रतीयते ॥ | ||||
| 13 | 13.3.4 - प्रतीयते चेदुभयं विरोधः कोऽयमुच्यते । विरोधे चाविरोधे च प्रमाणं कारणं मतम् ॥ | ||||
| 13 | 13.3.5 - एकं रूपं प्रतीतत्वात् द्विरूपं च तथेष्यताम् । एकरूपं भवेदेकमिति नेश्वरभाषितम् ॥ | ||||
| 13 | 13.3.6 - नरभेदान्न हि ज्ञेया वस्तुनस्सदसत्त्वता । नहि रूपमनन्धानां सत्यमन्धेष्वसद्भवेत् ॥ | ||||
| 13 | 13.3.7 - प्रपञ्चास्तित्वमज्ञस्य तस्यैव ज्ञानिनः पुनः । स एव किल नास्तीति कथं सत्यं वचो भवेत् ॥ | ||||
| 13 | 13.3.8 - नहि द्विचन्द्रः प्रागासीत् पश्चान्नास्तीति युज्यते । द्विचन्द्रज्ञानतुल्यत्वं प्रत्यक्षादेस्त्वपेक्ष्यते ॥ | ||||
| 13 | 13.3.9 - अतो भिन्नाभिन्नरूपं ब्रह्मेत्येवावधार्यते । न गृह्यते च करणदोषः तिमिरवत् स्वतः ॥ | ||||
| 14 | प्रमेयनिश्चयः | 13.3.15 - एतन्मूलमनेकान्तवादस्यापीति निर्णयः । कार्यकारणभावस्य मीमांसायां तु विस्तरः ॥ | अर्थसंग्रहः.[ ] | ||
| 14 | 14.1.1 - अथाद्वैतविदामेष प्रमेयपरिनिश्चयः । पदार्थो द्विविधः तत्त्वमतत्त्वं चेति सङ्ग्रहात् ॥ | ||||
| 14 | 14.1.2 - तत्त्वं ब्रह्मैकमेव स्यात् अतत्त्वं द्विविधं मतम् । अनिर्वाच्यमसच्चेति प्रथमं द्विविधं पुनः ॥ | ||||
| 14 | 14.1.3 - व्यावहारिकमाद्यं स्यात् द्वितीयं प्रातिभासिकम् । आद्यं चतुर्विधं प्राहुः प्रकृतिर्विकृतिस्तथा ॥ | ||||
| 14 | 14.1.4 - उभयात्मकमन्यत्स्यात् उदासीनं तुरीयकम् । आद्यत्रयं द्रव्यमुक्तम् उदासीनं गुणः क्रिया ॥ | ||||
| 14 | 14.1.5 - जातिस्सङ्ख्या च शक्तिश्चेत्यनन्तविधमुच्यते । असच्च शशशृङ्गादिः विकल्पविषयस्तु सः ॥ | ||||
| 14 | प्रक्रियान्तरम् | 14.1.6 - विकल्पो निस्स्वभावस्य वस्तुनस्स्ववभासकः । प्रतीतिस्सस्वभावस्य वस्तुनस्त्विति निर्णयः ॥ | |||
| 14 | 14.2.1 - इयमेका प्रक्रियोक्ताऽथाऽपराऽपि निशम्यताम् । अर्थो द्विधस्स्वतस्सिद्धः परतस्सिद्ध इत्यपि ॥ | ||||
| 14 | 14.2.2 - आद्य आत्मा त्वनात्माऽन्यः स च द्विविध इष्यते । साक्षिभास्यो वृत्त्यपेक्षसाक्षिभास्य इतीतरः ॥ | ||||
| 14 | 14.2.3 - मनस्सुखादिराद्यः स्यात् द्वितीयोऽपि द्विधो मतः । मनोवृत्तिमपेक्ष्यैकोऽविद्यावृत्तिमनन्तरः ॥ | ||||
| 14 | विवर्तः | 14.2.4 - घटादिः प्रथमस्तत्र सुषुप्त्यादिरनन्तरः । एवं शिक्षा पदार्थानां समग्राहि समासतः ॥ | |||
| 14 | 14.3.1 - ब्रह्मैवानाद्यनिर्वाच्याऽविद्यारूपोपधानतः । नामरूपप्रपञ्चाख्यप्रभेदेन विवर्तते ॥ | न्या.क.[287] | |||
| 14 | 14.3.2 - यथा च मुखमेवैकं कृपाणमणिभेदतः । प्रतिबिम्बविभेदेन विविधं भुवि वर्तते ॥ | ||||
| 14 | 14.3.3 - प्रत्यासः परिणामश्च विवर्तश्चेति च त्रिधा । प्रवादास्तत्र चाध्यास एव प्रत्यासलक्षणः ॥ | ||||
| 14 | 14.3.4 - यथा च स्फाटिकी बुद्धिः लाक्षारुणिमगोचरा । यथा वा वनबुद्धिः स्यात्किंशुकादिसमूहिषु ॥ | ||||
| 14 | 14.3.5 - यथा वा शशशृङ्गादौ शब्दसत्त्वप्रकल्पना । यथा पदार्थेष्वेकत्वं स्फोटो वाक्यार्थ इष्यते ॥ | ||||
| 14 | 14.3.6 - तथा चाध्यास एष स्यादनेकं यत्र चैकधा । परिणामस्सुवर्णस्य मकुटाद्याकृतिः स्फुटा ॥ | ||||
| 14 | 14.3.7 - विवर्तो विविधा वृत्तिः यत्र चैकमनेकधा । एकं बिम्बमनेकेषूपाधिषु प्रतिबिम्बते ॥ | ||||
| 14 | 14.3.8 - एवं वाचस्पतेर्न्यायकणिकायां निरूपितः । भेदो विधिविवेकस्य व्याख्यायाम् अधुना पुनः ॥ | ||||
| 14 | विशुद्धाद्वैतदर्शनम् | अविद्या | 14.3.9 - समसत्ताककार्यं यत्परिणामस्स ईर्यते । कार्यं विषमसत्ताकं विवर्त इति गीयते ॥ | ||
| 14 | 14.4.1 - विवर्तसिद्ध्यै चाविद्या नाम दोषः प्रकल्प्यते । अर्थक्रियाकारितया स भावोऽज्ञानलक्षणः ॥ | पञ्चपादिकाविवरणम्.[ ] | |||
| 14 | 14.4.2 - तच्चाज्ञानं नाग्रहणं न मिथ्याज्ञानमप्यथ । नापि तत्संस्कारभेदः किन्तु त्रयविलक्षणः ॥ | ||||
| 14 | 14.4.3 - अहमज्ञो मां न जानामीत्यध्यक्षावभासतः । अज्ञानसिद्धिः नाभावः धर्मिज्ञानाद्यपेक्षणात् ॥ | ||||
| 14 | 14.4.4 - विवादाध्यासितं ज्ञानं स्याद्वस्त्वन्तरपूर्वकम् । अर्थप्रकाशकत्वाद्यदेवं तद्वै तथेक्ष्यते ॥ | ||||
| 14 | 14.4.5 - यथा प्राथमिकी दीपप्रभा स्यात् ध्वान्तपूर्विका । स्वप्रागभावातिरिक्तं विषयावरणं तथा । स्वनिवर्त्यं स् | ||||
| 14 | 14.4.6 - एतादृगनुमानैश्च भावाज्ञानं प्रसाध्यते । अविद्याबोधकं शास्त्रं बहुलं चोपलभ्यते ॥ तेनाज्ञानेन विश्वस्य र | ||||
| 14 | भट्टनयः | 14.4.7 - अङ्गीकृता च प्रायेण मानमेयप्रकल्पना । व्यवहारे भट्टनयादिति सर्वत्र विश्रुतम् ॥ | |||
| 14 | 14.5.1 - निर्विशेषविदां मानं मेयं स्याद्व्यावहारिकम् । व्यवहारानुरोधेन यथावदुपगम्यते ॥ | ||||
| 14 | 14.5.2 - यद्यत्र न्यायसिद्धान्तानुरोधे सोऽवकल्पते । तदिष्यतेऽथवा साङ्ख्यानुरोधे सोऽपि चेष्यते ॥ | ||||
| 14 | 14.5.3 - यद्वा भाट्टादिसिद्धान्तस्वीकारस्स्वरसो भवेत् । व्यवहारस्तदा भाट्टनयोऽपि परिगृह्यते ॥ | ||||
| 14 | 14.5.4 - तस्मादद्वैतसिद्धान्ते यः कश्चिदपि वा भवेत् । व्यवहारव्यवस्थायै न विशेषोऽत्र वस्तुतः ॥ | ||||
| 15 | विशिष्टाद्वैतम् | तत्त्वम् | 14.5.5 - तथाऽपि विदुषां प्रायो ह्यभ्यासो वैदिके नये । व्यवहारे भाट्टसाङ्ख्यसङ्ग्रहो वासनावशात् ॥ | स. सि.[1-6] | |
| 15 | 15.1.1 - विशिष्टाद्वैतसिद्धान्ते लिख्यते तत्त्वसङ्ग्रहः । द्रव्याद्रव्यविभेदेन द्विविधं तत्त्वमिष्यते ॥ | ||||
| 15 | 15.1.10 - विभागवान् ईश्वरस्तु भवेदेकस्सदातनः । सर्वेश्वरः स्वातिरिक्तसर्ववस्तुविलक्षणः ॥ | ||||
| 15 | 15.1.11 - द्विलिङ्गो द्विविभूतिश्च परिपूर्णः परः पुमान् । जीवः पुनः नित्यमुक्तबद्धभेदादनेकधा ॥ | ||||
| 15 | 15.1.12 - मतिः प्रत्यात्मनियता नैकधा च विकारिणी । नित्यभूतिरनन्ता स्यात् परस्तात् तमसः सदा ॥ | ||||
| 15 | शरीरम् | 15.1.13 - ईशान्तर्यामिकं कृत्स्नम् ईशितुः कार्यमित्यपि । | |||
| 15 | 15.1.2 - द्रव्यं द्वेधा विभक्तं स्यात् जडं चाजडमित्यपि । प्राच्यमव्यक्तकालौ स्तः ह्यन्त्यं प्रत्यक्परागिति ॥ | ||||
| 15 | 15.1.3 - जीवेश्वरविभेदेन प्रत्यक् द्विविधमिष्यते । मतिर्नित्यविभूतिश्चेत्युच्यते द्विविधं पराक् ॥ | ||||
| 15 | 15.1.4 - एवं द्रव्यं षड्विधं स्यात् अद्रव्यं दशधा मतम् । शब्दादयः पञ्च सत्त्वं रजस्तम इति त्रयम् ॥ | ||||
| 15 | 15.1.5 - संयोगश्शक्तिरिति च द्वयं दशविधं ततः । संयोग एव कर्म स्यात् संस्थानं जातिरिष्यते ॥ | ||||
| 15 | 15.1.6 - समवायोऽपृथक्सिद्धिः सिद्धिः ज्ञप्तिस्थिती मते । भावान्तरमभावः स्यात् जातिर्भेद इतीर्यते ॥ | ||||
| 15 | 15.1.7 - इतरत्त्वन्यथासिद्धं द्रव्यलक्षणया धिया । अचिच्चिदीशभेदेन केचित् त्रेधा विविञ्चते ॥ | ||||
| 15 | 15.1.8 - भोग्यं भोक्ता नियन्तेति तस्यैव विवृतिस्त्वियम् । सर्वथेष्टं फलमिदं देहात्मेश्वरनिर्णयः ॥ | ||||
| 15 | 15.1.9 - तत्राव्यक्तं महदहङ्कारभूतादिभेदतः । चतुर्विंशतिधं कालः दिनमासादिभेदतः ॥ | ||||
| 15 | 15.2.1 - आधेयं च विधेयं च शेषश्चेत्यपि सम्मतम् ॥ | ||||
| 15 | वैशिष्ट्यम् | 15.2.2 - ततश्शरीरमिति तदपृथक्सिद्धमित्यपि । सर्वदा सर्वथा सर्वं सर्वत्रेति विनिर्णयः ॥ | |||
| 15 | 15.3.1 - सामानाधिकरण्योक्तस्यैक्यस्यानुपपत्तितः । विवर्तवादिनः केचित् तेऽविद्यावादिनोऽभवन् ॥ | वे. सं.[135] | |||
| 15 | 15.3.2 - उपाधिवादिनः केचित्परिणामं समाश्रिताः । भेदाभेदं वदन्त्यन्ये विशिष्टैक्यमिमे विदुः ॥ | ||||
| 15 | 15.3.3 - इदं तु तत्त्वविज्ञानं तदुपासनसाधनम् । याथात्म्यज्ञानपूर्वस्तु व्यवहारोऽनुपप्लवः ॥ | ||||
| 15 | 15.3.4 - कविधीचित्रवच्चात्रानन्ता सिद्धान्तसन्ततिः । तत्त्वालोकश्शास्त्रजन्यः समस्तां लोप्तुमर्हति ॥ | ||||
| 16 | द्वैतदर्शनम् | तत्त्वम् | 15.3.5 - भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा परः पुमान् । प्राप्योऽसौ नान्यथा प्राप्य इति सिद्धान्तसङ्ग्रहः ॥ | तत्त्वसंख्यानम्.[ ] | |
| 16 | 16.1.1 - आनन्दतीर्थसिद्धान्ते तत्त्वोद्देशो विबुद्ध्यताम् । स्वतन्त्रमस्वतन्त्रं च प्रमेयं द्विविधं मतम् ॥ | ||||
| 16 | 16.1.2 - स्वतन्त्रो भगवान् विष्णुः निर्दोषोऽखिलसद्गुणः । द्विविधं परतन्त्रं सायात् भावाभावविभेदतः ॥ | ||||
| 16 | 16.1.4 - चेतनोऽचेतनस्तु स्यात् नित्योऽनित्य इति द्विधा । नित्याः स्युः प्रकृतिः कालः वेदश्चेति त्रिधा मताः ॥ | ||||
| 16 | 16.1.5 - असंसृष्टं च संसृष्टम् इत्यनित्यो द्विधा मतः । महदाद्यमसंसृष्टम् अण्डं संसृष्टमिष्यते ॥ | ||||
| 16 | भेदाभेदः | 16.2.1 - गुणक्रियाजातिपूर्वाः धर्मास्सर्वेऽपि वस्तुनः । स्वरूपभूताः ये त्वेतेष्वयावद्वस्तुभाविनः ॥ | |||
| 16 | 16.2.2 - भेदाभेदो मतस्तेषां स्याद्विकारविकारिणोः । कार्यकारणयोश्चैव तथैवांशांशिनोरपि ॥ | ||||
| 16 | 16.2.3 - विशिष्टशुद्धयोश्चैव भेदाभेदः स्वतो मतः । अयमत्र विशेषांशः ज्ञातव्यस्सर्ववादिभिः ॥ | ||||
| 16 | विशेषांशः | 16.3.1 - एके द्रव्यं गुणः कर्म सामान्यं सविशेषकम् । अभावश्शक्तिसादृश्ये अंशोंऽशीति विदुर्दश ॥ | |||
| 16 | 16.3.2 - भेदहीने वस्तुनि या भेदबुद्धिनियामिका । शक्तिर्विशेषसंज्ञा सा मता सर्वपदार्थगा ॥ | ||||
| 16 | 16.3.3 - विशेषेण विभागोऽयं दशधाऽनेन कल्पते । व्यवहारव्यवस्था हि सर्वाऽनेनोपपाद्यते ॥ | ||||
| 16 | 16.3.4 - विशेषाणां तु वैशिष्ट्यं शक्तिशक्तनयात् स्थितम् । भिन्नाश्च भिन्नधर्माश्च पदार्थास्सकला अपि ॥ | अनुव्याख्यानम्.[ ] | |||
| 16 | 16.3.5 - नानुवृत्ता जातिरपि द्वैतकाष्ठेयमुच्यते । प्राक्प्रध्वंससदाभेदात् अभावस्त्रिविधो मतः ॥ | ||||
| 16 | 16.3.6 - भावाभावस्वरूपत्वात् नान्योन्याभावता पृथक् । | ||||
| 16 | विष्णुः | 16.4.1 - सृष्टिः स्थितिः संहृतिश्च नियमोऽज्ञानबोधने ॥ | |||
| 16 | 16.4.10 - तदिच्छयैव सकलं सर्वदा परिवर्तते । इति सिद्धान्तसारांशः शेषोऽन्यो ग्रन्थविस्तरः ॥ | ||||
| 16 | 16.4.2 - बन्धो मोक्षः सुखं दुःखं आवृतिर्ज्योतिरेव च । विष्णुनैव समस्तस्य समासव्यासयोगतः ॥ | ||||
| 16 | 16.4.3 - य एतत्परतन्त्रं तु सर्वमेव हरेस्सदा । वशमित्येव जानाति संसारान्मुच्यते हि सः ॥ | ||||
| 16 | 16.4.4 - घातयन्ति हि राजानो राजाऽहमिति वादिनः । ददात्यखिलमिष्टं च स्वगुणोत्कर्षवादिनाम् ॥ | ||||
| 16 | 16.4.5 - मुक्तानामाश्रयो विष्णुः अधिकाधिपतिस्तथा । तद्वशा एव ते सर्वे सर्वदैव स ईश्वरः ॥ | ||||
| 16 | 16.4.6 - जीवेश्वरभिदा चैव जडेश्वरभिदा तथा । जीवभेदो मिथश्चैव जडजीवभिदा तथा ॥ | स. सं.[5 द.] | |||
| 16 | 16.4.7 - मिथश्च जडभेदो यः प्रपञ्चो भेदपञ्चकः । सोऽयं सत्योऽप्यनादिश्च सादिश्चेन्नाशमाप्नुयात् ॥ | ||||
| 16 | 16.4.8 - न च नाशं प्रयात्येषः न चासौ भ्रान्तिकल्पितः । कल्पितश्चेन्निवर्तेत न चासौ विनिवर्तते ॥ | ||||
| 16 | 16.4.9 - महामायेत्यविद्येति नियतिर्मोहिनीति च । प्रकृतिर्वासनेत्येव विष्णोरिच्छा प्रकीर्त्यते ॥ | ||||
| 17 | प्रमेयोद्देशः | 17.1.1 - अथार्हतानां सिद्धान्ते प्रमेयपरिचिन्तना । प्रायो वैशेषिकान्मीमांसकांश्चाप्यनुवर्तते ॥ | |||
| 17 | 17.1.2 - द्विधा च पञ्चधा चैव षोढा चापि च सप्तधा । नवधाऽपि विवक्षायाः भेदात्तत्वं विविञ्चते ॥ | ||||
| 17 | 17.1.3 - प्रवादास्स्युर्मत्सरिणः परेऽन्योन्यविपक्षतः । समयोऽपक्षपातोऽसौ स्यादशेषविशेषतः ॥ | स. सं.[3 द.] | |||
| 17 | 17.1.4 - सर्वज्ञो जितरागादिदोषः त्रैलोक्यपूजितः । यथास्थितार्थवादी च देवोऽर्हन्परमेश्वरः ॥ | ||||
| 17 | आर्हतदर्शनम् | जीवाजीवौ | 17.2.1 - चिदचिद्द्वे परे तत्त्वे विवेकस्तद्विवेचनम् । तत्र बोधात्मको जीवोऽजीवोऽबोधात्मको मतः ॥ | ||
| 17 | 17.2.2 - क्षायिकश्चौपशमिकः मिश्रश्चौदयिकस्तथा । पारिणामिक इत्येते भावाः पञ्चात्मनो मताः ॥ | ||||
| 17 | 17.2.3 - बद्धमुक्तविभेदेन ते जीवाः द्विविधा मताः । न कश्चिन्नित्यसंसारी नित्यमुक्तो न कश्चन ॥ | ||||
| 17 | 17.2.4 - तथैव चिदचिद्भिन्नमीशतत्त्वं च नेष्यते । अचिच्च पुद्गलाकाशकालादिविविधं मतम् ॥ | ||||
| 17 | 17.2.5 - ज्ञानाद्भिन्नो न चाभिन्नः भिन्नाभिन्नः कथञ्चन । ज्ञानं पूर्वापरीभूतं सोऽयमात्मेति कीर्तितः ॥ | ||||
| 17 | 17.2.6 - विज्ञानं स्वपराभासि प्रमाणं बाधवर्जितम् । प्रत्यक्षं च परोक्षं च द्विधा मेयविनिश्चयात् ॥ | ||||
| 17 | द्रव्यपर्यायौ | 17.3.1 - जीवो धर्मोऽप्यधर्मश्च पुद्गलः काल एव च । आकाश इति षड्द्रव्यम् अद्रव्यं च द्विधा मतम् ॥ | |||
| 17 | 17.3.2 - गुणः पर्याय इति तत्स्वरूपं स्फुटमग्रतः । अनागतपरीणामावस्थं द्रव्यमितीर्यते ॥ | ||||
| 17 | 17.3.3 - तद्वर्तमानपर्यायं भाव इत्यभिधीयते । द्रूयन्ते यानि पर्यायैः पर्यायैर्वा द्रवन्त्यपि ॥ | ||||
| 17 | 17.3.4 - तानि द्रव्याणि निर्दिष्टान्यद्रव्यं तु तदाश्रितम् । पर्येत्युत्पत्तिनाशौ यः स पर्याय इतीर्यते ॥ | ||||
| 17 | 17.3.5 - ताथागतैर्हि पर्यायः पारमार्थिक इष्यते । तदाधारं त्रिकालस्थं द्रव्यं नाभ्युपगम्यते ॥ | ||||
| 17 | 17.3.6 - तदा हि प्रत्यभिज्ञादेर्विरोधस्स्याद्दुरुद्धरः । अनिरोधमनुत्पादं जगत्स्यात्पुञ्जलक्षणम् ॥ | ||||
| 17 | सामान्यादिः | 17.4.1 - परमाणुषु वाय्वादिविभागो नाभ्युपेयते । सामान्यं द्विविधं तिर्यगूर्ध्वताशब्दशब्दितम् ॥ | प्र. त.[5-3] | ||
| 17 | 17.4.2 - तुल्या परिणतिर्या तु प्रतिव्यक्ति प्रदृश्यते । सामान्यं तत्तिर्यगिति तद्धि गोत्वादिलक्षणम् ॥ | ||||
| 17 | 17.4.3 - पूर्वापरपरीणामसाधारण्येन यत्पुनः । तदूर्ध्वताख्यं सामान्यं कटकादिषु काञ्चनम् ॥ | ||||
| 17 | 17.4.4 - विशेषोऽपि द्विरूपस्स्याद्गुणपर्यायभेदतः । सहभावी तु यो धर्मः स गुणः परिकीर्त्यते ॥ | ||||
| 17 | 17.4.5 - यथा चात्मनि विज्ञानव्यक्तिशक्त्यादिलक्षणः । क्रमभावी तु यो धर्मः स पर्यायः प्रकीर्त्यते ॥ | ||||
| 17 | मोक्षमार्गः | 17.5.1 - आत्मन्येव सुखं दुःखमिच्छाद्वेषादिलक्षणम् । यत्सम्यग्दर्शनं ज्ञानं चारित्रं चेति तत्त्रयम् ॥ | |||
| 17 | 17.5.2 - मोक्षमार्गश्चावरणक्षयोपशमकारणम् । श्रद्धा जिनोक्ततत्त्वेषु सम्यग्दर्शनमुच्यते ॥ | ||||
| 17 | 17.5.3 - जायते यन्निसर्गेण गुरोरधिगमेन वा । अवबोधस्तमत्राहुः सम्यज्ज्ञानं मनीषिणः ॥ | ||||
| 17 | 17.5.4 - सर्वथाऽवद्ययोगानां त्यागश्चारित्रमुच्यते । कीर्तितं तदहिंसादिव्रतभेदेन पञ्चधा ॥ | ||||
| 17 | 17.5.5 - पूरयन्ति गलन्तीति पुद्गलाः परमाणवः । वर्णगन्धरसस्पर्शगुणवद्द्रव्यलक्षणाः ॥ | ||||
| 17 | 17.5.6 - अनन्तदेशे द्रव्येऽस्तिकायशब्दः प्रयुज्यते । पञ्चास्तिकायाः कीर्त्यन्ते तेऽन्येऽणोः काललक्षणात् ॥ | ||||
| 17 | सप्तभङ्गी | 17.6.1 - सप्तधा वादिनो दृष्टाः सत्त्वासत्त्वादिनिर्णये । सर्वस्यात्राभ्युपमात् सप्तभङ्गनयस्थितिः ॥ | प्र. त.[4-15] | ||
| 17 | 17.6.10 - तृतीयान्त्याविवक्षाऽपि ह्यसत्त्वाद्वयमूलका । एवं विनिगमाभावमूलशङ्कानिराकृतिः ॥ | ||||
| 17 | 17.6.11 - प्रमेयाम्बुजमार्ताण्डे विस्तरस्त्ववगम्यताम् । प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारेऽपि विस्तृतः ॥ | ||||
| 17 | 17.6.12 - आप्तमीमांसादिसिद्धः सङ्क्षेपादिह दर्शितः । विरोधस्य विधूत्यैवापक्षपातीति विश्रुतः ॥ | ||||
| 17 | 17.6.2 - एकस्मिन् वस्तुनि प्रश्नवशेनैवाविरोधतः । कल्पना सप्तभङ्ग्येषा या विधिप्रतिषेधयोः ॥ | ||||
| 17 | 17.6.3 - वाक्येष्वनैकान्तद्योती गम्यं प्रति विशेषणम् । स्यान्निपातोऽर्थयोगित्वात् तिङन्तप्रतिरूपकः ॥ | आप्तमीमांसा.[ ] | |||
| 17 | 17.6.4 - तद्विधानविवक्षायां स्यादस्तीति गतिर्भवेत् । स्यान्नास्तीति प्रयोगस्स्यात् तन्निषेधे विवक्षिते ॥ | ||||
| 17 | 17.6.5 - क्रमेणोभयवीक्षायां प्रयोगस्समुदायवान् । युगपत्तद्विवक्षायां स्यादवाच्यमशक्तितः ॥ | ||||
| 17 | 17.6.6 - आद्यावाच्यविवक्षायां पञ्चमो भङ्ग इष्यते । अन्त्यावाच्यविवक्षायां षष्ठभङ्गसमुद्भवः ॥ | ||||
| 17 | 17.6.7 - समुच्चयेन युक्तस्य सप्तमो भङ्ग इष्यते । तत्सत्त्वैकत्वनित्यत्वसर्वरूपेषु नीयते ॥ | ||||
| 17 | 17.6.8 - सर्वोऽपि धर्मः प्रष्टव्यः सप्तधैव व्यवस्थितः । सर्वेऽप्यत्रान्तर्भवन्ति विधयो वेतरेऽपि वा ॥ | प्रमेयकमल.[ ] | |||
| 17 | 17.6.9 - तृतीयाद्यविवक्षायाम् अष्टमो भवतीति चेत् । द्विःसत्त्वानुपलम्भेन तृतीयात्मक एव सः ॥ | ||||
| 17 | पदार्थसंख्या | 17.7.1 - अथैतावन्त एवात्र पदार्थाः न परस्त्विति । तैस्तैः कथं विनिर्णीतः सिद्ध्यसिद्ध्योरयोगतः ॥ | त. क.[5-133] | ||
| 17 | 17.7.2 - मैवं योऽस्त्येष संसिद्धान्न परस्त्विति कीर्तने । न दोषोऽस्ति प्रवक्तॄणां विकल्पानवकाशतः ॥ | ||||
| 17 | 17.7.3 - अधिकानधिकाशङ्का सत्येव स्यात्तवापि हि । नैवं चेन्नैव शङ्का वा परिहारोऽपि वा भवेत् ॥ | ||||
| 17 | 17.7.4 - तथा चात्रत्यैवकारः नान्ययोगनिषेधकः । एतावत्त्वायोगमेव छिनत्तीत्यवबुद्ध्यताम् ॥ | ||||
| 18 | मीमांसकमतम् | 18.1.1 - अतिरिक्तं पदार्थं तं शक्तिं ये गुरवो विदुः । अनुमानप्रमाणस्य प्रमेयं ते विजानते ॥ | |||
| 18 | 18.1.2 - शक्तेर्गुणत्वमिच्छन्तो गुणलक्षणसङ्गतेः । अर्थापत्त्याऽधिगम्यां तां प्राहुः कौमारिला यथा ॥ | ||||
| 18 | 18.1.3 - यादृशादग्निसंयोगात्सर्वथा दाहदर्शनम् । तादृशादेव मन्त्रादिप्रयोगे तददर्शनात् ॥ | ||||
| 18 | 18.1.4 - अग्निसंयोगातिरिक्तं यत्किञ्चित्कारणान्तरम् । अस्ति दृश्यमदृशयं वेत्येषा साधारणा प्रमा ॥ | ||||
| 18 | 18.1.5 - दृश्यादर्शनजाभावप्रमाणेन विहन्यते । तत्रानयोर्विरोधे सत्यविरोधाय कल्प्यते ॥ | ||||
| 18 | 18.1.6 - अदृश्यं कारणं किञ्चिद्द्रव्यकर्मगुणाश्रयम् । शक्तित्वसामान्ययोगात्सा शक्तिरिति गीयते ॥ | ||||
| 18 | शक्तिवादः | आधेयादिशक्तयः | 18.2.1 - आधेया सहजा चेति द्विविधां तां प्रचक्षते । आद्या व्रीह्यादिसंस्कारः वह्न्यादौ स्यादनन्तरा ॥ | ||
| 18 | वैशेषिकमतम् | 18.3.1 - अत्र वैशेषिकाः प्राहुः शक्तिं नाभ्युपयन्ति ये । संस्कारः पुंस एवेष्टः प्रोक्षणाभ्युक्षणादिभिः ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | ||
| 18 | 18.3.2 - स्वगुणाः परमाणूनां विशेषाः पाकजादयः । भावो यथा तथाऽभावः कारणं कार्यवन्मतः ॥ | ||||
| 18 | 18.3.3 - प्रतिबन्धो विसामग्री तद्धेतुः प्रतिबन्धकः । स्वरूपादुद्भवत्कार्यं सहकार्युपबृंहितात् ॥ | प्र. त.[4-10] | |||
| 18 | 18.3.4 - नहि शक्तं कल्पयितुं शक्तिमन्यामतीन्द्रियाम् । एतत्पद्यं पठन्तीत्थं त एते शक्तिवादिनः ॥ | ||||
| 18 | 18.3.5 - स्वरूपात् क्वाप्यनुद्यत्तत्सहकार्युपबृंहितात् । किं न कल्पयितुं शक्तं शक्तिमन्यामतीन्द्रियाम् ॥ | ||||
| 18 | शक्तिनिरासफलम् | 18.4.1 - इदं फलं शक्तिवादे तत्तद्वाद्यभिसंहितम् । करणं चाप्यकरणं क्षणभङ्गस्य कारणम् ॥ | |||
| 18 | 18.4.2 - निरास्थन् वैदिकाश्शक्त्या तार्किकास्सहकारिणा । स्वभाववादावकाशः शक्तिवादे प्रसज्यते ॥ | ||||
| 18 | 18.4.3 - इति तार्किकसन्त्रासः ह्यर्धस्वाभाविकाः परे । रहस्यमेतदेव स्यात्सामान्याच्छक्तिवादिनाम् ॥ | ||||
| 18 | औपनिषदमतम् | 18.5.1 - कार्यानुकूलमपृथक्सिद्धं यत्तु विशेषणम् । तच्छक्तिशब्दितं सर्वं विष्णुशक्तिरतः स्मृतम् ॥ | वे. सं.[11] | ||
| 18 | 18.5.2 - न शक्तिः शक्तमात्रं स्यात् सर्वाद्वैतप्रसक्तितः । न चापीष्टापत्तिरत्र जयी स्यान्मध्यमागमः ॥ | ||||
| 18 | 18.5.3 - इति भेदविदामौपनिषदानां परिष्कृतिः । अभेदविदुषां शक्तितद्वतोः भेदनिह्नवः ॥ | ||||
| 18 | 18.5.4 - वटबीजे वृक्षशक्तिः ह्याश्रयान्न विभिद्यते । कयाचिदपि युक्त्येति तादात्म्यविभवो ह्यसौ ॥ | ||||
| 18 | 18.5.5 - तादात्म्यतत्त्वे तत्सर्वं स्पष्टमग्रे निरूप्यते । यत्र चैवौपनिषदा बहुधा हि विशेरते ॥ | ||||
| 19 | वैयाकरणमतम् | 19.1.1 - शब्दशक्तिविशेषे तु रहस्यं बहु विद्यते । तदप्यत्रैव सङ्क्षिप्य सूचयामः कुतूहलात् ॥ | |||
| 19 | 19.1.2 - शब्देऽनवयवे स्फोटे तदर्थे जातिलक्षणे । अध्यासलक्षणा शक्तिस्संबन्ध इति शाब्दिकाः ॥ | श्लोक.[190] | |||
| 19 | 19.1.3 - शब्दार्थयोश्च संबन्धं केचित्तादात्म्यलक्षणम् । नित्यं चाभ्युपगच्छन्ति परिणामं तु केचन ॥ | ||||
| 19 | 19.1.4 - तद्बिम्बप्रतिबिम्बत्वं कैश्चिदत्र विकल्पयते । एवं तयोर्योगभेदाः स्युर्जगद्ब्रह्मणोरिव ॥ | ||||
| 19 | प्राभाकरः | 19.10.1 - शक्तिर्जातावेव तत्र शक्तिधीरेव बोधिका । व्यक्तेरिति विदुः प्राभाकराः बोधक्रमस्त्वसौ ॥ | |||
| 19 | 19.10.2 - व्युत्पत्तितो जातिशक्तिज्ञानाज्जातिप्रकारतः । व्यक्तिस्मृतिः तथैव स्यात् शाब्दधीरिति तन्मतम् ॥ | ||||
| 19 | ज्ञानशक्तिः | 19.11.1 - जातिज्ञाने शक्तिरिति जरन्मीमांसकाः विदुः । ज्ञाने शक्तमिति ज्ञानाच्छाब्दबोधस्तु तन्मते ॥ | |||
| 19 | शब्दशक्तिवादः | कुब्जशक्तिः | 19.12.1 - गुर्वेकदेशिनः व्यक्तौ कुब्जशक्तिं प्रचक्षते । कुब्जत्वं च स्वरूपेण व्यक्तौ शक्तेस्तु हेतुता ॥ | श्लोक.[202] | |
| 19 | 19.12.2 - प्रतिबन्धं विना पक्षधर्मताशक्तिवैभवात् । लिङ्गं लिङ्गिविशेषे तु यथा वै पर्यवस्यति ॥ | ||||
| 19 | 19.12.3 - विनाऽपि सङ्गतिं शक्तिविशेषात्पर्यवस्यति । व्यक्तौ शक्तिरिति प्राहुः कुब्जशक्तिविदो बुधाः ॥ | ||||
| 19 | 19.12.4 - यस्याः कारणता शक्तेः शाब्दबोधे न विद्यते । सा कुब्जा रुचिदत्तस्य मकरन्दकृतो मता ॥ | ||||
| 19 | सर्वशक्तिः | 19.13.1 - सर्वेष्वर्थेषु शक्तास्स्युस्सर्वे शब्दाः स्वभावतः । समयान्नियमस्सिद्ध इत्यप्याहुः कुमारिलाः ॥ | |||
| 19 | 19.13.2 - सर्वाकारपरिच्छेद्यशक्तेऽर्थे वाचकेऽपि वा । सर्वाकारार्थविज्ञानसमर्थे नियमः कृतः ॥ | ||||
| 19 | 19.13.3 - एष सार्वात्म्यसिद्धान्तः नैरात्म्यैकान्तभञ्जकः । पदार्थास्तित्वसिद्धान्तवादिनां प्रायशो मतः ॥ | ||||
| 19 | 19.13.4 - अन्ये दार्शनिकास्तत्र यं कञ्चिन्मार्गमाश्रिताः । एतावताऽस्तूपरमः बुधा विस्तरभीरवः ॥ | ||||
| 19 | शाक्यमतम् | 19.2.1 - शाक्यदृष्ट्या तु शब्दार्थे बौद्धे विज्ञाननीतितः । कार्यकारणभावाख्यसंबन्ध इति निश्चितम् ॥ | |||
| 19 | मीमांसकमतम् | 19.3.1 - शब्दशक्तिर्योग्यताख्या वह्नैरौष्ण्यादिशक्तिवत् । रूपादिज्ञानजनने चक्षुरादेरिवेष्यते ॥ | |||
| 19 | 19.3.10 - तस्मात्स्वभावसिद्धान्तो वरं समयकल्पनात् । अत्र नैयायिकमनोरथतत्त्वं विचिन्त्यताम् ॥ | ||||
| 19 | 19.3.2 - स्वाभाविकी सा शब्दानां विज्ञातैवार्थकारिणी । यतश्शब्दार्थसंबन्धो बोध्यबोधकतैव सः ॥ | ||||
| 19 | 19.3.3 - धूमादीनां तु संबन्धान्तरात् गमकता मता । चेष्टावद्बोधकत्वं स्याद्यदि सङ्केतमूलकः ॥ | ||||
| 19 | 19.3.4 - सङ्केतकर्तृपुरुषाज्ञानं चात्रास्ति बाधकम् । इति शब्दार्थसंबन्धनित्यतावादिनो विदुः ॥ | ||||
| 19 | 19.3.5 - ते च मीमांसकाः पूर्वोत्तराः नव्याश्च शाब्दिकाः । यथात्र वैयाकरणभूषणोक्तं विमृश्यताम् ॥ | ||||
| 19 | 19.3.6 - इन्द्रियाणां स्वविषये ह्यनादिर्योग्यता यथा । अनादिरर्थैश्शब्दानां संबन्धो योग्यता तथा ॥ | ||||
| 19 | 19.3.7 - शाब्दधीजनकत्वावच्छेदकत्वेन वीक्षितः । स्वीकर्तव्यः पुनः शब्दः सङ्केतेनार्थबोधकः ॥ | ||||
| 19 | 19.3.8 - अर्थधीजनकत्वेन ज्ञातः शब्दस्स्वभावतः । बोधकस्स्यादिति मते लाघवं परिदृश्यते ॥ | ||||
| 19 | 19.3.9 - ग्राह्यत्वं ग्राहकत्वं च द्वे शक्ती तेजसो यथा । तथैव सर्वशब्दानां द्वे शक्ती अपि ते विदुः ॥ | ||||
| 19 | नैयायिकमतम् | 19.4.1 - नैयायिकाः पुनः प्राहुः शक्तिं सङ्केतलक्षणाम् । इच्छा हि किल सङ्केतः नित्योऽनित्योऽपि वाऽस्तु सः ॥ | |||
| 19 | 19.4.2 - बौद्धा वैशेषिकाश्चैव शब्दमानापलापिनः । कथञ्चिदनुमानान्तर्भावमेते प्रचक्षते ॥ | ||||
| 19 | 19.4.3 - स्वाभाविकस्तु संबन्धश्शक्तिर्यद्युपगम्यते । निरुपाधिकसंबन्धो व्याप्तिरेव स निश्चितः ॥ | ||||
| 19 | 19.4.4 - शब्दोऽनुमानमेव स्यादतस्सङ्केत इष्यते । अत्र वैदिकसिद्धान्तसमाधिरवगम्यताम् ॥ | ||||
| 19 | 19.4.5 - सङ्केतो वाऽतिरिक्तो वा योऽविनाभावरूपतः । ज्ञातश्चेदनुमैव स्यात् न स्यात् ज्ञातः स्वरूपतः ॥ | ||||
| 19 | 19.4.6 - तथात्वप्रतिसन्धानाभावेऽप्यनुभवोदयात् । शब्दो मानान्तरं तस्मादन्यथा सर्वविप्लवः ॥ | ||||
| 19 | 19.4.7 - अत्र प्राभाकराः प्राहुश्शब्दस्स्याल्लौकिकोऽनुमा । वैदिकस्त्वतिरिक्तोऽस्त्वित्येषाऽर्धजरतीयता ॥ | ||||
| 19 | 19.4.8 - सर्वनाशे समुत्पन्ने ह्यर्धं त्यजति पण्डितः । इति न्यायः स्वीकृतः स्यादिति तत्त्वविदो विदुः ॥ | ||||
| 19 | शाब्दिकश्शक्यविकल्पः | 19.5.1 - शक्तेरस्याः पुनश्शक्यविकल्पोऽप्यवधार्यताम् । व्याडी च वैयाकरणः व्यक्तिशब्दार्थवाद्यसौ ॥ | |||
| 19 | 19.5.2 - वाजप्यायननामा यः जातिशब्दार्थवाद्यसौ । | ||||
| 19 | नैयायिकः | 19.6.1 - शक्तिर्जात्याकृतिव्यक्तिष्विति नैयायिका विदुः ॥ | |||
| 19 | 19.6.2 - जातिव्यक्त्योरेव शक्तिर्गुणकर्माभिधायिनाम् । न तयोराकृतिर्यस्मात्प्रतीकव्यूहलक्षणा ॥ | ||||
| 19 | 19.6.3 - आकाशाद्या जातिहीनाः शब्दास्स्युः पारिभाषिकाः । ते शब्दाद्याश्रयतया शाब्दधीहेतवो मताः ॥ | ||||
| 19 | 19.6.4 - यथा न स्याल्लक्ष्यतावच्छेदके लक्षणा तथा । शक्यतावच्छेदकेऽपि शक्तिर्नव्यैर्न चेष्यते ॥ | शब्द.[19-97] | |||
| 19 | कौमारिलः | 19.7.1 - अथ भाट्टैः शक्तिरेषा जातावेवाभ्युपेयते । जातिरेवाकृतिस्तेषां व्यक्तिराक्रियते यया ॥ | |||
| 19 | 19.7.2 - जातेश्चोपस्थितिः शक्त्या निर्विकल्पकलक्षणा । आक्षेपाद्व्यक्तिलाभस्स्यादाक्षेपोऽप्यनुमा मता ॥ | ||||
| 19 | 19.7.3 - स्यादर्थापत्तिरथवा जातिहीनास्तु ये स्वनाः । अखण्डोपाधयस्तेषामर्था नित्या हि तन्मताः ॥ | ||||
| 19 | मण्डनमिश्रः | 19.8.1 - शक्तिर्जातौ व्यक्तिलाभो लक्षणाधीन इष्यते । इति मण्डनसिद्धान्तः गदाधरसुधीरितः ॥ | शक्तिवादः.[ ] | ||
| 19 | 19.8.2 - जातेरस्तित्वनास्तित्वे न हि कश्चिद्विवक्षति । नित्यत्वाल्लक्ष्यमाणायाः व्यक्तेस्ते हि विशेषणे ॥ | ||||
| 19 | 19.8.3 - इति पद्यं शक्तिवादे मानत्वेन ह्यनूदितम् । वाक्याधिकरणे श्लोकवार्तिकेऽपि च दृश्यते ॥ | ||||
| 19 | श्रीकरीयः | 19.9.1 - व्यक्तेरौपादानिकी स्याद्बुद्धिरित्यपरे विदुः । एष श्रीकारसिद्धान्तः शक्तिवादे निरूपितः ॥ | |||
| 19 | 19.9.2 - यदत्रानुपपत्तेस्तु प्रतिसन्धानमुच्यते । उपादानं नाम तत्स्यात् सैषार्थापत्तिरन्ततः ॥ | ||||
| 20 | प्राभाकरं मतम् | 20.1.1 - सादृश्यनामकः कश्चित्पदार्थस्सर्ववस्तुगः । नानाप्रकारः प्रत्यक्ष इति प्राभाकरा विदुः ॥ | प्रक.[5 प्र.] | ||
| 20 | 20.1.2 - तदेव चोपमानस्य प्रमेयमिति कीर्त्यते । दृश्यमानार्थसादृश्यात्स्मर्यमाणार्थगोचरम् ॥ | ||||
| 20 | 20.1.3 - असन्निकृष्टसादृश्यज्ञानं ह्युपमितिर्मता । गावयस्थितसादृश्यदर्शनं करणं मतम् ॥ | ||||
| 20 | 20.1.4 - फलं गोगतसादृश्यज्ञानमित्यभिधीयते । वेदार्थनिर्णये तस्य चोपयोगोऽवधार्यताम् ॥ | ||||
| 20 | 20.1.5 - सौर्यवाक्ये तु सन्दृष्टे चौषधिद्रव्यकत्वतः । एकदैवत्यत्वतश्च ह्याग्नेयमुपतिष्ठते ॥ | ||||
| 20 | 20.1.6 - तस्मिंश्चोपमिते तेन तदर्थोऽपि प्रमीयते । सौर्येणाग्नेयवद्ब्रह्मवर्चसं भावयेदिति ॥ | ||||
| 20 | 20.1.7 - एवं शास्त्रोपयोगित्वात् प्रमेयत्वात्पृथक्त्वतः । सादृश्यं नाम सिद्धोऽस्ति पदार्थः सार्वलौकिकः ॥ | ||||
| 20 | सादृश्यवादः | कौमारिलम् | 20.2.1 - कुमारिलस्य सिद्धान्ते सादृश्यं नातिरिच्यते । भूयोऽवयवसामान्ययोगो जात्यन्तरस्य तत् ॥ | श्लोक.[438] | |
| 20 | 20.2.10 - तेन सर्वं न सामान्यं नित्यत्वेन प्रकल्प्यते । सर्वस्य ह्याश्रयः कश्चित् अस्ति देशान्तरादिषु ॥ | ||||
| 20 | 20.2.11 - सदृशावयवत्वं तु यत्र नाम प्रतीयते । तदप्यवयवानां स्यात् समानावयवान्तरैः ॥ | ||||
| 20 | 20.2.12 - रूपगन्धरसानां च कस्यचित्तुल्यता क्वचित् । नावश्यं सर्वसामान्यात् सादृश्यमुपजायते ॥ | ||||
| 20 | 20.2.13 - धर्माणां न च नानात्वमस्ति चावान्तरस्थितिः । तेन भिन्नमभिन्नं च सादृश्यमिति निर्णयः ॥ | ||||
| 20 | 20.2.14 - सादृश्यं न त्ववस्तु स्यान्नापि तत्त्वान्तरं मतम् । किन्तु संबन्धिसामान्ययोग इत्यवधारितम् ॥ | ||||
| 20 | 20.2.2 - एकस्य वस्तुनस्स्वावयवे कर्मणि वा गुणे । समवेतैश्च सामान्यैः योगो येन प्रकारतः ॥ | ||||
| 20 | 20.2.3 - तेनैव च प्रकारेण योगो वस्त्वन्तरस्य तत् । अतस्संबन्धिसामान्ययोगस्सादृश्यमुच्यते ॥ | ||||
| 20 | 20.2.4 - स च योगोऽनुवृत्त्याख्यः सप्रतिद्वन्द्विलक्षणः । सादृश्यमेव सारूप्यं सामान्यं चेति निर्णयः ॥ | ||||
| 20 | 20.2.5 - सदृशावयवत्वं तु यत्र पद्मदळाक्षिवत् । तत्स्वावयवसामान्यभूम्ना तेषां भविष्यति ॥ | ||||
| 20 | 20.2.6 - एवं जातिगुणद्रव्यक्रियाशक्तिस्वधर्मतः । एकैकद्वित्रिसामस्त्यभेदादेतस्य चित्रता ॥ | ||||
| 20 | 20.2.7 - न धर्मा एव सादृश्यं भूयस्ता वा तदाश्रया । भूयस्त्ववद्धि जात्यादि सदृशत्वेन दृश्यते ॥ | ||||
| 20 | 20.2.8 - क्वचिच्च भूयसामेतत् क्वचिदल्पीयसामपि । नैतावता विशेषेण वस्तुत्वं तस्य हीयते ॥ | ||||
| 20 | 20.2.9 - सामान्यान्यपि चैतानि नाशीन्याश्रयनाशतः । अनन्ताश्रययोगाच्च न नाशोऽन्यत्र विद्यते ॥ | ||||
| 20 | वैशेषिकम् | 20.3.1 - तद्भिन्नत्वे च तन्निष्ठभूयोधर्मानुयोगिता । सादृश्यं ते पुनर्धर्माः जातिकर्मगुणादयः ॥ | न्या. कु.[3 स्त.] | ||
| 20 | 20.3.2 - इति वैशेषिकप्राञ्चः नव्यास्तस्यातिरिक्तताम् । आहुरेते न सप्तैव पदार्था इति वादिनः ॥ | ||||
| 20 | सांख्यम् | 20.4.1 - सारूप्यमेव सामान्यं तच्च सादृश्यमित्यपि । इति चाकृतिवादे हि साङ्ख्यसिद्धान्त ईरितः ॥ | श्लोक.[563] | ||
| 20 | 20.4.2 - सारूप्यमेव सामान्यं पिण्डानां येन कल्प्यते । तेन सारूप्यशब्देन किं पुनः प्रतिपद्यते ॥ | ||||
| 20 | 20.4.3 - समानरूपभावश्चेत् जातिस्साऽस्माभिरिष्यते । सादृश्यमथ सारूप्यं कस्य केनेति कथ्यताम् ॥ | ||||
| 20 | 20.4.4 - न चावयवसामान्यैर्विना सादृश्यकल्पना । सामान्यप्रत्ययोत्पादो न विशेषेषु जायते ॥ | ||||
| 20 | 20.4.5 - व्यक्तितश्चातिरेकोऽस्य स्यान्न वेति विचारिते । सामान्यमेव सादृश्यं भवेद्वा व्यक्तिमात्रकम् ॥ | ||||
| 20 | 20.4.6 - तेन नात्यन्तभिन्नेऽर्थः सारूप्यमिति वर्णितम् । ग्रन्थे विन्ध्यनिवासेन भ्रान्तेः सादृश्यमुच्यते ॥ | ||||
| 20 | 20.4.7 - इति चाकृतिवादन्ते साङ्ख्यानां विन्ध्यवासिनाम् । सामान्यमेव सादृश्यं न तत्त्वान्तरकल्पना ॥ | ||||
| 20 | 20.4.8 - तत्त्वतोऽनवगत्यैव त्वर्थं सादृश्यलक्षणम् । सामान्यनिह्नवः कैश्चित्कृत इत्युपपादितम् ॥ | ||||
| 20 | 20.4.9 - सारूप्यमेव सामान्यमिति युक्तं न साङ्ख्यवत् । विजातीयेषु तद्दृष्टेः गवादिगवयादिषु ॥ इत्याह न्या | ||||
| 20 | शाक्यम् | 20.5.1 - न वस्तुरूपं सादृश्यं वासनामात्रनिर्मितम् । प्रतियोगिमतिं यस्मादपेक्ष्यैवावबुद्ध्यते ॥ | |||
| 20 | 20.5.2 - तज्ज्ञानं च ततः शाक्यैः प्रत्यक्षाभासमिष्यते । यतश्च कल्पनाध्यक्षवादिनः ते प्रकीर्तिताः ॥ | ||||
| 21 | कौमारिलं मतम् | 21.1.1 - तमः खलु चलं नीलं बहुलं विरलं परम् । अपरं च महद्दीर्घं ह्रस्वं चेति प्रतीयते ॥ | न्या. र.[740] | ||
| 21 | 21.1.2 - कदाचिदपि कस्यापि नैव बाधोऽत्र दृश्यते । प्रभामण्डलवच्चेदं द्रव्यमित्येव वैदिकाः ॥ | ||||
| 21 | औपनिषदम् | 21.2.1 - पृथिव्या एव भेदोऽयं तमस्स्यादिति केचन । प्रकृतेरेव भेदस्स्यादिति वेदान्तिनो विदुः ॥ | स. सि.[1-60] | ||
| 21 | 21.2.2 - आलोकेनोत्सारितत्वात् विनष्टत्वादथापि वा । अभिभूतत्वतो वाऽपि तन्मध्ये नोपलभ्यते ॥ | ||||
| 21 | 21.2.3 - विषयाच्छादकत्वं तु तमसो नहि युक्तिमत् । तमोव्यवहितालोकस्थितनानार्थदर्शनात् ॥ | ||||
| 21 | 21.2.4 - अतो मर्त्यादिदृष्टीनां दृश्यसंबन्धमात्रतः । दर्शनप्रतिघातित्वं स्वभावात्तमसि स्थितम् ॥ | ||||
| 21 | 21.2.5 - वायू रूपेण रहितः स्पर्शेन सहितो यथा । तथा रूपेण सहितं स्पर्शेन रहितं तमः ॥ | ||||
| 21 | प्राभाकरम् | 21.3.1 - गुरूणां तु मते तेजोहीनाधिकरणं तमः । ग्राहकात्मोपलब्धेश्च नीलरूपस्मृतेरपि ॥ | |||
| 21 | 21.3.2 - नीलं तम इति ज्ञानं भेदाग्रहनिबन्धनम् । आलोकक्रिययैव स्याच्चलतिप्रत्ययोऽपि च ॥ | वा. प.[1-111] | |||
| 21 | तार्किकम् | 21.4.1 - तेजोऽभावस्तम इति काणादकिरणावलिः । अन्धसाधरणं रूपज्ञानाभावं विदुः परे ॥ | |||
| 21 | 21.4.2 - आरोपितं निरालोके देशे मालिन्यवत्तले । नीलं रूपं तम इति सिद्धान्तः कन्दळीकृतः ॥ | ||||
| 21 | तमोवादः | आर्हतम् | 21.5.1 - अणवः सर्वशक्तित्वात् तमश्छायाऽऽतपात्मना । अभ्राणीव प्रचीयन्त इति प्राहुरिहार्हताः ॥ | ||
| 21 | वैभाषिकम् | 21.6.1 - निरधिष्ठानविज्ञानवादिवैभाषिकादयः । केशोण्ड्रकादिविज्ञानं भ्रम इत्यभिमन्वते ॥ | |||
| 21 | मण्डनमिश्रीयम् | 21.7.1 - भूच्छायादर्शनं लोके तमोदर्शनमुच्यते । इत्युक्तवानपि विधिविवेके किल मण्डनः ॥ | वि. वि.[75] | ||
| 21 | 21.7.2 - एवंरूपः तमस्तत्त्वे विकल्पः परिदृश्यते । निरूप्यते यथा यच्च तत्तथा व्यवतिष्ठते ॥ | ||||
| 22 | कालापलापः | 22.1.1 - साङ्ख्यसौगतचार्वाकैः क्रियते कालनिह्नवः । वैशेषिकादयः कालं मन्यन्ते दुरपह्नवम् ॥ | न्या. म.[136] | ||
| 22 | 22.1.10 - तादृक्स्वभावसहितः कालो यद्यतिरिच्यते । सिद्धस्यैव हि तादृक्षस्वभावोपगमो वरम् ॥ | ||||
| 22 | 22.1.2 - अनुमेयं विदुः प्रायः परे दार्शनिकाः पुनः । प्रत्यक्षगोचरं प्राहुः इत्थमेषोऽपलप्यते ॥ | ||||
| 22 | 22.1.3 - उपाधिभिर्वा बुद्धिस्थैः तादृग्भिर्वाऽथ बुद्धिभिः । व्योमादिभिर्वा विभुभिः कालं निह्नुवते बुधाः ॥ | ||||
| 22 | 22.1.4 - न तावद्गृह्यते कालः प्रत्यक्षेण घटादिवत् । चिरक्षिप्रादिबोधोऽपि कार्यमात्रावलम्बनः ॥ | ||||
| 22 | 22.1.5 - न चामुनैव लिङ्गेन कालस्य परिकल्पना । प्रतिबन्धो हि दृष्टोऽत्र न धूमज्वलनादिवत् ॥ | ||||
| 22 | 22.1.6 - प्रतिभासातिरेकस्तु कथञ्चिदुपपत्स्यते । प्रचितां काञ्चिदाश्रित्य क्रियाक्षणपरंपराम् ॥ | ||||
| 22 | 22.1.7 - न चैष ग्रहनक्षत्रपरिस्पन्दस्वभावकः । कालः कल्पयितुं युक्तः क्रियातो नापरो ह्यसौ ॥ | ||||
| 22 | 22.1.8 - मुहूर्तयामाहोरात्रमासर्त्वयनवत्सरैः । लोके काल्पनिकैरेव व्यवहारो भविष्यति ॥ | ||||
| 22 | 22.1.9 - यदि त्वेको विभुर्नित्यः कालो द्रव्यात्मको मतः । अतीतवर्तमानादिभेदव्यवहृतिः कुतः ॥ | ||||
| 22 | कालवादः | उपाधयः | 22.10.1 - कालोपाधिविशेषाश्च मञ्जरीप्रकटीकृताः । सङ्गृह्यन्ते सुमनसां स्वान्तविक्षेपशान्तये ॥ | ||
| 22 | 22.10.2 - चञ्च्वग्रचुम्बिताताम्रचूताङ्कुरकदम्बकैः । कथ्यते कोकिलैरेव मधुः मधुरकूजितैः ॥ | ||||
| 22 | 22.10.3 - दिवाकरकरालातपातनिर्दग्धवीरुधः । मार्गास्समल्लिकामोदा भवन्ति ग्रीष्मशंसिनः ॥ | ||||
| 22 | 22.10.4 - शिखण्डमण्डनारब्धोद्दण्डताण्डवडम्बरैः । प्रावृडाख्यायते मेघमेदुरैर्मेदिनीधरैः ॥ | ||||
| 22 | 22.10.5 - मौक्तिकाकारविस्तारितारानिकरचित्रितम् । शरत्पिशुनतां याति यमुनाम्भोनिभं नभः ॥ | ||||
| 22 | 22.10.6 - आयामियामिनीभोगसफलाभोगविभ्रमाः । हेमन्तमभिनन्दन्ति सोष्माणस्तरुणीस्तनाः ॥ | ||||
| 22 | 22.10.7 - आस्कन्दनदलत्कुन्दकलिकोत्करदन्तुराः । वदन्ति शिशिरं वाताः तुषारकणकर्कशाः ॥ | ||||
| 22 | 22.10.8 - तस्मादेकोऽप्ययं कालः क्रियाभेदाद्विभिद्यते । एतेन सदृशन्यायात् मन्तव्या दिक्समर्थिता ॥ | ||||
| 22 | सर्वेन्द्रियग्राह्यता | 22.11.1 - कौमारिलाश्श्रावणत्वमाहुर्दिक्कालयोरपि । कालश्चैको विभुर्नित्यः प्रविभक्तोऽधिगम्यते ॥ | |||
| 22 | 22.11.2 - वर्णवत् सर्वभावेषु व्यज्यते केनचित्क्वचित् । आनुपूर्वी च वर्णानां ह्रस्वदीर्घप्लुताश्च ये ॥ | ||||
| 22 | 22.11.3 - कालस्य प्रविभागास्ते जायन्ते ध्वन्युपाधयः । तस्मात्सर्वेन्द्रियग्राह्यः सत्तावत्काल इष्यते ॥ | ||||
| 22 | कालाणुवादः | 22.12.1 - अथ पातञ्जलाः कालं महान्तं नोपयन्ति ते । क्षणैरेव मुहूर्तादिव्यवहारं प्रचक्षते ॥ | पा. भा.[3-51] | ||
| 22 | 22.12.2 - कालेन यावता पूर्वं देशं जह्याच्चलन् अणुः । संपद्येतोत्तरं देशं स कालः क्षण उच्यते ॥ | ||||
| 22 | 22.12.3 - क्षणः कालकला पूर्वापरभागविवर्जिता । स एव वस्तुतः कालः क्रमस्याप्यवलम्बनम् ॥ | ||||
| 22 | 22.12.4 - मुहूर्ताहोरात्ररूपः बुद्धिनिर्माणलक्षणः । वस्तुशून्यो लौकिकानां वस्त्वात्मेवावभासते ॥ | ||||
| 22 | 22.12.5 - क्षणतत्क्रमयोर्नास्ति समाहारो न वस्तुतः । तस्माद्बुद्धिसमाहारः मुहूर्तादिरिति स्थितम् ॥ | ||||
| 22 | 22.12.6 - अनेन चैव न्यायेन सङ्ख्यां द्वित्वादिलक्षणाम् । एकत्वेनान्यथासिद्धां कुर्वन्ति सुधियोऽपरे ॥ | ||||
| 22 | 22.12.7 - आर्हतानामेवमेव कालोऽणूनां समुच्चयः । तेनैव भूतभाव्यादिव्यवहारो निरूपितः ॥ | ||||
| 22 | 22.12.8 - तथा महाकालमेके खण्डमेकेऽथ चोभयम् । इति त्रिधा कालसत्त्वे सिद्धान्ता इति निर्णयः ॥ | ||||
| 22 | कालोऽनुमेयः | 22.2.1 - अथानुमेयसिद्धान्तः सङ्गृह्यात्र प्रदर्श्यते । परापरं चिरं क्षिप्रं युगपत्क्रमिकं त्विति ॥ | |||
| 22 | 22.2.10 - द्वितीये त्वनवस्था स्यात् अन्यस्मादित्यपेक्षणात् । मैवं, शुक्लगुणादावप्येवं वक्तुं हि शक्यते ॥ | ||||
| 22 | 22.2.11 - स्वतोऽस्य तत्स्वभावत्वे द्रव्यस्य न कुतस्तथा । गुणान्तरस्यापेक्षायामनवस्था प्रसज्यते ॥ | ||||
| 22 | 22.2.12 - स्वतः क्रमाद्यात्मकोऽसौ काल इत्यवधार्यते । नाध्वव्यङ्ग्यः काल एषः वर्तमानविलोपतः ॥ | ||||
| 22 | 22.2.2 - व्यवहाराः पुनः सूर्यपरिस्पन्दनिबन्धनाः । मूर्तैस्साक्षान्न संसर्गः कर्मणामर्कवर्तिनाम् ॥ | ||||
| 22 | 22.2.3 - क्रियोपनायकः कश्चित्स्यादेवोभयसंयुतः । परत्वादौ हेतुरेतत्संयोगोऽसमवाय्यसौ ॥ | ||||
| 22 | 22.2.4 - नाकाशेनान्यथासिद्धिः अविशेषाद्दिगादिभिः । दिक्कालावीश्वरान्नव्यैरतिरिक्तौ न चेष्यते ॥ | ||||
| 22 | 22.2.5 - स एवात्रोपनेता स्यादित्येतेषां हृदि स्थितम् । अप्रत्यक्षत्वमात्रेण न च कालस्य नास्तिता ॥ | ||||
| 22 | 22.2.6 - युक्ता पृथिव्यधोभागचन्द्रमः परभागवत् । प्रत्यक्षत्वादुपाधीनां प्रत्यभिज्ञादिसंभवः ॥ | ||||
| 22 | 22.2.7 - उपाधयः स्वरूपेण कालश्चेदनवस्थितिः । चिरेणास्तङ्गतो भानुः शीतांशुः शीघ्रमुद्गतः ॥ | ||||
| 22 | 22.2.8 - उदिताविव दृश्येते युगपद्भौमभार्गवौ । इत्यादिव्यवहारेण तदुपाधिगवेषणात् ॥ | ||||
| 22 | 22.2.9 - ननु त्वत्कल्पितः कालः स्वत एव क्रमात्मकः । हेत्वन्तराद्वा प्रथमे कार्याणि न कुतस्स्वतः ॥ | ||||
| 22 | क्रियाव्यङ्ग्यः | 22.3.1 - किन्तु क्रियाव्यङ्ग्य इति सौगतेतरपद्धतिः । रहस्यं पक्षयोस्तत्र सङ्क्षेपादिह सूच्यते ॥ | |||
| 22 | 22.3.2 - कालो यदि क्रियाव्यङ्ग्यः क्षणिकत्वं न सिद्ध्यति । क्षणिकास्सर्वसंस्काराः अस्थिराणां कुतः क्रियाः | ||||
| 22 | 22.3.3 - इति सिद्धान्तभङ्गस्स्यात् इति सौगतमानसम् । पतितः पतितव्यश्च देशो द्विविध एव हि ॥ | ||||
| 22 | वर्तमानसिद्धिः | 22.4.1 - वर्तमाननिषेधे च भवित्री विश्वनिह्नुतिः । न ह्यतीतं भविष्यद्वा प्रत्यक्षविषयोऽस्ति नः ॥ | |||
| 22 | 22.4.10 - आश्रयानुपलम्भेन निरंशो नित्य एव च । द्रव्यं चेति स्वीकृतोऽसाविति वैशेषिकाशयः ॥ | ||||
| 22 | 22.4.2 - वर्तमानभ्रमश्चात्र तत एव न सिद्ध्यति । पौर्वापर्यातिरिक्ता तु दुस्त्यजा वर्तमानता ॥ | ||||
| 22 | 22.4.3 - अतीतागामिधीरेव वर्तमानमतिर्यदि । भूतभाविसमस्ताप्त्या न शोकादिसमुद्भवः ॥ | ||||
| 22 | 22.4.4 - पूर्वापरत्वसंभेदे वर्तमानमतिर्यदि । त्रिकालस्थेऽपि तत्सिद्धेः क्वातीतागामिता भवेत् ॥ | ||||
| 22 | 22.4.5 - प्रारब्धश्चासमाप्तश्च वर्तमानो य उच्यते । व्यापारसमुदायोऽसौ विवक्षितफलावधिः ॥ | ||||
| 22 | 22.4.6 - तत्रापि क्षणभेदेन नष्टत्वादिविकल्पतः । वैवक्षिकमिहान्यच्च वर्तमानत्वमक्षतम् ॥ | ||||
| 22 | 22.4.7 - सत्त्वं यद्वर्तमावत्वं कालसंबन्धलक्षणम् । तस्य स्वपरनिर्वाहान्नानवस्था प्रसज्यते ॥ | ||||
| 22 | 22.4.8 - मानसंबन्धरूपं तु सत्त्वं सर्वगतं मतम् । सत्त्वमित्थमविद्वांसः कालोऽसन्निति बभ्रमुः ॥ | ||||
| 22 | 22.4.9 - विशेषलिङ्गाभावेन तल्लिङ्गस्याविशेषतः । एकस्तथा विभुश्चापि सर्वत्र व्यवहारतः ॥ | ||||
| 22 | कालोऽनित्यः | 22.5.1 - शैवादिभिः पुनः कालो ह्यनित्योऽव्यापकोऽपि च । हेतुः परिमितं कार्यं प्रतीत्यभ्युपगम्यते ॥ | |||
| 22 | 22.5.2 - नित्यता सर्वदा सत्ता नहि कालस्य संभवेत् । यतः कालान्तरं नास्ति किन्तु ध्वंसविहीनता ॥ | ||||
| 22 | 22.5.3 - कालतत्त्वस्य चोत्पत्तिं विनाशं चानुजानताम् । उत्पत्तेः प्राक्च पश्चाच्चेत्याद्या वाचो निरर्थकाः ॥ | ||||
| 22 | कालहेतुता | 22.6.1 - कालतो देशतो वाऽपि व्यतिरेकस्य चाग्रहात् । कथं च नित्यस्य विभोः कालादेर्हेतुतेति चेत् ॥ | |||
| 22 | 22.6.2 - धर्मिग्राहकमानेन कारणत्वमिहेष्यते । क्वचिल्लोकोपदेशेनाप्यस्ति कारणताग्रहः ॥ | ||||
| 22 | 22.6.3 - कारणत्वं तु नियतप्राग्वृत्तित्वं ननूच्यते । अस्मिन् सत्येवेदमिति नियमः सुग्रहः कथम् ॥ | ||||
| 22 | 22.6.4 - प्रसङ्गतोऽपि नियमसिद्धिस्स्यादिह तद्यथा । यद्येतन्न भवेत्सर्वं नोत्पद्येत ततस्त्विदम् ॥ | ||||
| 22 | 22.6.5 - सर्वोत्पत्तिनिमित्तं स्यादित्यत्रास्ति प्रसञ्जनम् । इदं यत्र यदा नास्ति नास्ति तत्र तदाऽखिलम् ॥ | ||||
| 22 | 22.6.6 - इत्याकारस्तु नियमः नहि तत्र विवक्षितः । अतः कालस्सर्वहेतुरित्युक्तिर्न विरोत्स्यते ॥ | ||||
| 22 | कालोऽध्यक्षः | 22.7.1 - इति कालानुमेयत्ववादिनां रीतिरीरिता । अथ तत्प्रत्यक्षवादिवैदिकानां मतिस्त्वियम् ॥ | स. सि.[1-66] | ||
| 22 | 22.7.10 - न चानुद्घाटिताक्षस्य चिरादिप्रत्ययोदयः । तद्भावानुविधानेन कालस्स्यादेव चाक्षुषः ॥ | ||||
| 22 | 22.7.11 - एवं गुरु द्रव्यमिति प्रत्ययात्तदपीदृशम् । पूर्वापरप्रत्ययेन दिशोऽप्यध्यक्षतां विदुः ॥ | ||||
| 22 | 22.7.2 - कालोऽनादिरनन्तश्च प्रत्यक्षश्चेति सम्मतः । विशेषणतया कार्यप्रत्यये प्रतिभासनात् ॥ | ||||
| 22 | 22.7.3 - कालोपश्लिष्टवेषेण ह्यभूदस्तिभविष्यतीन् । प्रयुञ्जतेऽर्थभेदेषु सदा चास्तिमनेहसः ॥ | ||||
| 22 | 22.7.4 - तस्मात्सर्वेन्द्रियग्राह्य इति तत्त्वविदां मतम् । सर्वेन्द्रियज्ञानवादो यथा सत्तागुणत्वयोः ॥ | ||||
| 22 | 22.7.5 - कालांशस्यानुमेयत्वे पदार्थेऽपि प्रसज्यते । तदा सौत्रान्तिकादीनां कोऽपराधोऽतिरिच्यते ॥ | ||||
| 22 | 22.7.6 - कालानुमेयवादे तु पामराणामधोगतिः । कालानुमा चोक्तरीत्या सर्वदा न विपश्चिताम् ॥ | ||||
| 22 | 22.7.7 - क्रमेण युगवत् क्षिप्रं चिरात्कृतमितीदृशाः । प्रत्यया नावकल्पन्ते कार्यमात्रावलम्बनाः ॥ | ||||
| 22 | 22.7.8 - अरूपो नन्वयं कालः कथं गृह्येत चक्षुषा । रूपमेव तवारूपं कथं गृह्येत चक्षुषा ॥ | ||||
| 22 | 22.7.9 - कथं वा रूपवन्तोऽपि परोक्षाः परमाणवः । तस्मात्प्रतीतिरन्वेष्या किं निमित्तपरिक्षया ॥ | ||||
| 22 | परिणामी | 22.8.1 - नित्योऽप्येकोऽप्यसौ कालः द्रव्यत्वाद्भिदुरो मतः । अवस्थाभेदतः ते चोपाधिसंबन्धलक्षणाः ॥ | वे. सं.[68] | ||
| 22 | 22.8.2 - स्वयं विक्रियतेऽजस्रं स क्षणाद्यात्मनेत्यपि । यद्यादवप्रकाशोक्तं तदप्यनुमतं बुधैः ॥ | ||||
| 22 | 22.8.3 - अत एव च मासादेः स्याद्विवक्षानुसारतः । आद्यन्तमध्यमोत्पत्तिक्षणप्रभृतिकल्पना ॥ | ||||
| 22 | 22.8.4 - क्षणादिभेदाभावे तु कथं वा स्यादुपाधिभिः । भेदस्तेषां कालमात्रे संबन्धान्निर्विशेषणे ॥ | ||||
| 22 | 22.8.5 - विकारपक्षे कृत्स्नैकदेशयोगविकल्पना । परिहार्या ह्याश्रयैकदेशवृत्तिगुणादिवत् ॥ | ||||
| 22 | 22.8.6 - उपाधिसंबन्धमात्रपक्षे ॥पि न विशिष्यते । परिहारोऽयमिति च प्राहुर्लाघवदृष्टयः ॥ | ||||
| 22 | 22.8.7 - स्पन्दसन्ततिसिद्ध्यर्थं कालस्याणुत्वकल्पनम् । आशावसनसिद्धान्ते युक्तिचातुर्यजृम्भितम् ॥ | ||||
| 22 | 22.8.8 - क्रियासन्ततिवत्काले परिणामपरंपरा । किं न स्यात्स्वापकर्षाद्यैः परत्वादिप्रसाधिका ॥ | ||||
| 22 | संख्या कालः | 22.9.1 - एकाश्रयक्रियासङ्ख्या काल इत्यपरे विदुः । तदुपाधिविशेषाणामुपलक्षणतत्परम् ॥ | प. म.[3 भ.] | ||
| 22 | 22.9.2 - अव्यक्तं परमाकाशः कालश्चेति त्रिधा स्थिता । सैषा प्रकृतिरित्यन्ये ह्येकदेशविदो बुधाः ॥ | ||||
| 23 | आवरणाभावपक्षः | 23.1.1 - चत्वार्येव हि भूतानि नाकाशमतिरिच्यते । व्योमादिशब्दाः व्यामोहमात्रनिघ्ना इतीरिताः ॥ | भा. भा[196] | ||
| 23 | 23.1.2 - शून्यधातौ खपुष्पादौ निस्तत्त्वेऽप्यस्ति वाचकः । योऽयमावरणाभावो निस्स्वभावश्च संमतः ॥ | ||||
| 23 | 23.1.3 - अवकाशोऽयमाकाश इति चार्वाकसौगताः । नञुपश्लेषविरहादसद्रूपतिरस्कृतिः ॥ | ||||
| 23 | 23.1.4 - अपोहजातिवादे च यथा वस्तुतयैव धीः । वासनावशतस्तद्वत् परीक्षायां तु शून्यता ॥ | ||||
| 23 | 23.1.5 - तलत्वं मलिनत्वं च विपुलत्वं तथाऽल्पता । बालातपादिसान्निध्येनारुण्याद्यपि दृश्यते ॥ | ||||
| 23 | 23.1.6 - केशोण्ड्रविभ्रमनिभाः निरधिष्ठानविभ्रमाः । दुःखाभावे सुखाध्यासः स्यात्सर्वजनसाक्षिकः ॥ | ||||
| 23 | 23.1.7 - तेजोऽभावे च नीलादिरध्यस्तो न्यायाविन्मतः । अतीतेषु च वर्णेषु क्रमस्सङ्ख्या च दृश्यते ॥ | ||||
| 23 | 23.1.8 - अतीतानागतादौ च प्राकट्यं वित्तिवेद्यता । स्मृतेः प्रमोषो नीलादिवस्तूनामिति केचन ॥ | ||||
| 23 | आकाशवादः | अनुमेयपक्षः | 23.2.1 - समवायितया शब्दस्याकाशः परिशेषतः । अनुमानात्सिध्यतीति प्राहुर्वैशेषिकादयः ॥ | वै. सू.[2-1-27] | |
| 23 | 23.2.2 - स च नित्यो विभुश्चैक इति लाघवयुक्तितः । उपाधिभेदात्कार्याणामुपष्टम्भक इष्यते ॥ | ||||
| 23 | 23.2.3 - नेश्वरादतिरिच्यन्ते दिक्कालगगनानि तु । इति लाघवविज्ञानाः प्राहुर्ये नव्यतार्किकाः ॥ | ||||
| 23 | सांख्यपक्षः | 23.3.1 - उद्भूतरूपमाकाशं विदुस्सांशं च चाक्षुषम् । साङ्ख्याः प्राथमिकं भूतम् अवकाशप्रदं विदुः ॥ | |||
| 23 | 23.3.2 - भेरीशब्दः पुष्पगन्धः इति व्यवहृतिस्समा । पञ्चभूताश्रितश्शब्द इति तैरभ्युपेयते ॥ | ||||
| 23 | शब्दाकाशपक्षः | 23.4.1 - अजस्रमूर्तिर्यश्शब्दः सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यते । व्यजनाद्वायुरिव यः स्वनिमित्तात्प्रतीयते ॥ | वा. प.[1-117] | ||
| 23 | 23.4.2 - स एव कैश्चित्कुशलैराकाश इति पठ्यते । इत्याहुरपरे प्राज्ञा इति वाक्यपदीवचः ॥ | ||||
| 23 | प्रभाकाशवादः | 23.5.1 - चन्द्रिकादिविशेषानुन्मेषेण विततं तु यत् । विरलावस्थितं द्रव्यं नभस्तदिति केचन ॥ | स. सि.[1-42] | ||
| 23 | दिगाकाशवादः | 23.6.1 - परस्परानवष्टब्धप्रदेशस्थस्वरूपयोः । परमाण्वोश्च संयोगो विना देशं न सिध्यति ॥ | |||
| 23 | 23.6.2 - दिक्तत्वेऽत्रान्तरिक्षान्तर्भावं केचिद्विदुस्ततः । अतिरिक्तत्वपक्षे तु सोऽण्वोर्देशो भवेदपि ॥ | ||||
| 23 | प्रत्यक्षाकाशवादः | 23.7.1 - प्रत्यक्षसिद्ध आकाश इति वेदविदो विदुः । विधिरूपतया सर्वलोकसाक्षिकतादिना ॥ | |||
| 23 | 23.7.10 - तस्मादङ्गुलिनिर्देशपूर्वं व्यवहरत्यसौ । परीक्षको लौकिकश्च निर्बाधं सप्रमाणकम् ॥ | ||||
| 23 | 23.7.11 - नाभावो निस्स्वभावस्स्यात् स्वस्वभावतया स्थितेः । स्वविरुद्धस्वभावाच्चेत् निःस्वभावोऽखिलो भवेत् | ||||
| 23 | 23.7.12 - यदि चावरणाभावोऽत्रात्यन्ताभावलक्षणः । तदाधारतया कश्चिदस्त्येव मतिगोचरः ॥ | ||||
| 23 | 23.7.13 - प्रध्वंसप्रागभावौ तु सस्तु तेषु न सिद्ध्यतः । तथाऽऽवरणभेदस्तु तस्य सत्त्वेऽपि सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 23 | 23.7.2 - भावान्तराभाववादे विवादो नैव विद्यते । अतिरिक्ताभाववादे युक्तिरेषा निरूपिता ॥ | ||||
| 23 | 23.7.3 - न तावदत्रागमिकी प्रतीतिर्नाभसी भवेत् । आगमस्यानभिज्ञानामपि तद्बुद्धिदर्शनात् ॥ | ||||
| 23 | 23.7.4 - नाप्यानुमानिकी सा स्यात् तत्रानधिकृतास्तु ये । अबलाबालगोपानां तेषामप्यस्ति तन्मतिः ॥ | ||||
| 23 | 23.7.5 - प्रतीयतेऽयमाकाशः यदैवोन्मीलनं दृशः । प्रतीत्यभावे गन्तॄणां कूपादिपतनं ध्रुवम् ॥ | ||||
| 23 | 23.7.6 - इह पक्षी नेह पक्षीत्येवं जानन्ति लौकिकाः । एतदालम्बनतया वस्तु किञ्चित्प्रसिध्यति ॥ | ||||
| 23 | 23.7.7 - कल्पितालम्बनं केचिदालोकालम्बनं परे । ध्वान्तालम्बनमेकेऽन्ये तन्निरालम्बनं विदुः ॥ | ||||
| 23 | 23.7.8 - तत्रापि कल्पितादीनां स्यादेवाधारकल्पना । विधिर्निषेधो निरधिकरणो नेति केचन ॥ | ||||
| 23 | 23.7.9 - तथात्वे चाद्वैतवादः शून्यवादोऽपि वा ध्रुवः । तस्मादध्यक्षसंयोगः परिशेषाद्व्यवस्थितः ॥ | ||||
| 23 | अव्याकृताकाशः | 23.8.1 - अव्याकृतो व्याकृतश्च स चाकाशो द्विधा मतः । प्रधानमेव प्रथम इति केचन सूरयः ॥ | |||
| 23 | 23.8.2 - कैश्चित्तु तद्विष्णुपदं परमं पदमिष्यते । पञ्चभूतान्तर्गतो यः स द्वितीयोऽभिधीयते ॥ | ||||
| 23 | अलोकाकाशः | 23.9.1 - स्याद्वादिभिरथाकाशः लोकालोकविभेदतः । विभक्तः प्रथमो लोकाकाशो लोकेषु विद्यते ॥ | |||
| 23 | 23.9.2 - सर्वलोकोपरिस्थो यः सोऽलोकाकाश उच्यते । स चानन्तः तत्र मुक्तास्सान्तीति सुधियो विदुः ॥ | ||||
| 23 | 23.9.3 - इत्थं विकल्पो वियतः सङ्क्षेपादिह सूचितः । सर्वार्थसिद्धौ सन्न्यायमञ्जर्यामस्य विस्तरः ॥ | ||||
| 24 | नित्यानित्यविचारः | 24.1.1 - अनित्यं सकलं वस्तु क्षणत्वाच्छून्यमित्यपि । दुःखं चेति हि सिद्धान्तः सौगतानां व्यवस्थितः ॥ | |||
| 24 | 24.1.2 - कार्यकारणयोरैक्यं तथैक्यं धर्मधर्मिणोः । अतो नित्यैकान्तवादः साङ्ख्यानामिति निर्णयः ॥ | ||||
| 24 | 24.1.3 - वैशेषिकादयस्तत्र नित्यानित्यत्ववादिनः । क्षितिवार्यग्निमरुतां नित्यास्स्युः परमाणवः ॥ | ||||
| 24 | 24.1.4 - व्योमकालदिगात्मानः नित्या एवं मनांस्यपि । अन्यानि कार्यद्रव्याद्यान्यनित्यानीति निर्णयः ॥ | ||||
| 24 | 24.1.5 - नित्यानित्यविभागः प्राक्स्थितो वेदान्तिनां मते । परमाणुस्वरूपे तु विचारोऽयं विमृश्यताम् ॥ | ||||
| 24 | सृष्टिः | 24.10.1 - सृष्टिप्रलयसन्तानं शाबरा न प्रपेदिरे । न कदाचिज्जगच्चैतदनीदृगिति तन्मतम् ॥ | |||
| 24 | 24.10.2 - केचित्पौराणिकाः कल्पमेकमेव विदुः ततः । तेषामेका सृष्टिरिष्टा प्रलयोऽप्येक एव हि ॥ | श्लोक.[650] | |||
| 24 | 24.10.3 - एत एव तु कल्पान्तजीववादिन ईरिताः । परे सर्वे सृष्टिभङ्गप्रवाहानादिवादिनः ॥ | ||||
| 24 | 24.10.4 - तस्मात्कारणवाक्यानि सर्वासूपनिषत्स्वपि । लयपूर्वां सृष्टिमाहुः सृष्टिपूर्वो लयो यतः ॥ | ||||
| 24 | 24.10.5 - तत्र वैशेषिकाः सर्वजीवानां मुक्तिवादिनः । ते वै मताः सृष्टिभङ्गप्रवाहस्यान्तवादिनः ॥ | ||||
| 24 | 24.10.6 - ये पुनर्नित्यसंसारवादिवेदान्तिनो बुधाः । तेषां सृष्टिप्रवाहोऽयमनन्तोऽनादिरप्यसौ ॥ | स. सि.[2-27] | |||
| 24 | 24.10.7 - नित्यसंसार्यभावेऽपि जीवानन्त्यवचोबलात् । लीलाभूतिर्भगवतोऽनन्तेति सुधियो विदुः ॥ | ||||
| 24 | पुञ्जवादः | 24.2.1 - स्पर्शाद्येकद्वित्रिचतुस्स्वभावाणुचतुष्कतः । पुञ्जः प्रपञ्चः संयोगोऽनुपपत्तिपराहतः ॥ | स. सि.[1-8] | ||
| 24 | 24.2.2 - इति वैभाषिकैः कैश्चित्सौगतैरभिधीयते । | ||||
| 24 | आरम्भवादः | 24.3.1 - तत्रातिरिक्तावयविवादिभिः किल तार्किकैः ॥ | |||
| 24 | 24.3.2 - प्रथमं सङ्घटेते द्वौ परमाणू ततस्त्रिभिः । आरभ्यते च त्र्यणुकं द्व्यणुकैरिति कथ्यते ॥ | ||||
| 24 | 24.3.3 - परस्परानवष्टब्धदेशस्थितिरुपेयते । अण्वोर्द्व्यणुकयोर्वापि स देशो व्योमसंज्ञितः ॥ | ||||
| 24 | 24.3.4 - प्रभामण्डलमेवैतदिति केचन जानते । तस्याप्याश्रयदेशोऽन्यो वक्तव्य इति साम्प्रतम् ॥ | ||||
| 24 | 24.3.5 - बहुत्वसङ्ख्यया दृष्टं महत्त्वं हेतुनिष्ठया । परोक्षत्वापरोक्षत्वसिद्धिस्तद्धेतुसाध्ययोः ॥ | ||||
| 24 | परिमाणचतुष्टयम् | 24.4.1 - परमाणुरणुह्रस्वं द्व्यणुकं दीर्घमुच्यते । त्र्यणुकं तु महत्तस्मात्परिमाणचतुष्टयम् ॥ | न्या. म.[503] | ||
| 24 | 24.4.2 - महत्त्वं षट्पार्श्ववत्त्वं त्रिभिर्दीर्घैस्तदुद्भवः । तस्मादुत्पद्यते सर्वं त्र्यणुकं द्व्यणुकैस्त्रिभिः ॥ | ||||
| 24 | 24.4.3 - ततश्च क्रमसामान्ये मानं खण्डनिदर्शनम् । मानं सङ्ख्याविशेषे तु नास्तीत्यारम्भ इष्यते ॥ | ||||
| 24 | त्र्यणुकविश्रान्तिः | 24.5.1 - अत्रेतरेषामाक्षेपसारांशोऽयं प्रदर्श्यते । स्वांशैस्संयुज्यावयवाः प्रारभन्तेऽतिरेकिणम् ॥ | स. सि.[1-18] | ||
| 24 | 24.5.2 - इति वादो निर्विघातः द्व्यणुकावधि संभवेत् । ततोऽणवो निरंशाश्चेत् संयोगस्तत्र दुर्घटः ॥ | ||||
| 24 | 24.5.3 - सांशाश्चेदविशेषस्स्यान्मेरुसर्षपयोरिति । षट्केन युगपद्योगात्परमाणोष्षडंशता ॥ | ||||
| 24 | 24.5.4 - षण्णां समानदेशत्वे पिण्डस्स्यादणुमात्रकः । इति पद्यं विश्रुतं हि यन्माध्यमिकशासनम् ॥ | ||||
| 24 | 24.5.5 - निरंशाऽनेकविषया बुद्धिर्नात्र निदर्शनम् । अंशानपेक्षस्संयोगस्तव नारम्भकः क्वचित् ॥ | ||||
| 24 | 24.5.6 - मूर्तेर्विभूनां संयोगोऽप्यत्र न स्यान्निदर्शनम् । अनिच्छतां विभुद्रव्यम्, इच्छतामयमाशयः ॥ | ||||
| 24 | 24.5.7 - प्रवर्त्स्यामो यदि वयं संयोगगुणनिह्नवे । तदा प्रदर्श्येत विभुप्रतिबन्द्यणुषु त्वया ॥ | ||||
| 24 | 24.5.8 - किन्त्वारम्भकसंयोगः प्रदेशनियतो मतः । अन्यत्राङ्गीकृतश्चेति कल्प्येऽप्येष प्रसज्यते ॥ | ||||
| 24 | 24.5.9 - उपलम्भानुसारेण वस्तुसत्ता व्यवस्थिता । तस्मात्त्र्यणुकविश्रान्तिर्वरमित्याह वैदिकः ॥ | ||||
| 24 | नवीनमतम् | 24.6.1 - अतश्च तार्किका नव्या नित्ये महति चाक्षुषे । त्रुटौ विश्रममिच्छन्ति न ह्रस्वपरिमण्डले ॥ | |||
| 24 | 24.6.2 - परमाणुत्रयेणैव त्र्यणुकारम्भ इष्यते । गवाक्षरन्ध्रदृष्टं वा लाघवात् द्व्यणुकं विदुः ॥ | ||||
| 24 | 24.6.3 - जालसूर्यमरीचिस्थं यत्सूक्ष्मं दृश्यते रजः । प्रथमं तत्प्रमाणानां त्रसरेणुरिति स्मृतिः ॥ | याज्ञ.[1-361] | |||
| 24 | 24.6.4 - त्रसरेणुपदं मण्डपादिवद्रूढमिष्यते । त्रिभिश्च सहितो रेणुस्त्रसरेणुरितीतरे ॥ | ||||
| 24 | परमाणुवादः | अविश्रान्तिपक्षः | 24.7.1 - अनन्तावयवत्वं चाप्यणोरिच्छन्ति केचन । विभज्यमाने नाभावपरिशेषः प्रसज्यते ॥ | स. सि.[1-19] | |
| 24 | 24.7.2 - मेरुसर्षपवैधर्म्यं देशव्याप्त्या न सङ्ख्यया । व्यक्त्यानन्त्येऽपि जात्योस्तां परताऽपरते यथा ॥ | ||||
| 24 | 24.7.3 - अण्वंशानामनन्तत्वे गन्तॄणां तदतिक्रमः । कदाऽपि न स्यात्, किं न स्याद्वेगातिशयवैभवात् ॥ | ||||
| 24 | 24.7.4 - द्युमणेरातपस्सर्पन्नुदयाद्रिशिखामणेः । तत्क्षणं किं न निर्भाति पश्चिमाद्रिशिखण्डकः ॥ | ||||
| 24 | 24.7.5 - नन्वनन्तावयवता मूर्तैरवयवैर्मिथः । अन्तरं त्वप्रयच्छद्भिः सर्वदिग्व्याप्तिकारिणी ॥ | ||||
| 24 | 24.7.6 - एकेन सर्षपेणैव पूर्येत सकलं जगत् । अतोऽनवयवाः केचित्स्वीकर्तव्याः किलेति चेत् ॥ | ||||
| 24 | 24.7.7 - अनन्तावयवत्वे तु सर्वदिग्व्याप्तिरित्यसत् । तावद्देशेऽपि सौक्ष्म्येणानन्तावयवसंभवात् ॥ | ||||
| 24 | 24.7.8 - सर्वापकृष्टः सङ्घातस्सत्त्वादेरणुरित्यपि । साङ्ख्यैरुक्तं निरंशाऽपि प्रकृतिश्चेति भाषितम् ॥ | ||||
| 24 | 24.7.9 - निरंशा प्रकृतिस्सैव परिणामविभागिनी । अनन्तांशात्मिका चेति विरुद्धं साङ्ख्यदर्शनम् ॥ | ||||
| 24 | आगमपक्षः | 24.8.1 - शास्त्रैकविषयत्वे च परमाणोर्न सिद्ध्यति । नित्यस्पर्शादियोगित्वं भूतानां विकृतित्वतः ॥ | |||
| 24 | 24.8.2 - निर्धर्मका निराधारा प्रकृतिर्यद्वदिष्यते । निर्धर्मका निराधारा अणवः बौद्धसम्मताः ॥ | ||||
| 24 | 24.8.3 - आगमालम्बने कार्यं कारणे प्रतितिष्ठति । अन्ततः प्रकृतिस्साऽपि परे ब्रह्मणि तिष्ठति ॥ | ||||
| 24 | 24.8.4 - तदपि स्वे महिम्नीति यदि वा नेति चेत्यपि । श्रूयतेऽतो निराधारं सर्वाधारं परं पदम् ॥ | ||||
| 24 | 24.8.5 - वाचक्नवीयाज्ञवल्क्यसंवादोऽप्ययमेव हि । बृहदारण्यकेऽधीतः विचारोऽसौ महान् ततः ॥ | ||||
| 24 | जगत्कारणम् | 24.9.1 - जगत्कारणमेवेदं सर्वैर्जिज्ञास्यते ततः । सधर्मकांश्च साधारान् पीलून् वैशेषिका विदुः ॥ | |||
| 24 | 24.9.2 - तेभ्योऽपि च परां सूक्ष्मां प्रकृतिं कापिला विदुः । ततोऽपि परमं सूक्ष्मं ब्रह्मौपनिषदा विदुः ॥ | ||||
| 25 | लक्षणविभागौ | 25.1.1 - शरीरस्य स्वरूपं हि विज्ञेयं सर्ववादिभिः । तद्धेयं क्षणिकं चात्मभ्रमकारणमुच्यते ॥ | |||
| 25 | 25.1.2 - अनुकूलो हि सर्वेषामात्मा, तादात्म्यविभ्रमात् । आनुकूल्यधिया प्रीतिर्देहे यादृशि तादृशि ॥ | ||||
| 25 | 25.1.3 - चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयत्वं शरीरत्वं निरुच्यते । इष्टप्राप्त्याद्यनुगुणा क्रिया चेष्टेति कथ्यते ॥ | न्या. सू.[1-1-11] | |||
| 25 | 25.1.4 - आधेयत्वं विधेयत्वं शेषत्वं नियतं तु यत् । शरीरशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति कैश्चन ॥ | श्रीभा.[2-1-9] | |||
| 25 | 25.1.5 - वायवीयं तैजसं च जलीयं पार्थिवं तथा । चतुर्विधं शरीरं स्यात् कारणं च चतुर्विधम् ॥ | ||||
| 25 | 25.1.6 - भवेदुपष्टम्भकं तु प्रत्येकमितरत्त्रयम् । आरम्भकं सजातीयमन्यथा जातिसङ्करः ॥ | ||||
| 25 | 25.1.7 - तच्छरीरं द्विधं ज्ञेयं मानसं यौनमित्यपि । देवर्ष्याद्या मानसास्स्युः योनिजास्त्वितरे मताः ॥ | ||||
| 25 | 25.1.8 - वाय्वादिषु हि लोकेषु ते ते देहा व्यवस्थिताः । इति तार्किकसिद्धान्तः तत्र मीमांसका विदुः ॥ | ||||
| 25 | जरन्मीमांसकमतम् | 25.2.1 - पार्थिवा एव देहाः स्युः ते सर्वे योनिजा मताः । देवाश्च देवलोकाश्च न प्रमाणपदे स्थिताः ॥ | प. म.[17 भ] | ||
| 25 | 25.2.2 - विग्रहो हविरादानं युगपत्कर्मसन्निधिः । तृप्तिः फलप्रदानं च देवतानां न विद्यते ॥ | ||||
| 25 | 25.2.3 - ततश्चैतन्यरहितदेवतावादिनस्त्विमे । इन्द्रादिशब्दरूपास्ताः ते शब्दाः स्वाभिधायिनः ॥ | ||||
| 25 | 25.2.4 - सर्वं शब्दात्मकमिति हर्यादिषु वदत्स्विह । शब्दात्मदैवतविदां कोऽपराधोऽतिरिच्यते ॥ | ||||
| 25 | कुमारिलमतम् | 25.3.1 - अत्रेदमवधातव्यं कुमारिलमुखोद्गतम् । ग्रहैकत्वाधिकरणतन्त्रवार्तिकसङ्गतम् ॥ | तन्त्र.[3-1-7] | ||
| 25 | 25.3.10 - ये हि स्वर्गं यन्ति लोकं जनाः पुण्यकृतस्त्विह । ज्योतींषि तेषामेतानि नक्षत्राणीति वै श्रुतिः ॥ | ||||
| 25 | 25.3.11 - तथा व्योमशरीरोऽपि परमात्मा श्रुतौ श्रुतः । इज्यते वारिणा नित्यं यः खं ब्रह्मेति चोदितः ॥ | ||||
| 25 | 25.3.12 - रूपस्पर्शादयो येऽपि महाभूतगुणाः स्थिताः । प्रत्येकमात्मनां तेऽपि देहास्संभोगहेतवः ॥ | ||||
| 25 | 25.3.2 - ऋग्वेदादिसमूहेषु क्षेत्रज्ञा ये प्रतिष्ठिताः । तेषां वाऽयमभिप्रायः स्याद्विवक्षाऽविवक्षयोः ॥ | ||||
| 25 | 25.3.3 - महाभौतिकदेहस्थाः यथाऽऽत्मानस्सचेतनाः । किञ्चिदर्थं विवक्षन्ति न विवक्षन्ति चापरम् ॥ | ||||
| 25 | 25.3.4 - तेषामन्तर्गताऽपीच्छा तद्वाक्यार्थविचारिभिः । ज्ञायते शब्दशक्त्यैव स्फुरन्तीव बहिःस्थिता ॥ | ||||
| 25 | 25.3.5 - देहभेदप्रकाराश्च कर्मशक्तिवशानुगाः । प्रकृत्यारम्भवैचित्र्यात् दृश्यन्ते परमात्मनाम् ॥ | ||||
| 25 | 25.3.6 - पार्थिवावयवप्रायाः शेषतोयाद्यनुग्रहात् । जरायुजादयो देहाः दृष्टा भवि चतुर्विधाः ॥ | ||||
| 25 | 25.3.7 - भूतान्तरानुबद्धेन तोयेनैव विनिर्मिताः । श्रूयन्ते वारुणे लोके देहाः स्वच्छाङ्गलक्षणाः ॥ | ||||
| 25 | 25.3.8 - अन्तरिक्षे च बहवः प्राणिनो वातनिर्मितैः । भ्रमन्ति लघुभिस्सूक्ष्मैः देहैर्भूम्याद्यनुग्रहात् ॥ | ||||
| 25 | 25.3.9 - स्वर्लोके तैजसप्रायाः देहाः शुद्धप्रभान्विताः । आप्यायन्ते विकीर्णेन भानवीयेन तेजसा ॥ | ||||
| 25 | परमात्माभ्युपगमः | 25.4.1 - शब्दब्रह्मेति यच्चेदं शास्त्रं वेदाख्यमुच्यते । तदप्यधिष्ठितं सर्वं एकेन परमात्मना ॥ | |||
| 25 | 25.4.2 - तथर्ग्वेदादयो देहाः प्रोक्ता येऽपि पृथक्पृथक् । भोग्यत्वेनात्मनां तेऽपि चैतन्यानुगतास्सदा ॥ | ||||
| 25 | 25.4.3 - तेषां चान्तर्गतेच्छानां वाक्यार्थप्रतिपादने । विवक्षा वाऽविवक्षा वा ज्ञायते शब्दशक्तितः ॥ | ||||
| 25 | 25.4.4 - विधिशक्त्या गृहीतं यत्तत्सर्वं हि विवक्षितम् । तयैव तु परित्यक्तं व्याख्येयमविवक्षितम् ॥ | ||||
| 25 | 25.4.5 - शब्दब्रह्मात्मनोऽप्येवं सर्ववेदानुसारिणः । विवक्षा वाऽविवक्षा वा वक्तव्या विधिशक्तितः ॥ | ||||
| 25 | 25.4.6 - अनादिनिधनेऽप्येवं वेदे वेदार्थगोचरे । व्याख्यानं मुख्यवृत्त्याऽपि स्याद्विवक्षाऽविवक्षयोः ॥ | ||||
| 25 | सांख्यमतम् | 25.5.1 - अथ कापिलसिद्धान्ते शरीरपरिकल्पना । विस्तरेणोदिता तत्र सारांशोऽयं निरूप्यते ॥ | सा. का.[39] | ||
| 25 | 25.5.10 - तदस्तित्वे प्रमाणं हि न किञ्चिदिति पद्यतः । विन्ध्यवासिमतं प्राह साङ्ख्यस्स्याद्विन्ध्यवास्यसौ ॥ | ||||
| 25 | 25.5.2 - विशेषाः स्थूलनामानः पञ्च स्युः भूतलक्षणाः । तन्मात्रलक्षणाः पञ्चाविशेषास्सूक्ष्मलक्षणाः ॥ | ||||
| 25 | 25.5.3 - विशेषाः त्रिविधाः ज्ञेयाः सूक्ष्मदेहोऽत्र चादिमः । स्थूलदेहो द्वितीयः स्यात् प्रभूतस्तदनन्तरः ॥ | ||||
| 25 | 25.5.4 - आसर्गात्प्रतिसर्गान्तं याः पुंसां सन्ति मूर्तयः । बुद्ध्यहङ्कारतन्मात्रेन्द्रियसंहतिलक्षणाः ॥ | ||||
| 25 | 25.5.5 - ते सूक्ष्मदेहाः नियताः लिङ्गाख्याः प्रथमा इमे । षाट्कोशिकाः स्थूलदेहाः ये मातापितृसंभवाः ॥ | ||||
| 25 | 25.5.6 - निवर्तन्ते प्रजायन्ते प्रभूताः स्थावरा मताः । घटादीनां निवेशोऽत्रेत्येवं त्रैविध्यमीरितम् ॥ | ||||
| 25 | 25.5.7 - इति साङ्ख्योक्तसिद्धान्तं प्राय इच्छन्ति सूरयः । नैयायिकादयो नोपयन्तीदं तत्त्वविप्लवात् ॥ | ||||
| 25 | 25.5.8 - विभ्वात्मवादे गत्युक्तिस्सर्वत्रैवौपचारिकी । जन्मान्तरोपपत्तिश्च स्थितस्यैव भविष्यति ॥ | ||||
| 25 | 25.5.9 - कुमारिलश्चात्मवादे मीमांसाश्लोकवार्तिके । अन्तराभवदेहस्तु निषिद्धो विन्ध्यावासिना ॥ | ||||
| 25 | शरीरवादः | औपनिषदमतम् | 25.6.1 - तथौपनिषदैः कैश्चिल्लिङ्गदेहो मतो यथा । पञ्चप्राणमनोबुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितम् ॥ | वेदान्तपरिभाषा.[ ] | |
| 25 | 25.6.2 - अपञ्चीकृतभूतोत्थं सूक्ष्माङ्गं भोगसाधनम् । परं चाप्यपरं चेति द्विधा तत्परिकीर्तितम् ॥ | ||||
| 25 | 25.6.3 - परं हिरण्यगर्भीयं तन्महत्तत्त्वशब्दितम् । अपरं त्वस्मदादीनां सोऽहङ्कार इतीर्यते ॥ | ||||
| 25 | 25.6.4 - पञ्चीकृतेभ्यो भूतेभ्यश्चान्येषां सृष्टिरिष्यते । लिङ्गं मतं भेदविदां भेदाभेदविदामपि ॥ | ||||
| 25 | तत्र विशेषः | 25.7.1 - प्राग्देहाकृष्टभूतांशसङ्घसंपत्तिमान् पुमान् । अणुस्संसरतीत्येकैर्लिङ्गदेहो न चेष्यते ॥ | स. सि.[1-11] | ||
| 25 | 25.7.2 - भूतसूक्ष्मपरिष्वङ्गविषयं शास्त्रमुच्यते । गतिसाधनमेवेदं न चेष्टं भोगसाधनम् ॥ | ||||
| 25 | 25.7.3 - आरम्भवादे साङ्कार्यं जात्यादेः स्थूल इष्यते । उपाधिसङ्करन्यायादिति केचन जानते ॥ | ||||
| 25 | 25.7.4 - कुर्वद्रूपत्वाख्यजातिवादभङ्गाय सङ्करः । दोषोऽभ्युपगतः प्राज्ञैरिति तत्त्वविदो विदुः ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 25 | शरीरविचारफलम् | 25.8.1 - अवस्थावादपक्षे तु नैव तस्य प्रसञ्जनम् । इत्यभिप्रेत्य बहुभिः शशीरं पाञ्चभौतिकम् ॥ | |||
| 25 | 25.8.2 - क्षणिकं हेयमित्यादि बहुधा विजुगुप्स्यते । संरम्भस्तु तदत्यन्तभिन्ननित्यात्मधीफलः ॥ | ||||
| 25 | 25.8.3 - तत्सिद्धिश्च विरागस्य हेतुस्स्यादिति तन्मतम् । क्षणात्मवादे देहात्मवादे तत्सूपपादितम् ॥ | ||||
| 25 | 25.8.4 - द्रष्टॄणामिह सर्वेषामास्थाया हि परिक्षयः । परमोद्देश्य इति च सर्वथा सुव्यवस्थितम् ॥ | ||||
| 26 | शाक्यमतम् | 26.1.1 - शरीरस्यैवेन्द्रियत्वात् नेन्द्रियं नाम किञ्चन । इति शाक्यविशेषा हि प्राहुर्लौकायता अपि ॥ | |||
| 26 | 26.1.10 - रूपादिवत्तद्भिद्येत नोचेद्रूपाद्यभेदिता । सामान्यं पञ्चभिर्ग्राह्यं दृष्टं चेत्तदसन्मतम् ॥ | ||||
| 26 | 26.1.11 - तथापीन्द्रियसाङ्कर्ये व्यर्था तद्भेदकल्पना । त्वगेकमेवेन्द्रियं स्यात् नैकार्थे नैकशक्तिमत् ॥ | ||||
| 26 | 26.1.12 - इत्येवं भिक्षुवाक्यस्य भावो रत्नाकरोदितः । एकेन्द्रियादिवादस्तु गौतमेनाप्यनूदितः ॥ | ||||
| 26 | 26.1.13 - तद्भेदसाधनं तत्रानात्मसाधनसङ्गतम् । | ||||
| 26 | 26.1.2 - त्वगेकमेव वा तत्स्यात् मनो वाऽप्येकमेव वा । इति कश्चित्सौगतानां सिद्धान्त इति गम्यते ॥ | ||||
| 26 | 26.1.3 - कल्प्यते शक्तिभेदश्चेत् शक्तिरेवेन्द्रियं भवेत् । इत्ययुक्तं, वरं धर्मिकल्पनाद्धर्मकल्पना ॥ | ||||
| 26 | 26.1.4 - शक्तिशक्तिमतोरैक्यं प्रायशस्सर्वसम्मतम् । शक्तीनां नामभेदेन व्यवहारोऽनवस्थितः ॥ | ||||
| 26 | 26.1.5 - पुमिन्द्रियं स्त्रीन्द्रियं च द्विधा वेन्द्रियमित्यपि । प्राचीनानां व्यवहृतिः पूर्वाचार्यैरनूदिता ॥ | प. म.[3 भ.] | |||
| 26 | 26.1.6 - क्षीणानि चक्षुरादीनि रूपादिष्वेव पञ्चसु । न षष्ठमिन्द्रियं द्रव्यग्राहकं विद्यते बहिः ॥ | न्या. र.[181] | |||
| 26 | 26.1.7 - नैकं रूपाद्यभेदो वा दृष्टं चेन्नेन्द्रियेण तत् । अक्षानेकत्ववैयर्थ्यं स्वार्थे भिन्नेऽपि शक्तिमत् ॥ | न्या. र.[183] | |||
| 26 | 26.1.8 - न सुखादिप्रमेयं वा मनो वाऽस्तीन्द्रियान्तरम् । अनिषेधादुपात्तं चेदन्येन्द्रियमतं वृथा ॥ | न्या. ता.[97] | |||
| 26 | 26.1.9 - नैकमित्यादिपद्यस्याप्यर्थ एषोऽवधार्यताम् । दर्शनस्पर्शनाभ्यां यद्ग्राह्यं ग्राहकभेदतः ॥ | ||||
| 26 | अप्राप्यकारित्वम् | 26.2.1 - यः पञ्चेन्द्रियसिद्धान्तः तत्रापि श्रोत्रचक्षुषी ॥ | |||
| 26 | 26.2.2 - अप्राप्यकारिणी स्यातामिति सौगतनिर्णयः । आभिमुख्यं च संबन्धोऽयस्कान्तादिवदिष्यते ॥ | ||||
| 26 | 26.2.3 - अनवस्थाऽतिप्रसङ्गौ संबन्धस्य ग्रहेऽग्रहे । प्राप्तेश्च कल्पनाऽन्येषामेषां त्वनुपलब्धितः ॥ | ||||
| 26 | 26.2.4 - प्राप्त्यभावस्सिद्ध एव स्वभावान्नियमः स्थितः । सान्तरं ग्रहणं न स्यात्प्राप्तौ दूरादिदर्शनात् ॥ | न्या. र.[146] | |||
| 26 | 26.2.5 - महीमहीधरादीनां महतां चाग्रहो भवेत् । कणभक्षोऽक्षपादश्च जैमिनिः कपिलस्तथा ॥ | ||||
| 26 | 26.2.6 - सर्वेन्द्रियाणामेते स्युः प्राप्यकारित्ववादिनः । चक्षुश्श्रोत्रेतरेषां तु केचित्ताथागतास्तथा ॥ | ||||
| 26 | 26.2.7 - तत्रापि चक्षुर्भिन्नानां तेषां स्याद्वादिनस्तथा । | ||||
| 26 | नैयायिकमतम् | 26.3.1 - अथ नैयायिकानां स्यादेष सिद्धान्तसङ्ग्रहः ॥ | |||
| 26 | 26.3.10 - नीरन्ध्रेऽप्यम्बुकाचादौ दृक्प्रभादेः प्रवेशनम् । वस्तुस्वभाववैचित्र्यात् इत्येतत्सर्वसम्मतम् ॥ | ||||
| 26 | 26.3.11 - लौकिकोऽलौकिकश्चेति सन्निकर्षो द्विधेष्यते । प्रथमः षड्विधस्तत्र द्वितीयस्त्रिविधो मतः ॥ | ||||
| 26 | 26.3.12 - पृथ्वग्रं चाक्षुषं तेजोऽधिकग्रहणशक्तिमत् । शालिकाचार्यसिद्धान्ते चक्षुर्बाह्येन तेजसा ॥ | ||||
| 26 | 26.3.13 - महच्चक्षुर्जनयति गृह्यते तेन चाधिकम् । तथा शाखाचन्द्रमसोर्यौगपद्येन च ग्रहः ॥ | किर.[75] | |||
| 26 | 26.3.14 - बाह्येन ज्योतिषा चक्षुः ज्योतिस्संवलितं सदा । दूरस्थं विपुलं चापि गृह्णातीति विदुः परे ॥ | ||||
| 26 | 26.3.2 - भौतिकानीन्द्रियाणि स्युः पञ्च बाह्यानि देहवत् । न महान्ति न चाणूनि मध्यमानीति निर्णयः ॥ | ||||
| 26 | 26.3.3 - अणु नित्यं द्रव्यमपि मनोऽन्तःकरणं मतम् । तत्र पञ्चभिरप्यक्षैः बोधस्सत्तागुणत्वयोः ॥ | श्लोक.[188] | |||
| 26 | 26.3.4 - द्रव्यमाने पुनर्द्वाभ्यां रूपादावेकशः स्थितिः । मनोग्राह्यं सुखं दुःखमिच्छा द्वेषो मतिः कृतिः ॥ | ||||
| 26 | 26.3.5 - स मानसीनो जनानामात्माऽप्येतैर्गुणैस्सह । अतीन्द्रियाणीन्द्रियाणि सिद्ध्यन्ति ह्यनुमानतः ॥ | ||||
| 26 | 26.3.6 - प्रतिदेहं विभिन्नानि षडेतान्यखिलात्मनाम् । शरीरावयवा एव स्युः कर्मेन्द्रियशब्दिताः ॥ | ||||
| 26 | 26.3.7 - शब्देतरोद्भूतगुणविशेषानाश्रयश्च सन् । ज्ञानहेतुमनोयोगस्याश्रयो हीन्द्रियाभिधः ॥ | ||||
| 26 | 26.3.8 - सर्वाणि प्राप्यकारीणि कारकाणि यतो धियाम् । संसृष्टं कारकं लोके तत्फलायावकल्पते ॥ | न्या. म.[73] | |||
| 26 | 26.3.9 - सन्निकर्षस्ततस्सिद्धः सत्तयैवोपकार्यसौ । नानवस्थातिप्रसङ्गौ स्वभावनियतं जगत् ॥ | ||||
| 26 | सांख्यमतम् | 26.4.1 - अथ साङ्ख्यास्त्विन्द्रियाणि विभून्येकादशेति च । प्राहुराहङ्कारिकाणि वृत्त्या च व्याप्नुवन्त्यपि ॥ | |||
| 26 | 26.4.2 - ज्ञानकर्मात्मकं चेदं मनोऽन्तःकरणं मतम् । अहङ्कारश्च बुद्धिश्चाप्यन्तःकरणमिष्यते ॥ | ||||
| 26 | 26.4.3 - तथा च त्रिविधा तेषामन्तःकरणकल्पना । आनुमानिकतैतेषां प्रधानादिवदेव हि ॥ | ||||
| 26 | 26.4.4 - सात्त्विकाहङ्कार एषामुपादानमिति स्थितिः । अहङ्कारविशेषाः स्युरिन्द्रियाणीति केचन ॥ | ||||
| 26 | 26.4.5 - हैरण्यगर्भा इति हि प्राह सर्वार्थसिद्धिकृत् । कर्मेन्द्रियं राजसं स्यादिति केचन तान्त्रिकाः ॥ | ||||
| 26 | 26.4.6 - प्रतिदेहं जनिध्वंसौ स्यातामस्येति केचन । | ||||
| 26 | मीमांसकमतम् | 26.5.1 - मीमांसकास्तु प्रायेण नैयायिकमते स्थिताः ॥ | |||
| 26 | 26.5.2 - विजृम्भन्तेऽभीष्टसिद्ध्यै श्रोत्रे शब्दे च भूयसा । दिशश्श्रोत्रमिति श्रुत्या श्रोत्रं ते दैशिकं विदुः ॥ | ||||
| 26 | 26.5.3 - ध्वनिजन्यस्तु संस्कारः शब्दग्रहणकारणम् । | ||||
| 26 | भर्तृमित्रमतम् | 26.6.1 - न श्रोत्रमिन्द्रियमिति भर्तृमित्रादयो विदुः ॥ | श्लोक.[763] | ||
| 26 | 26.6.2 - कुमारिलस्त्विमं पक्षं निरास्थत् श्लोकवार्तिके । विषयेन्द्रियदेशानां संस्कारमपि चेच्छति ॥ | ||||
| 26 | 26.6.3 - वीचीतरङ्गादिनीतिं शब्दनित्यत्वसाधकाः । ध्वनीनामुपगच्छन्ति ध्वनितत्त्वं पुरः स्थितम् ॥ | ||||
| 26 | मनोवैभववादः | 26.7.1 - मनसो वैभवं प्राहुः संयोगमजयोरपि । अदृष्टान्नियमः सिद्ध्येत् अदृष्टशरणा हि ते ॥ | |||
| 26 | 26.7.2 - ज्ञानस्यायौगपद्यार्थमणुत्वं तार्किका विदुः । दूरस्मृत्युपपत्त्यर्थं वैभवं वैदिका विदुः ॥ | ||||
| 26 | 26.7.3 - विकासो वृत्तिभेदो वाऽऽप्यायकप्रचयोऽपि वा । पृथुत्वहेतुः वेगस्तु यौगपद्यभ्रमावहः ॥ | ||||
| 26 | 26.7.4 - नैवाभिनिविशन्तेऽन्यप्रकारेषु बुधा इमे । | ||||
| 26 | औपनिषदमतम् | 26.8.1 - अथौपनिषदानामप्येष सिद्धान्तसङ्ग्रहः ॥ | |||
| 26 | 26.8.10 - इन्द्रियाणां भौतिकत्वं केचिद्वेदान्तिनो विदुः । पञ्चभूतमयत्वं च मनसः प्रतिपेदिरे ॥ | ||||
| 26 | 26.8.11 - शाब्दापरोक्षसिद्धान्ते मनो नेन्द्रियमिष्यते । कैश्चिदात्माऽऽपरोक्ष्यार्थं मनः करणमुच्यते ॥ | ||||
| 26 | 26.8.2 - देहेन्द्रियमनःप्राणधीभ्योऽन्योऽनन्यसाधनः । आत्मा सेद्धव्य इति हि ब्रह्म मीमांस्यते बुधैः ॥ | ||||
| 26 | 26.8.3 - इन्द्रियस्य तु देवत्वं कारणत्वमुपास्यता । प्राणत्वाद्यं श्रूयतेऽतः स एवात्मेति संशयः ॥ | ||||
| 26 | 26.8.4 - एतादृक्संशयोच्छित्त्यै भगवान् बादारायणः । प्रावर्तयत्प्राणपादं द्वितीये लक्षणेऽन्तिमम् ॥ | ||||
| 26 | 26.8.5 - नेन्द्रियेष्वनुमानं स्यात् अप्राप्ते शास्त्रमर्थवत् । ज्ञानेन्द्रियाणां कॢप्तिश्चेन्न किं कर्मेन्द्रियेषु सा ॥ | ||||
| 26 | 26.8.6 - करणत्वेनेन्द्रियत्वं दोषदीपाञ्जनादिषु । प्रसज्यते सहायत्वव्यवस्था त्वनियन्त्रिता ॥ | ||||
| 26 | 26.8.7 - उद्विग्नो ह्यन्धकारेण क्वचिदेवं ब्रवीत्यपि । किं चक्षुषा ममैतेन दृष्टं दीपेन यन्मया ॥ | श्लोक.[508] | |||
| 26 | 26.8.8 - अतीन्द्रियस्येन्द्रियस्यासिद्धिसिद्धिविकल्पतः । पक्षाप्रसिद्ध्यादिदोषात् विजृम्भन्ते न युक्तयः ॥ | ||||
| 26 | 26.8.9 - शुद्धाहङ्कृत्युपादानं द्रव्यमिन्द्रियमुच्यते । भूतैराप्यायनं तेषां मनोऽन्नमयताश्रुतेः ॥ | ||||
| 26 | इन्द्रियवादः | अन्तःकरणविचारः | 26.9.1 - एकं मनोऽन्तःकरणं नैयायिकमते मतम् । द्विविधं भास्कराः प्राहुः त्रिविधं कापिला विदुः ॥ | भा. भा.[72] | |
| 26 | 26.9.2 - चतुर्विधं केचिदाहुः तदुक्तिरवधार्यताम् । मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तं करणमान्तरम् ॥ | ||||
| 26 | 26.9.3 - संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इति । तत्र कापिलभिन्नास्तु वृत्तिभेदाद्भिदां विदुः ॥ | ||||
| 26 | 26.9.4 - मनः स्मृत्यनुभूतिभ्यां द्विधा भास्करभाषितम् । श्रुतिश्च विविधा मानं सर्वेषामिह विद्यते ॥ | ||||
| 26 | 26.9.5 - तदर्थनिर्णायकं च सूत्रं तात्पर्यभेदतः । व्याख्यायते यदि तदा कः पक्षः श्रुतिसम्मतः ॥ | ||||
| 26 | 26.9.6 - अप्राप्यकारिणी श्रोत्रचक्षुषी इति सौगताः । चक्षुर्मात्रं विदुर्जैनाः सर्वेऽन्ये प्राप्तिवादिनः ॥ | प्र. त.[48] | |||
| 26 | 26.9.7 - एवमिन्द्रियवृत्तान्ते विकल्पोऽत्र निरूपितः । प्रायस्सर्वार्थसिद्ध्यादौ विस्तरोऽस्यावलोक्यते ॥ | ||||
| 27 | देह आत्मा | 27.1.1 - अथ प्रस्तूयतेऽत्रात्ममीमांसा सर्वतोमुखी । यत्कृते सर्वमीमांसाः तीर्थकृद्भिः प्रवर्तिताः ॥ | |||
| 27 | 27.1.10 - अहं जानामीति मतिः शरीरमवलम्बते । इत्याहुरात्माऽप्रत्यक्षवादिनोऽपि हि तार्किकाः ॥ | ||||
| 27 | 27.1.11 - मम पाणिर्भुजो वेति भिन्नत्वादुपपद्यते । शरीरं तु ममेत्येषा कल्पना राहुमूर्धवत् ॥ | ||||
| 27 | 27.1.2 - तथा हि लौकायतिकाः परलोकापवादिनः । चैतन्यखचितात्कायान्नात्माऽन्योऽस्तीति मन्वते ॥ | ||||
| 27 | 27.1.3 - भीष्मः खल्वपवर्गोऽयं भद्रं बह्वत्र लुप्यते । संसारो हि वरं यत्र सुखलेशः कियानपि ॥ | ||||
| 27 | 27.1.4 - स्वर्गेण चिरसाध्येन मृतिव्यवहितेन किम् । अत्र भोजनशय्यादि सुखमेव त्रिविष्टपम् ॥ | ||||
| 27 | 27.1.5 - चैतन्यं भौतिकी शक्तिः न तत्त्वान्तरमिष्यते । भूतसङ्घावस्थितिर्वा धीसामग्र्यथवा भवेत् ॥ | ||||
| 27 | 27.1.6 - शरीरवृद्धौ तद्वृद्धिः तत्क्षये चापि तत्क्षयः । मूर्छा चैतन्यविकृतिः अभिघातादितो भवेत् ॥ | ||||
| 27 | 27.1.7 - दृश्यते चेतना पट्वी ह्यन्नपानादितृप्तितः । ब्राह्मीघृतादिसंस्कारे स्यात्पटुप्रज्ञता तथा ॥ | ||||
| 27 | 27.1.8 - चलन्ति दध्यवयवाः काले नातिदवीयसि । स्वेदादिनैव वर्षासु पूतरक्रिमिलक्षणाः ॥ | ||||
| 27 | 27.1.9 - गौरोऽहमस्मि स्थूलोऽहं कृशोऽहमिति सम्मताः । व्यवहाराश्चानुभवाः भूतचैतन्यसाक्षिणः ॥ | ||||
| 27 | लौकायतात्मा | चैतन्यम् | 27.2.1 - चैतन्यं यदि शक्तिः स्यात् शक्तिशक्तिमतोर्यदा । भेदस्तदा शक्तिनाम्ना तत्त्वान्तरपरिग्रहः ॥ | ||
| 27 | 27.2.10 - चार्वाककृतभाष्यादिनिबन्धैः प्रचयं गतः । कामनीतिस्तेयशास्त्रप्रमुखं तस्य विस्तरः ॥ | ||||
| 27 | 27.2.11 - शेषः सिद्धान्तसारांशः सूचितः प्रायशः पुरा । प्रमेयसङ्ग्रहे सोऽपि वैशद्यायावधार्यताम् ॥ | ||||
| 27 | 27.2.2 - इति शङ्का नैव कार्या सङ्घातश्शक्तिरिष्यते । ज्ञानं नाम पदार्थो यः स नास्त्येवेति तन्मतम् ॥ | प. म.[6 भ.] | |||
| 27 | 27.2.3 - ज्ञानस्योत्पादिका याऽस्ति सामग्री सर्वसम्मता । तयैव सर्वनिर्वाहात्किमन्तर्गडुनाऽमुना ॥ | ||||
| 27 | 27.2.4 - देहधातुविशेषो वा विकासो वाऽस्य कश्चन । ज्ञानमित्येव वक्तव्यं वरं धर्मिप्रकल्पनात् ॥ | ||||
| 27 | 27.2.5 - हृदयस्थः पित्तभागः प्रकाश इति वैद्यकम् । एवमाद्यास्तु सर्वार्थसिद्धौ वादाः ह्यनूदिताः ॥ | ||||
| 27 | 27.2.6 - स एव भूतचैतन्यवादिनः परमाशयः । अन्यथा तस्य चैतन्यं तस्यापीत्यनवस्थितिः ॥ | ||||
| 27 | 27.2.7 - सुखदुःखेच्छादयोऽपि परिणामा हि भौतिकाः । सङ्घातवेद्यास्ते सर्वे न संज्ञा प्रेत्य विद्यते ॥ | ||||
| 27 | 27.2.8 - भूतेभ्यश्च समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति । इति हि ब्राह्मणं ये यं प्रेते संशय इत्यपि ॥ | ||||
| 27 | 27.2.9 - नाचिकेतानुयोगश्च सिद्धान्तं द्रढयत्यमुम् । एष देहात्मसिद्धान्तः सुराचार्यप्रवर्तितः ॥ | ||||
| 28 | विज्ञानमात्मा | 28.1.1 - अथो तथागताः प्राहुः किं पुंसा कल्पितेन वा । ज्ञानमात्रेण सर्वोऽपि व्यवहारोऽवकल्पते ॥ | |||
| 28 | 28.1.2 - ज्ञानस्यैव प्रभेदोऽयमिच्छाद्वेषसुखादिकः । न वस्त्वन्तरमित्येव न ततोऽन्यप्रकल्पनम् ॥ | ||||
| 28 | 28.1.3 - गुणत्वमपि नास्त्यस्य यतोऽधिष्ठानकल्पना । न गुणव्यतिरिक्तश्च गुणी नामास्ति कश्चन ॥ | ||||
| 28 | 28.1.4 - स्मृतिवत्परिहर्तव्यौ कृतनाशाकृतागमौ । तत्सन्तानोपसङ्क्रान्त्या कुसुमे बीजरागवत् ॥ | ||||
| 28 | 28.1.5 - यस्मिन्नेव हि सन्ताने आहिता कर्मवासना । फलं तत्रैव बध्नाति कार्पासे रक्तता यथा ॥ | ||||
| 28 | 28.1.6 - वर्षातपाभ्यां किं व्योम्नः चर्मण्यस्ति तयोः फलम् । चर्मोपमश्चेत्सोऽनित्यः खतुल्यश्चेदसत्समः ॥ | न्या. र.[150] | |||
| 28 | 28.1.7 - बुद्धिजन्मनि पुंसश्च विकृतिर्यद्यनित्यता । अथाविकृतिरात्माऽयं प्रमातेति न युज्यते ॥ | ||||
| 28 | 28.1.8 - अत्यन्तमलिनः कायः देही चात्यन्तनिर्मलः । उभयोरन्तरं ज्ञात्वा कस्य शौचं विधीयते ॥ | ||||
| 28 | सौगतात्मा | तत्स्वरूपम् | 28.2.1 - निर्धर्मका निराधारा निर्मूर्तिश्चित्तसन्ततिः । प्रतिक्षणं जायमाना दीपसन्तानसन्निभा ॥ | ||
| 28 | 28.2.2 - ज्वालाबुद्बुदवद्वृत्तिः मातृकुक्षिप्रवेशभाक् । सा ततो विषयज्ञप्तिः चित्ताभिज्वलनात्मिका ॥ | ||||
| 28 | 28.2.3 - कामक्रोधौ लोभमोहौ रागद्वेषौ च सैव हि । रागो द्वेषश्च मोहश्च यद्युत्कटदशां गतः ॥ | ||||
| 28 | 28.2.4 - कामः क्रोधो लोभ इति व्यवहारस्य गोचरः । देवासुरमनुष्याणां भेदोऽतो गुणभेदतः ॥ | ||||
| 28 | 28.2.5 - आत्मा यद्यप्रतीत्य स्यात्क्लेशानां नैव सङ्क्षयः । अतो नैरात्म्यसिद्धान्तः बौद्धानामिति निर्णयः ॥ | ||||
| 28 | 28.2.6 - आत्मग्रहो महामोहः प्रथमं तन्निवृत्तितः । मम किं नाहमेवेति विरंस्यति ममग्रहः ॥ | ||||
| 28 | 28.2.7 - तस्मादादावहङ्कारममकारप्रहाणतः । निर्वाणद्वारमेवैतत्सिद्धं नैरात्म्यदर्शनम् ॥ | ||||
| 29 | सांख्यात्मा | पूरुषः | 29.1.1 - अथ कापिलसिद्धान्तरीत्याऽऽत्माऽत्र विचार्यते । विदितः साङ्ख्यपुरुषः सोऽसौ पुष्करपर्णवत् ॥ | ||
| 29 | 29.1.2 - श्रुतिर्ह्यपौरुषेय्येषा कल्पादौ कपिलादिभिः । स्मर्यते चापि विद्वद्भिः सर्वा सुप्तप्रबुद्धवत् ॥ | ||||
| 29 | 29.1.3 - तथा स्मृतीतिहासाद्याः प्रमाणं वेदमूलकाः । प्रकृतेः पुरुषस्यापि विवेकस्तैर्विशोध्यते ॥ | ||||
| 29 | 29.1.4 - तच्छ्रुत्वा शास्त्रयुक्त्या च व्यवस्थाप्य ततः परम् । निरन्तरं दीर्घकालमादरेण च सेवितात् ॥ | ||||
| 29 | 29.1.5 - साक्षात्काराच्च विज्ञानात् मुच्यते भावनामयात् । अभेदधीरुपादेयाऽन्येषामेषां तु भेदधीः ॥ | ||||
| 29 | प्रकृतिविलक्षणः | 29.2.1 - तत्र युक्तिस्तु शास्त्रीया प्रयुक्ता तैः पुनर्यथा । अतिरिक्तोऽस्ति पुरुषः ह्यव्यक्तादेर्यतस्त्विमे ॥ | |||
| 29 | 29.2.10 - शरीरभेदाद्भेदश्चेत्स्यात्पाण्यादिविभेदतः । मध्यस्थः केवलः साक्षी द्रष्टाऽकर्तेति निश्चितः ॥ | ||||
| 29 | 29.2.11 - चिदभिव्यक्तिचित्सङ्गचिच्छायापत्तिलक्षणात् । सन्निधेः बुद्धिरप्येषाऽचेतना चेतनायते ॥ | ||||
| 29 | 29.2.12 - विमृश्य शास्त्रयुक्त्यैवं कूटस्थं ज्ञानलक्षणम् । साक्षात्कृत्वाऽन्यताख्यात्याऽनन्तं कैवल्यमश्नुते ॥ | ||||
| 29 | 29.2.13 - इति कापिलसिद्धान्तसिद्धः पुरुष ईरितः । प्रमेयसङ्ग्रहोक्तं यत्तदप्यत्रोपयुज्यताम् ॥ | ||||
| 29 | 29.2.2 - अव्यक्ताद्याः परार्थाः स्युः सङ्घातत्वात् गृहादिवत् । परस्स्यात्संहतो देहो दर्शनादिति चेन्न तत् ॥ | ||||
| 29 | 29.2.3 - तस्यापि संहतत्वेन स्यात्सङ्घातान्तरार्थता । न च सत्यां व्यवस्थायामायुष्मत्यनवस्थितिः ॥ | ||||
| 29 | 29.2.4 - स व्यापकपरार्थत्वव्यावृत्त्या चागुणो मतः । पुरुषोऽयमधिष्ठाता बुद्ध्यादेरगुणत्वतः ॥ | ||||
| 29 | 29.2.5 - भोक्ता च पुरुषस्सिद्ध्येत् बुद्ध्यादेर्भोक्त्रभावतः । पुमान्न कस्यचित्कर्ता किन्तु भोक्तैव केवलम् ॥ | न्या. र.[664] | |||
| 29 | 29.2.6 - इति साङ्ख्यास्त्वाहुरिति न्यायरत्नाकरोदितम् । द्रष्टा वा पुरुषश्चेष्टः बुद्ध्यादेर्दृश्यभावतः ॥ | ||||
| 29 | 29.2.7 - शास्त्राणां च महर्षीणामन्येषां दिव्यचक्षुषाम् । कैवल्यार्थं प्रवृत्तेश्च स्यात्पुमान् प्रकृतेः परः ॥ | ||||
| 29 | 29.2.8 - दुःखात्मका हि बुद्ध्याद्याः स्वभावो दुरतिक्रमः । वियोगश्शक्यसंपादः पुरुषस्यातदात्मनः ॥ | ||||
| 29 | 29.2.9 - तस्माद्योऽस्ति स आत्मेति सिद्धः सत्त्वविलक्षणः । सुखदुःखव्यवस्थातः नाना सर्वगतश्च सः ॥ | ||||
| 30 | वैशेषिकात्मा | देहादिभिन्नः | 30.1.1 - कणादीयात्मचर्चायां यत्तु सङ्गृह्य भाषितम् । सम्यक् प्रशस्तपादेन क्रियते तस्य सङ्ग्रहः ॥ | ||
| 30 | 30.1.10 - वायौ देहगृहीते तु विकृतं कर्म दृश्यते । तेन भस्त्राध्मायितेव सिद्ध्यत्यात्मेति कथ्यते ॥ | ||||
| 30 | 30.1.11 - देहस्य वृद्धिसंभग्नक्षतसंरोहणादिभिः । गृहाध्यक्ष इवात्माऽपि देहाध्यक्षोऽनुमीयते ॥ | ||||
| 30 | 30.1.12 - यदिष्टादानकरणसंबन्धस्य नियामकम् । मनसः कर्म तेनापि सिद्ध्यत्यात्मा यथापुनः ॥ | ||||
| 30 | 30.1.13 - गृहकोणोपलप्रेरयितृदारकवत् तथा । दारुयन्त्रप्रयोक्तेव निमेषोन्मेषकर्मणा ॥ | ||||
| 30 | 30.1.14 - नायनालोचनात्पश्चाद्रसस्य स्मरणे सति । रसनं यद्विक्रियते तेनात्मोभयबुद्धिमान् ॥ | ||||
| 30 | 30.1.15 - यथाऽनेकगवाक्षान्तर्गतप्रेक्षक इष्यते । | ||||
| 30 | 30.1.2 - अप्रत्यक्षोऽपि सौक्ष्म्येण युक्त्याऽसावधिगम्यते । शब्दोपलब्ध्यनुमितश्रोत्रादि करणं पुनः ॥ | ||||
| 30 | 30.1.3 - कर्तृप्रयोज्यं वास्यादि करणं सर्वसम्मतम् । प्रयोजकश्च श्रोत्रादेः करणस्यानुमीयते ॥ | ||||
| 30 | 30.1.4 - मनश्शरीरेन्द्रियाणामज्ञत्वान्न प्रयोक्तृता । शरीरस्य न चैतन्यं भौतिकत्वाद्घटादिवत् ॥ | ||||
| 30 | 30.1.5 - इन्द्रियाणां न चैतन्यं करणत्वेन कल्पनात् । क्वचिद्विनष्टेष्वेतेषु विषयासन्निधावपि ॥ | ||||
| 30 | 30.1.6 - अनुस्मृतिः कस्य भवेत् प्रयोक्तर्यपि चासति । मनसश्च न चैतन्यं तस्यापि करणत्वतः ॥ | ||||
| 30 | 30.1.7 - करणान्तरकॢप्तौ च यौगपद्यं धियां भवेत् । परिशेषात्स्वकार्येण ज्ञानेनात्माऽधिगम्यते ॥ | ||||
| 30 | 30.1.8 - प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च शरीरसमवायिनी । हिताहितप्राप्तिपरिहारयोग्ये क्रिये हि ते ॥ | ||||
| 30 | 30.1.9 - ताभ्यां प्रयत्नवान् देहस्याधिष्ठाताऽनुमीयते । प्रयत्नवान् सारथिर्हि ज्ञायते रथकर्मणा ॥ | ||||
| 30 | सुखादिभिन्नः | 30.2.1 - सुखेच्छाद्वेषयत्नैश्च गुणैर्गुण्यनुमीयते ॥ | |||
| 30 | 30.2.2 - विषयेन्द्रियदेहादियोगं नार्हन्ति ते गुणाः । अयावद्द्रव्यभावित्वात् तथा प्रादेशिकत्वतः ॥ | ||||
| 30 | 30.2.3 - अहङ्कारेणैकवाक्यभावाभावात्तथैव च । बाह्येन्द्रियाप्रत्यक्षत्वात् अतिरिक्ताश्रया हि ते ॥ | ||||
| 30 | 30.2.4 - यथा पृथिव्यादिशब्दाः पृथिव्याद्यर्थगोचराः । तथाहंशब्द इत्यादिरिति भाष्यार्थसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 31 | संशयः | 31.1.1 - अथ गौतमसूत्रेषु तद्भाष्ये चापि पाक्षिले । निर्णीतं यच्चात्मतत्त्वं क्रियते तस्य सङ्ग्रहः ॥ | |||
| 31 | 31.1.2 - क्रियाकरणयोः कर्त्रा संबन्धस्यानुकीर्तनम् । व्यपदेशस्स द्विविधः प्रथमोऽयं निशम्यताम् ॥ | ||||
| 31 | 31.1.3 - प्रासादो ध्रियते स्तम्भैः वृक्षो मूलैश्च तिष्ठति । इत्यत्र समुदायस्यावयवेनानुकीर्तनम् ॥ | ||||
| 31 | 31.1.4 - तथैवान्येन चान्यस्य व्यपदेशोऽपि दृश्यते । प्रपश्यति प्रदीपेन कुठारेण प्रवृश्चति ॥ | ||||
| 31 | 31.1.5 - अत्रास्ति व्यपदेशोऽयं यथा पश्यति चक्षुषा । मनसा च विजानाति बुद्ध्या मीमांसते पुनः ॥ | ||||
| 31 | 31.1.6 - शरीरेण सुखं दुःखं तथाऽनुभवतीत्यपि । व्यपदेशस्योभयथा सिद्धेः तन्नावधार्यते ॥ | ||||
| 31 | 31.1.7 - किमत्रावयवेन स्यात् सङ्घातस्यानुकीर्तनम् । अथवाऽन्येन चान्यस्येत्येवं संशयसंभवे ॥ | ||||
| 31 | सूत्रार्थः | 31.2.1 - यद्दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रहणादिति । न्यायाचार्यकृतं सूत्रं तद्भाष्यमिह वर्ण्यते ॥ | न्या. सू.[3-1-1] | ||
| 31 | 31.2.2 - दर्शनेन गृहीतोऽर्थः स्पर्शनेनापि गृह्यते । यमद्राक्षं चक्षुषा तं स्पर्शनेन स्पृशाम्यहम् ॥ | ||||
| 31 | 31.2.3 - यं चास्पार्क्षं स्पर्शनेन तं पश्यामीह चक्षुषा । इत्येकविषयावेतौ प्रत्ययावेककर्तृकौ ॥ | ||||
| 31 | 31.2.4 - प्रतिसन्धानविषयौ न च सङ्घातकर्तृकौ । तथैव प्रत्ययावेतौ नेन्द्रियेणैककर्तृकौ ॥ | ||||
| 31 | 31.2.5 - तद्योऽसौ चक्षुषा चैव त्वचा चैकार्थलम्भुकः । अनन्यकर्तृकौ भिन्ननिमित्तौ प्रत्ययावपि ॥ | ||||
| 31 | 31.2.6 - यश्चापि प्रतिसन्धत्ते समानविषयाविमौ । सोऽर्थान्तरतया सिद्धः आत्मेत्याहुर्नयोत्तराः ॥ | ||||
| 31 | तात्पर्यार्थः | 31.3.1 - अथ चास्यैव सूत्रस्य तात्पर्यार्थोऽवधार्यताम् । प्रामाण्यं प्रत्यभिज्ञायाः नित्यत्वमपि चात्मनः ॥ | न्या. सू.[1-1-30] | ||
| 31 | 31.3.2 - इन्द्रियाण्यपि नाना स्युः विभिन्नविषयाण्यपि । तत्तद्ग्रहणलिङ्गानि ज्ञातुस्तत्करणान्यपि ॥ | ||||
| 31 | 31.3.3 - भेदश्च गुणगुण्यादेः द्रव्याधिकरणा गुणाः । चेतनाश्चाप्यनियतविषयास्स्युः तथैव च ॥ | ||||
| 31 | 31.3.4 - स्थिराः स्युः विषयाश्चापि चक्षुरादेश्च नात्मता । एतादृशार्था बहवः तत्त्वटीकाप्रदर्शिताः ॥ | ||||
| 31 | नवीनमार्गः | 31.4.1 - अथ चाधुनिकन्यायाचार्यैर्योऽत्र प्रदर्शितः । निष्कर्षस्सोऽपि चात्रैव सङ्क्षेपादवधार्यताम् ॥ | न्या. म.[429] | ||
| 31 | 31.4.10 - अनुमेयत्वमेवास्तु लिङ्गेनेच्छादिनाऽऽत्मनः । शास्त्रेष्वनेकहेतूक्तिः न दोषाय कथास्विव ॥ | ||||
| 31 | 31.4.11 - न हि प्रत्यक्ष आत्मा किं त्वपरोक्ष इतीतरे । केवलं शब्दभेदोऽत्र तुच्छता वा प्रसज्यते ॥ | ||||
| 31 | 31.4.12 - सुखदुःखादिभोक्तृत्वस्वभावो हेय एव सः । उपादेयस्तु भोगादिव्यवहारपराङ्मुखः ॥ | ||||
| 31 | 31.4.2 - प्रत्यक्षादिप्रमाणैर्यो व्यवहारस्स चात्मना । विना नित्येन नेत्येवं ततस्तस्य प्रकल्पना ॥ | ||||
| 31 | 31.4.3 - तत्र प्रत्यक्षमात्मानमौपवर्षाः प्रपेदिरे । अहंप्रत्ययगम्यत्वात् स्वयूथ्या अपि केचन ॥ | ||||
| 31 | 31.4.4 - प्रत्यक्षत्वे कर्तृकर्मविरोधं केचिदूचिरे । लैङ्गिकत्वे कथं न स्यादात्मैवानुमिनोति हि ॥ | ||||
| 31 | 31.4.5 - तत्रानुमानज्ञानस्य यथाऽऽत्मा याति कर्मताम् । तथाऽहंप्रत्ययस्यैव प्रत्यक्षस्यापि गच्छतु ॥ | ||||
| 31 | 31.4.6 - देहादिव्यतिरिक्तश्च यथा लिङ्गेन गम्यते । तथाऽहंप्रत्ययेनापि गम्यतां तद्विलक्षणः ॥ | ||||
| 31 | 31.4.7 - ज्ञानेच्छासुखदुःखादि किलेदं लिङ्गमात्मनः । एकाश्रयतया ज्ञातमनुसन्धातृबोधकम् ॥ | ||||
| 31 | 31.4.8 - ज्ञाते तत्राफलं लिङ्गम् अज्ञाते तु न लिङ्गता । तस्मात्प्रत्यक्ष एवात्मा वरमभ्युपगम्यताम् ॥ | ||||
| 31 | 31.4.9 - वृद्धागमानुसारेण संविदालोकनेन वा । अथवाऽभिनिवेशेन किमनेन प्रयोजनम् ॥ | ||||
| 31 | नैयायिकात्मा | आत्मशुद्धिः | 31.5.1 - तत्त्वज्ञानेन तेनास्य मिथ्याज्ञानेऽपबाधिते । रागद्वेषादयो दोषाः तन्मूलाः क्षयमाप्नुयुः ॥ | ||
| 31 | 31.5.2 - क्षीणदोषस्य नोदेति प्रवृत्तिः पुण्यपापिका । तदभावान्न तत्कार्यं शरीराद्युपजायते ॥ | ||||
| 31 | 31.5.3 - अशरीरश्च नैवात्मा स्पृश्यते दुःखडम्बरैः । अशेषदुःखोपरमस्त्वपवर्गोऽभिधीयते ॥ | ||||
| 31 | 31.5.4 - स चेतनश्चिता योगात् तद्योगेन विना जडः । नार्थावभासादन्यद्धि चैतन्यं नाम विद्यते ॥ | ||||
| 31 | 31.5.5 - अधिकांशो मोक्षहेतुजिज्ञासायां निरूपितः । आम्रेडनं हि विदुषां भवेदालस्यकारणम् ॥ | ||||
| 32 | देहात्मवाददोषः | 32.1.1 - अथ शाबरभाष्योक्तमात्मतत्त्वं विचिन्त्यते । यदेव चोपवर्षेण शारीरकनिरूपितम् ॥ | शा. भा. आत्मवादः[ ] | ||
| 32 | 32.1.2 - नैरात्म्येनात्र चाक्षिप्ताः सर्वा एव हि चोदनाः । वेदप्रामाण्यसिद्ध्यर्थमात्माऽत्र प्रतिपाद्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.1.3 - यजमानः स्वर्गलोकं याति यज्ञायुधीति वाक् । एतच्छरीरं यस्यासावात्मा तत्परतामियात् ॥ | ||||
| 32 | 32.1.4 - परैरभिहितान् पूर्वमात्महेतून्निरस्यति । न चेदहंप्रत्यये स्युश्शिष्यास्सामान्यदृष्टयः ॥ | ||||
| 32 | 32.1.5 - आह कोऽसावन्य आत्मा नैनं ह्युपलभामहे । एनं प्राणादिभिरुपलभामह इतीर्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.1.6 - प्राणापानोच्छ्वासनिमेषादिचेष्टितवांस्तु यः । शरीरे सोऽत्र यज्ञायुध्यादिशब्दैः विवक्षितः ॥ | ||||
| 32 | 32.1.7 - शरीरगुणवैधर्म्यात् प्राणाद्याः न शरीरगाः । अयावद्द्रव्यभावित्वात् रूपाद्याः यावदाश्रयाः ॥ | ||||
| 32 | 32.1.8 - एवं देहात्मवादोऽयं चार्वाकाणां विदूषितः । | ||||
| 32 | तत्रोपमानम् | 32.10.1 - किञ्चोपदिश्यते चोपमानादात्मा यथापुनः । भवान् यादृशमात्मानं स्वयं पश्यति तादृशम् ॥ | |||
| 32 | 32.10.2 - पश्याम्यहमपीत्येवमुपमानेन गम्यते । यथा च कश्चिदात्मीयां वेदनां संप्रचक्षते ॥ | ||||
| 32 | 32.10.3 - दह्यमानस्येव मे स्यात् यात्यमानस्य वा पुनः । रुद्ध्यमानस्येव मेऽद्य भवतीति विकल्प्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.10.4 - अतः स्वेनैवावगम्यमानत्वादस्ति पूरुषः । अतिरिक्तो वेदनाभ्यः तस्मादात्मा स्वयंप्रभः ॥ | ||||
| 32 | मीमांसकात्मा | आक्षेपपरिहारः | 32.11.1 - यदुच्यते च विज्ञानमपास्यैतन्निदर्श्यताम् । इति तच्चेदुपायस्य निषेधो न स युज्यते ॥ | ||
| 32 | 32.11.2 - विनोपायमुपेयं तूपेतुं नैव हि शक्यते । ज्ञातव्यानामथार्थानामभ्युपायोऽयमेव हि ॥ | ||||
| 32 | 32.11.3 - यो यथा ज्ञायते सोऽसौ तथेत्यपि च तद्यथा । कश्शुक्लो नाम यत्रास्ति शुक्लत्वं शुक्लता च का ॥ | ||||
| 32 | 32.11.4 - शुक्लशब्दप्रवृत्तिस्स्याद्यत्र सा शुक्लता ह्यसौ । क्व वा तस्य प्रवृत्तिस्स्यात् यस्तच्छब्दात्प्रतीयते ॥ | ||||
| 32 | 32.11.5 - तत्प्रत्याख्याय विज्ञानं रूपं कस्यापि वस्तुनः । न निदर्शयितुं शक्यं ज्ञानात्सर्वं हि सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 32 | 32.11.6 - प्रत्ययेऽथ प्रतीतेऽपि प्रत्ययार्थो नियोगतः । न च प्रतीतो भवति तस्मात् ज्ञानविलक्षणः ॥ | ||||
| 32 | 32.11.7 - प्रत्यये ह्यप्रतीतेऽपि प्रत्ययार्थः प्रतीयते । प्रत्यक्षं तन्न विज्ञानं ज्ञेयोऽध्यक्ष इतीर्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.11.8 - अथ चापह्नवेऽवश्यवक्तव्ये ज्ञानमेव तु । अपह्नूयेतैव कामं नार्थ इत्यप्युदीरितम् ॥ | ||||
| 32 | ब्राह्मणोपपत्तिः | 32.12.1 - अथ यद्विज्ञानघन इति ब्राह्मणकीर्तनम् । भूतचैतन्यवादस्य तत्र प्रतिविधीयते ॥ | |||
| 32 | 32.12.2 - अत्रैव मां हि भगवान् मोहस्यान्तमपीपदत् । इत्यस्य चोत्तरं मोहमरे न प्रब्रवीम्यहम् ॥ | ||||
| 32 | 32.12.3 - अविनाशी वाऽयमात्मा तथाऽनुच्छित्तिधर्मकः । मात्रासंसर्गमात्रं तु भवत्यस्येति च श्रुतम् ॥ | ||||
| 32 | 32.12.4 - सदसन्नाश्यनाशात्मपरिकीर्तनमूढया । चोदितः पूर्वपक्षोऽयमिति सिद्धान्तमब्रवीत् ॥ | ||||
| 32 | 32.12.5 - अविनाशी स्वरूपेण पुरुषः या तु नाशिता । मात्राणां साधिकाराणां भूतादीनामसौ मता ॥ | ||||
| 32 | 32.12.6 - तस्मान्न विज्ञानमात्रम् आत्माऽन्योऽस्ति सुखादितः । अहंप्रत्ययगम्यश्च नित्यः व्यापी स्वयंप्रभः ॥ | ||||
| 32 | 32.12.7 - इति शाबरभाष्यस्थमात्मतत्त्वं विचिन्तितम् । इतोऽप्यधिकयुक्त्यंशे वार्तिकं त्ववधार्यताम् ॥ | ||||
| 32 | विज्ञानात्मवादः | 32.2.1 - अथ विज्ञानात्मवादः सौगतानाम् अनूद्यते ॥ | |||
| 32 | 32.2.2 - एष संप्रत्ययः कस्मात् सुखादन्योऽवसीयते । सुखमेवात्मनो रूपं तद्वान् शशविषाणवत् ॥ | ||||
| 32 | 32.2.3 - अथोच्यते विना तेन सुखं कस्येति चेन्न तत् । न कस्यापीति वक्ष्यामः न तत्सप्रतियोगिकम् ॥ | ||||
| 32 | 32.2.4 - यथा सूर्यस्य चन्द्रस्य संबन्ध्यन्वेषणा वृथा । तथा सुखादेरन्योऽस्ति तद्वानिति न शोभनम् ॥ | ||||
| 32 | 32.2.5 - अथोपलब्धस्यावश्यं संबन्ध्यन्तरकल्पना । आत्मनः कल्पितस्यापि संबन्ध्यन्यः प्रसज्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.2.6 - अव्यवस्थेति विज्ञाने विरन्तुं तदिहार्हसि । अथान्यो नास्ति विज्ञानात् जानातीत्युच्यते च कः ॥ | ||||
| 32 | 32.2.7 - जानातिशब्दो ज्ञानस्य कर्तारमभिधित्सति । शब्दोऽर्थवान् स कर्तव्यः इति विज्ञानवानसौ ॥ | ||||
| 32 | 32.2.8 - बहवो नन्विह जनाः अस्त्यात्मेत्यादिवादिनः । सन्ति प्रत्यक्षवक्तारः न सिद्धिस्तावताऽऽत्मनः ॥ | ||||
| 32 | 32.2.9 - जानातीति परोक्षोऽयं शब्दः किं कल्पयिष्यति । | ||||
| 32 | इच्छयाऽनुमानम् | 32.3.1 - इति चेदिच्छयैवोपलभामह इतीर्यते ॥ | |||
| 32 | 32.3.2 - पूर्वोपलब्धेऽभिप्रेते हीच्छा भवति कस्यचित् । नान्येन पुरुषेणोपलब्धेऽपि विषये क्वचित् ॥ | ||||
| 32 | 32.3.3 - अन्येद्युरुपलब्धेऽर्थेऽप्यन्येद्युर्भवति ह्यसौ । समानकर्तृका सोपलम्भेनेत्यवगम्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.3.4 - यदि विज्ञानमात्रं तदुपलम्भकमिष्यते । तस्मिन्नस्तमिते कस्यान्येद्युरिच्छा भविष्यति ॥ | ||||
| 32 | 32.3.5 - विज्ञाता यदि विज्ञानात् नित्यः कश्चिदुपेयते । स एव चोपलब्धा स्यात्स भवेदेषिताऽपि च ॥ | ||||
| 32 | तन्निरासः | 32.4.1 - अत्राह नोपपन्नेच्छेत्येष संप्रत्ययः क्व नः । विज्ञानात्तावदन्यं तं न चैवोपलभामहे ॥ | |||
| 32 | 32.4.2 - नास्मिन्नसति विज्ञानसद्भावो नोपपद्यते । प्रत्यक्षसिद्धत्वादेव तत एव क्षणात्मता ॥ | ||||
| 32 | 32.4.3 - न च ज्ञातरि विज्ञानादन्यस्मिन् असति क्वचित् । नोपपन्नाऽन्येद्युरिच्छा ज्ञाने च क्षणिकात्मनि ॥ | ||||
| 32 | 32.4.4 - प्रत्यक्षसिद्धत्वादेव दृष्टं नैतदपि क्वचित् । अन्येद्युरुपलब्धा यस्स एवैषिष्यतीत्यपि ॥ | ||||
| 32 | 32.4.5 - इदं तु दृष्टमस्माभिः क्वचिदन्यविलोकितम् । इच्छत्यन्यः क्वचिन्नेति सन्तत्यैक्यं नियामकम् ॥ | ||||
| 32 | स्मरणेनानुमानम् | 32.5.1 - अत्रोच्यते नास्मर्तार इच्छन्तीत्युपपद्यते । नादृष्टपूर्वे स्मरणं कस्यापि हि भविष्यति ॥ | |||
| 32 | 32.5.2 - विज्ञानस्कन्धमात्रेण स्मृतिर्नैवोपपद्यते । समानायां सन्ततावप्यैक्यं व्यक्तिषु दुर्लभम् ॥ | ||||
| 32 | 32.5.3 - ननु स्मृतिरपीच्छावत्पूर्वविज्ञानसन्निभम् । विज्ञानं तच्च नष्टेऽपि द्रष्टर्यन्येद्युरुद्भवेत् ॥ | ||||
| 32 | 32.5.4 - नैव चानुपपन्नं तत् प्रत्यक्षावगतत्वतः । किञ्चैकस्मिन् स्कन्धघनेऽन्येन स्कन्धघनेन यत् ॥ | ||||
| 32 | 32.5.5 - विज्ञातं तत्सन्ततिजेनान्येनाप्युपलभ्यते । नातत्सन्ततिजेनान्येनेति प्रत्यक्षनिश्चितम् ॥ | ||||
| 32 | 32.5.6 - तस्माच्छून्याः स्कन्धघनाः इत्यर्थे ब्राह्मणं पुनः । विज्ञानघन एवैभ्यो भूतेभ्यश्च समुत्थितः ॥ | ||||
| 32 | 32.5.7 - तान्येवानुविनश्येन्न प्रेत्य संज्ञेति पठ्यते । | ||||
| 32 | स्वमतम् | 32.6.1 - हेतुष्वेवं परोक्तेषु प्रतिषिद्धेषु संप्रति ॥ | |||
| 32 | 32.6.2 - अहंप्रत्ययविज्ञेयः स्वयमात्मोपपद्यते । तथाहि प्रतिसन्धानमनयेद्युरवलोकिते ॥ | ||||
| 32 | 32.6.3 - अपरेद्युर्ह्यहमिदमदर्शमिति दृश्यते । प्रत्यगात्मैकविषयं न परत्र प्रसर्पति ॥ | ||||
| 32 | 32.6.4 - यतोऽन्येद्युर्दृष्टवतोऽपरेद्युः स्याद्विलक्षणः । तस्मात्तद्व्यतिरिक्तोऽस्ति यत्राहंशब्द ईर्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.6.5 - स्मरणप्रत्यभिज्ञाने स्यातामन्यार्थगोचरे । वासनावशतः ज्ञातुः प्रत्यभिज्ञा तु दुर्लभा ॥ | ||||
| 32 | आक्षेपसमाधानम् | 32.7.1 - नन्वन्यत्राप्यहंशब्दप्रयोगो दृश्यते यथा । पुत्रोऽहमेवाहमेव देवदत्तोऽहमेव च ॥ | |||
| 32 | 32.7.10 - न चाहंप्रत्ययो मोहः बाधकानुपलम्भनात् । तस्माद्यज्ञायुधीत्युक्तस्सुखेच्छादिविलक्षणः ॥ | ||||
| 32 | 32.7.2 - पुमान् नीलः कृशः स्थूलः गच्छामीत्येवमादयः । अत्रोच्यते नहि वयं प्रयोगविषयं ध्वनिम् ॥ | ||||
| 32 | 32.7.3 - अर्थेऽन्यस्मिन् हेतुतया निर्दिशामः परन्त्वमुम् । तस्माच्छब्दात्प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षं प्राङ्निरूपितम् ॥ | ||||
| 32 | 32.7.4 - व्यतिरिक्तं प्रतीमोऽतश्चायमर्थः प्रसिद्ध्यति । वयमेवान्येद्युरिममर्थं ह्युपलभामहे ॥ | ||||
| 32 | 32.7.5 - वयमेव स्मरामोऽद्य ततो जानीमहे पुनः । यथा च वयमेव ह्यः वयमेवाद्य चेत्यपि ॥ | ||||
| 32 | 32.7.6 - ये ह्योऽद्य च न ते नष्टाः अत्रार्थे ब्राह्मणं पुनः । स वा अयमसावात्मा ह्यशीर्यो न हि शीर्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.7.7 - अविनाशी वाऽयमरे आत्मानुच्छित्तिधर्मकः । इति क्षणिकविज्ञानादन्य आत्मेति निर्णयः ॥ | ||||
| 32 | 32.7.8 - अर्था यथोपलभ्यन्ते न तथा सन्ति किंपुनः । यथा तु नोपलभ्यन्ते तथा सन्तीति नोचितम् ॥ | ||||
| 32 | 32.7.9 - तथा सति शशो नास्ति विषाणं तस्य विद्यते । इत्येवमवगम्येत तस्माल्लोकोत्तरं त्विदम् ॥ | ||||
| 32 | प्रकारान्तरम् | 32.8.1 - अत्राह यदि विज्ञानादन्यद्विज्ञातृ विद्यते । अपास्य तत्तु विज्ञानं तद्विज्ञातृ निदर्श्यताम् ॥ | |||
| 32 | 32.8.2 - इदं तदीदृशं चेति न त्वयैतन्निदर्श्यते । तस्मात्ततोऽन्यदस्तीति कथं स्यादवधारणा ॥ | ||||
| 32 | 32.8.3 - अत्रोच्यते स्वसंवेद्यः नासावन्येन शक्यते । द्रष्टुं कथमसावन्यैः निदर्श्येतेति चिन्तय ॥ | ||||
| 32 | 32.8.4 - यथा च कश्चिच्चक्षुक्ष्मान् स्वयं रूपं प्रपश्यति । न च शक्नोति जात्यन्धायान्यस्मै तन्निदर्शने ॥ | ||||
| 32 | 32.8.5 - एतावता तन्नास्तीति न केनाप्यवगम्यते । तथोपलभते चासावात्मानं पुरुषः स्वयम् ॥ | ||||
| 32 | 32.8.6 - न चान्यस्मै दर्शयितुं शक्नोतीन्द्रियवर्त्मतः । अन्यस्य दर्शने शक्तिः नास्ति तं पुरुषं प्रति ॥ | ||||
| 32 | 32.8.7 - एवमन्योऽपि पुरुषः स्वात्मानमवगच्छति । न चात्मानं परं तस्मात्सर्व एवात्मसाक्षिणः ॥ | ||||
| 32 | 32.8.8 - अत्र च ब्राह्मणं ह्यात्मज्योतिस्सम्राडितीक्ष्यते । अत्र स्वयं ज्योतिरयं पुरुषो भवतीत्यपि ॥ | ||||
| 32 | 32.8.9 - अन्येनाशक्य इत्यत्राप्यगृह्यो न हि गृह्यते । इति श्रुतम् अभिप्रायोऽप्ययमेवास्य सङ्गतः ॥ | ||||
| 32 | उपायोपदेशः | 32.9.1 - उपायेन पुनः केन वाऽन्यस्मै कथ्यते त्वसौ । इत्यत्रोपायोपदेशे ब्राह्मणं पठितं यथा ॥ | |||
| 32 | 32.9.10 - एवं प्रवृत्त्याऽप्येषोऽर्थो ज्ञायते सूक्ष्मदर्शिभिः । नूनं नित्यमनित्यानप्यवगच्छत्यसाविति ॥ | ||||
| 32 | 32.9.2 - स एष नेति नेत्यात्मेति होवाचेति, तस्य तु । अयमर्थः - इदंरूप इत्यादेष्टुं न शक्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.9.3 - परः पश्यति यद्रूपं तद्रूपं प्रतिषिध्यते । तस्योपदेशोपायोऽयं तत्प्रकारोऽवधार्यताम् ॥ | ||||
| 32 | 32.9.4 - शरीरं दृश्यतेऽन्येन तेनात्माऽत्रोपदिश्यते । नात्मा शरीरम् अन्योऽस्ति शरीरादिति युक्तितः ॥ | ||||
| 32 | 32.9.5 - शरीरप्रतिषेधेन शारीर उपदिश्यते । प्राणादिप्रतिषेधेन तेभ्योऽप्यन्योऽवगम्यते ॥ | ||||
| 32 | 32.9.6 - तथा परगताः दुःखसुखाद्या अपि लिङ्गतः । परेण ह्युपलभ्यन्ते तेऽपि नात्मान इत्यपि ॥ | ||||
| 32 | 32.9.7 - तेषां तु प्रतिषेधेन तदन्योऽत्रोपदिश्यते । स एष नेतिनेत्यादेः अर्थ एषोऽवधारितः ॥ | ||||
| 32 | 32.9.8 - किञ्च स्वयं पश्यति यं न ततोऽन्यः पुमानिह । इत्येतदपि चात्मीयप्रवृत्त्यैवानुमीयते ॥ | ||||
| 32 | 32.9.9 - किञ्चासौ पुरुषः पूर्वमर्थानां सामिकल्पितम् । ततः प्रतिसमाधत्ते शेषांशं चानुतिष्ठति ॥ | ||||
| 33 | विज्ञानवादाद्याक्षेपः | 33.1.1 - अथ वार्तिककारीयस्यात्मवादस्य सङ्ग्रहम् । सारांशविषयं धीरा विमृशन्तु विशुद्धये ॥ | |||
| 33 | 33.1.2 - शरीरेन्द्रियबुद्धिभ्यो व्यतिरिक्तत्वमात्मनः । नित्यत्वं चेष्यते शेषं शरीरादि विनश्यति ॥ | ||||
| 33 | 33.1.3 - नित्यः कर्तृत्वभोक्तृत्वे प्रतिपन्नोऽपि सन् यदा । न कर्मफलसंबन्धं भोगकालेऽवबुद्ध्यते ॥ | ||||
| 33 | 33.1.4 - मया तत्तु कृतं कर्म तस्येदं भुज्यते फलम् । शुभाशुभं मयैवेति तदा कोऽस्य रसो भवेत् ॥ | ||||
| 33 | 33.1.5 - कुर्वन्नप्यशुभं कर्म तेनैवं चिन्तयेन्नरः । न स्मरिष्यामि भोगेऽहमिति नैतद्विवर्जयेत् ॥ | ||||
| 33 | 33.1.6 - तत्र नित्यत्वपक्षेऽपि कृतनाशाकृतागमौ । फलतस्तुल्यरूपौ चेत् वृथा तत्प्रतिपादनम् ॥ | ||||
| 33 | कर्तृत्वम् | 33.10.1 - ननु चैवं व्योमवत्स्यात् ऐकात्म्यमिति चेन्न तत् । सुखदुःखव्यवस्थातो नानेति प्रथितं हि तत् ॥ | |||
| 33 | 33.10.2 - जन्ममृत्याद्यनियमात् पुंसां च बहुतोदिता । सर्वे समानदेशास्स्युरस्पर्शा हि यतस्त्विमे ॥ | ||||
| 33 | 33.10.3 - चैतन्यमात्रात्मकत्वाद्यविभागनिबन्धनः । ऐकात्म्यव्यवहारः स्यात् ततश्चोपनिषत्स्वपि ॥ | तन्त्र.[381] | |||
| 33 | 33.10.4 - यथा शरीरमात्रेऽपि मातृगर्भात्मवर्तिनाम् । सुखादीनां व्यवस्थैवं सर्वत्रैषा भविष्यति ॥ | ||||
| 33 | 33.10.5 - देशव्याप्त्या यदीष्येत सुखादेरुपभोग्यता । ततो दोषः प्रसज्येत योग्यभोगे त्वदुष्टता ॥ | ||||
| 33 | सर्वसामर्थ्यम् | 33.11.1 - चलनादिक्रियाहीनोऽप्यसौ कर्तृत्वमात्रतः । देशान्तरप्रापणादिक्रियार्होऽतो न निष्क्रियः ॥ | |||
| 33 | 33.11.2 - कर्तैव चाश्रयः तस्य कर्माप्यत्रैव च स्थितम् । अत एव स्थितं ह्येतत्कर्तृत्वं सर्वकर्मसु ॥ | तन्त्र.[372] | |||
| 33 | 33.11.3 - यदि स्वसमवेतैव शक्तिरिष्येत कर्मणाम् । तद्विनाशे ततो न स्यात्कर्तृस्था तु न नश्यति ॥ | ||||
| 33 | 33.11.4 - कथमन्यत्रान्यशक्तिः समवैतीति चेत् शृणु । अत्यन्तभेदाभावो हि यागदानक्रियात्मनोः ॥ | ||||
| 33 | 33.11.5 - शक्तिः कार्यानुमेयत्वाद्यद्गतैवोपयुज्यते । तद्गतैवाभ्युपेतव्या स्वाश्रयाऽन्याश्रयाऽपि वा ॥ | ||||
| 33 | 33.11.6 - तादर्थ्येन हि शेषत्वं नाश्रयाश्रयिभावतः । राजार्थौपयिकं नित्यमुष्ट्रो वहति कुङ्कुमम् ॥ | ||||
| 33 | 33.11.7 - आत्माश्रिताङ्गापूर्वाणामेकार्थसमवायतः । प्रधानैस्सह संबन्धात् न तेषां पुरुषार्थता ॥ | ||||
| 33 | 33.11.8 - अर्थापत्तेरिहापूर्वं पूर्वमेकं प्रतीयते । ततस्तत्सिद्धये भूयस्स्यादपूर्वान्तरप्रमा ॥ | ||||
| 33 | 33.11.9 - प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यन्ते सुबहून्यपि । अदृष्टशतभागोऽपि न कल्प्यो ह्यप्रमाणकः ॥ | ||||
| 33 | कौमारिलात्मा | 12 | 33.12.1 - आवृत्तिभिर्यथाऽध्याये संस्कारो भवति क्रमात् । वाक्यावयवरूपेण तथाऽपूर्वं भविष्यति ॥ | ||
| 33 | 33.12.2 - नैकरूपैव भावानामभिव्यक्तिः प्रतीयते । आत्मस्थोन्मीलनं तेन व्यक्तिरस्य भविष्यति ॥ | तन्त्र.[375] | |||
| 33 | 33.12.3 - सर्वावाप्तिसमर्थो वा प्रकृत्याऽऽत्मा सदेष्यते । कश्चित्तु प्रतिबन्धोऽस्य कर्मभिस्सोऽपनीयते ॥ | ||||
| 33 | 33.12.4 - एवं विभुत्वं कर्तृत्वं भोक्तृत्वं तत्समर्थता । भाट्टसिद्धान्तानुरोधादात्मनामिह दर्शितम् ॥ | ||||
| 33 | समाधानम् | 33.2.1 - नैष दोषः न भोगे हि स्मृतिर्न उपयुज्यते । न प्रवृत्तिर्निवृत्तिर्वा भोगकाले स्मृतेर्भवेत् ॥ | |||
| 33 | 33.2.2 - प्राक्प्रवृत्तेस्तु साऽस्त्येव विदुषां शास्त्रतः स्फुटा । पश्चादपि च शास्त्रज्ञाः विमृशन्त्येव केचन ॥ | ||||
| 33 | 33.2.3 - अपरामृश्यमानेऽपि स्वापकाले सुखाश्रये । संभोगे मृदुशय्यादौ प्राक्प्रवृत्तिश्च दृश्यते ॥ | ||||
| 33 | परिणामिनित्यः | 33.3.1 - तत्र नित्यविभुत्वाभ्यामात्मानो निष्क्रिया यदि । सुखदुःखाविकार्याश्च कीदृशी कर्तृभोक्तृता ॥ | |||
| 33 | 33.3.2 - अथ कर्तृत्ववेलायां दुःखादेश्चापि जन्मनि । प्राग्रूपादन्यथात्वं स्यात् नित्यताऽस्य विरुद्ध्यते ॥ | ||||
| 33 | 33.3.3 - नानित्यशब्दवाच्यत्वमात्मनो विनिवार्यते । विक्रियामात्रवाचित्वे, न ह्युच्छेदोऽस्य तावता ॥ | ||||
| 33 | 33.3.4 - स्यातामत्यन्तनाशेऽस्य कृतनाशाकृतागमौ । न त्ववस्थान्तरप्राप्तौ लोके बालयुवादिवत् ॥ | ||||
| 33 | 33.3.5 - सुखदुःखाद्यवस्थाश्च गच्छन्नपि नरो मम । चैतन्यद्रव्यसत्तादिरूपं नैव विमुञ्चति ॥ | ||||
| 33 | 33.3.6 - दुःखिनः सुख्यवस्थायां नश्येयुस्सर्व एव ते । दुःखित्वं चानुवर्तेत विनाशे विक्रियात्मके ॥ | ||||
| 33 | 33.3.7 - तस्मादुभयहानेन व्यावृत्त्यनुगमात्मकः । पुरुषोऽभ्युपगन्तव्यः कुण्डलादिषु सर्पवत् ॥ | ||||
| 33 | नैरात्म्यवाददोषः | 33.4.1 - नैरात्म्यवादपक्षे तु पूर्वमेवावबुद्ध्यते । मद्विनाशात्फलं न स्यान्मत्तोऽन्यस्याथवा भवेत् ॥ | |||
| 33 | 33.4.10 - न तावद्बुद्धिरत्रैवम्, अपि चात्मफलेच्छया । पुत्रादिभरणे वृत्तिः स्यात्तदप्यत्र नास्ति ते ॥ | ||||
| 33 | 33.4.11 - भरणं यदपत्यानां तिर्यगादिषु दृश्यते । अज्ञानं शरणं तत्र प्राज्ञानां तु न युज्यते ॥ | ||||
| 33 | 33.4.12 - न च त्वमपि कृत्येषु निरन्वयविनाशतः । मत्सन्तानसमृद्ध्यर्थमिति मत्वा प्रवर्तसे ॥ | ||||
| 33 | 33.4.2 - इति नैव प्रवृत्तिः स्यात् न च वेदप्रमाणता । जन्मान्तरेऽभ्युपेतेऽपि ज्ञानमात्रात्मवादिनाम् ॥ | ||||
| 33 | 33.4.3 - ज्ञानानां क्षणिकत्वाद्धि कर्तृभोक्त्रन्यता भवेत् । निष्क्रियत्वाविभुत्वाभ्यां न च देहान्तराश्रितिः ॥ | ||||
| 33 | 33.4.4 - कर्ता स एव सन्तानः ननु भोक्ता स एव नः । विज्ञानक्षणभेदस्तु त्वदवस्थान्तरैस्समः ॥ | ||||
| 33 | 33.4.5 - कर्तृत्वमेव दुस्साधं दीर्घकालेषु कर्मसु । सत्सु ज्ञानसहस्रेषु कुलकल्पोपमं हि तत् ॥ | ||||
| 33 | 33.4.6 - व्यतिरिक्तो हि सन्तानो यदि नाभ्युपगम्यते । सन्तानिनामनित्यत्वात् कर्ता कश्चिन्न लभ्यते ॥ | ||||
| 33 | 33.4.7 - तस्मादत्यन्तभेदो वा कथञ्चिद्भिन्नताऽपि वा । सन्तानस्येत्ययं चात्मा स्याद्वैशेषिकसाङ्ख्ययोः ॥ | ||||
| 33 | 33.4.8 - नन्वन्यत्वं विदन्तोऽपि पुत्रादिफलसिद्धये । प्रवर्तन्ते यथा तद्वत् ज्ञानसन्तानिनोऽपि नः ॥ | ||||
| 33 | 33.4.9 - अन्यत्वे च समानेऽपि यथा वंशान्तरोद्भवाः । न लभन्ते फलं तद्वत् सन्तानान्तरजाः क्षणाः ॥ | ||||
| 33 | जन्मान्तरानुपपत्तिः | 33.5.1 - देहान्तरे च सञ्चारो बुद्धीनां नोपपद्यते । पूर्वदेहाद्बहिर्भावः न च तासां प्रतीयते ॥ | |||
| 33 | 33.5.2 - वायुना प्रेर्यमाणं हि ज्वालाद्यन्यत्र सञ्चरेत् । बुद्धेः कारणदेशात्तु प्रेरणं नास्ति केनचित् ॥ | ||||
| 33 | 33.5.3 - अमूर्तत्वात्स्वयं नासावुत्प्लुत्यान्यत्र गच्छति । अन्तराभवदेहस्तु निषिद्धो विन्ध्यवासिना ॥ | ||||
| 33 | 33.5.4 - सहसा जायते तच्च सहसैव विनश्यति । सूक्ष्मरूपादियुक्तं चेत् उत्प्रेक्षामात्रमेव तत् ॥ | ||||
| 33 | 33.5.5 - कललादिषु विज्ञानमस्तीत्येतच्च साहसम् । असञ्जातेन्द्रियत्वाद्धि न तत्रार्थोऽवगम्यते ॥ | ||||
| 33 | 33.5.6 - यदि भूतेन्द्रियाधारा ज्ञानशक्तिः भवेत्ततः । तच्चैतन्यं प्रसज्येत न च जन्मान्तरं भवेत् ॥ | ||||
| 33 | 33.5.7 - परिणामविवेकाद्यैः शक्त्यभिव्यक्त्यनुग्रहात् । तेभ्य एव भवेद्बुद्धिः न बुद्ध्यन्तरपूर्विका ॥ | ||||
| 33 | 33.5.8 - अथाधारविनिर्मुक्ता शक्तिस्स्यात्कललादिषु । पश्चाद्विज्ञानसिद्ध्यर्थम् आत्मा शक्त्यभिधो भवेत् ॥ | ||||
| 33 | देहात्मवादनिरासः | 33.6.1 - ज्ञानशक्तिस्वभावोऽतो नित्यस्सर्वगतः पुमान् । देहान्तरक्षमः कल्प्यः सोऽगच्छन्नेव योक्ष्यते ॥ | |||
| 33 | 33.6.2 - शक्त्याधारप्रकॢप्तौ वा नात्मनोऽन्यः प्रकल्प्यते । ज्वालाबुद्बुदवद्वृत्तिः न चाधाराद्विना धियाम् ॥ | ||||
| 33 | 33.6.3 - तस्माद्यथाऽऽकृतौ शास्त्रं प्रवृत्तं व्यक्तिमाश्रयेत् । तथा पुंसि प्रवृत्तस्य भूतेन्द्रियसमाश्रयः ॥ | ||||
| 33 | विभुत्ववादः | 33.7.1 - कृतं भूतेन्द्रियाणां च चैतन्यप्रतिषेधनम् । समस्तव्यस्तसङ्घातविवेकपरिणामिनाम् ॥ | तन्त्र.[376] | ||
| 33 | 33.7.2 - साङ्ख्यादिभिरशुद्धत्वात् सङ्घातात्सन्निवेशतः । मृतवच्च शरीरत्वात् भूतत्वाद्बाह्यभूतवत् ॥ | ||||
| 33 | 33.7.3 - स्मरणप्रत्यभिज्ञाने भवेतां वासनावशात् । अन्यार्थविषये ज्ञातुः प्रत्यभिज्ञा तु दुर्लभा ॥ | ||||
| 33 | 33.7.4 - अहं वेद्मीत्यहंबुद्धिः ज्ञातारमधिगच्छति । तत्र स्यात् ज्ञातृविज्ञानं तदाधारोऽथवा पुमान् ॥ | ||||
| 33 | 33.7.5 - गुरुः स्थूलः कृशो वाऽहम् इति देहेऽपि या मतिः । भ्रान्तिस्सा भेदरूपं हि गुरु मे तदितीक्ष्यते ॥ | ||||
| 33 | 33.7.6 - ममात्मेति मतिर्भेदव्यपदेशेन याऽऽत्मनः । तत्रावस्थाऽऽत्मना भेदं ज्ञानस्याश्रित्य कल्पना ॥ | ||||
| 33 | 33.7.7 - वेदादेवात्मनास्तित्वं यो नाम प्रतिपद्यते । विरोधं वाऽऽत्मनो ब्रूयात्तं प्रति ब्राह्मणाभिधा ॥ | ||||
| 33 | 33.7.8 - अन्यथाऽनुपपत्तेश्च विधिनाऽऽत्मन्यपेक्षिते । अस्तित्वद्योतनादेतैः अर्थाक्षिप्तसमर्थनम् ॥ | ||||
| 33 | 33.7.9 - इत्यात्मवादसारांशः श्लोकवार्तिकशोधितः । अथापूर्वाधिकरणतन्त्रवार्तिकसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 33 | असर्वगतपक्षदोषः | 33.8.1 - अनवच्छिन्नसद्भावं वस्तु यद्देशकालतः । तन्नित्यं विभु चेच्छन्तीत्यात्मनो विभुतेष्यते ॥ | |||
| 33 | 33.8.2 - सर्वत्र कार्योपलब्धेरात्मा सर्वगतो मतः । तच्च कार्यमहंबुद्धिः सुखदुःखादिधीरपि ॥ | ||||
| 33 | 33.8.3 - ननु लिङ्गं तदेव स्याद्देशान्तरगतेरपि । आत्मा शरीरसंमिश्रः तैरेव सह सङ्गमात् ॥ | ||||
| 33 | 33.8.4 - तत्र तत्र सुखादीनि कार्याणि प्रतिपद्यते । युगपद्यदि सर्वत्र कार्यमात्मगतं भवेत् ॥ | ||||
| 33 | 33.8.5 - ततस्सर्वगतत्वं स्यात् पर्याये तु शरीरवत् । अन्यथा सर्वगतता शरीरस्यापि कथ्यताम् ॥ | ||||
| 33 | 33.8.6 - नैवं स्वतोऽस्यामूर्तत्वात् न मूर्तैर्मिश्रताऽऽत्मनः । ततश्च तैरसंश्लिष्टः न नेतुं शक्यते क्वचित् ॥ | ||||
| 33 | 33.8.7 - मूर्तानामपि सूक्ष्माणां चन्द्रदीपरवित्विषाम् । न मृत्पिण्डादिभिस्साकं मिश्रणं नयनं क्वचित् ॥ | ||||
| 33 | 33.8.8 - स्याद्वादिभिर्मता मूर्ता बद्धा जीवास्तथाऽपि ते । शरीरसंपर्कायत्तमूर्ततारहिताः पुनः ॥ | ||||
| 33 | 33.8.9 - ज्वालादीनां स्पर्शवत्त्वात् वायुना वोल्मुकादिना । युक्तं स्यान्नयनं वक्तुं तस्मात्सर्वगतः पुमान् ॥ | ||||
| 33 | ऐकात्म्यवादनिरासः | 33.9.1 - असर्वगतपक्षे स्यात् जीवो देहादनिर्गतः । अणुश्शरीरमात्रो वा सर्वथाऽपि न युज्यते ॥ | |||
| 33 | 33.9.10 - गीतादिषु हि तेनैव वर्णिताऽनेकरूपतः । सर्वत्र गतता तस्मात् आत्मनो विभवः स्थिताः ॥ | ||||
| 33 | 33.9.2 - यद्यणुः कल्प्यते तत्र देहं न व्याप्नुयादसौ । ततश्च सर्वगात्रस्थसुखप्राप्त्याद्यसंभवः ॥ | ||||
| 33 | 33.9.3 - लघुसञ्चारयोगेन संभवो निष्प्रमाणकः । बह्वदृष्टं कल्पनीयं यथा स्यादवधार्यताम् ॥ | ||||
| 33 | 33.9.4 - सद्भावोऽवयवानां च तथा तेषामनन्तता । अश्लेषश्च विनाऽन्येन तद्भावेऽपि च नित्यता ॥ | ||||
| 33 | 33.9.5 - अतिसङ्कोचविस्तारौ पुत्तिकाहस्तिदेहयोः । अन्तराभवसञ्चारः तज्ज्ञानाज्ञानकारणे ॥ | ||||
| 33 | 33.9.6 - यद्वियोजितमात्राणामङ्गानां स्फुरणं तु तत् । अभिघातप्रेरितेन वायुनेत्यवधार्यते ॥ | ||||
| 33 | 33.9.7 - दीपप्रभायास्सङ्कोचविकासौ दर्शनान्मतौ । यद्वांशारम्भनाशाभ्यामुपपत्तिस्तयोर्भवेत् ॥ | ||||
| 33 | 33.9.8 - अङ्गुष्ठमात्रः पुरुष इति ये च श्रुतिस्मृती । सूक्ष्मग्रहणयोग्यत्वतत्परे इति बुध्यताम् ॥ | ||||
| 33 | 33.9.9 - अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं निश्चकर्षेति यद्वचः । द्वैपायनीयं तदपि काव्यशोभानिबन्धनम् ॥ | ||||
| 34 | तत्त्वालोकः | 34.1.1 - आत्मतत्त्वं प्रकरणपञ्चिकायां निरूपितम् । श्रीमच्छालिकनाथेन तत्त्वालोकेऽस्य सङ्ग्रहः ॥ | प्रक.[8 प्र.] | ||
| 34 | 34.1.2 - बुद्धीन्द्रियशरीरेभ्यो भिन्न आत्मा विभुर्ध्रुवः । नानाभूतः प्रतिक्षेत्रम् अर्थवित्तिषु भासते ॥ | ||||
| 34 | 34.1.3 - भोक्ता च भोगायतनं भोगसाधनमेव च । भोग्यं भुक्तिरिति ह्यत्र भोक्ता त्वात्मेति निश्चितः ॥ | ||||
| 34 | 34.1.4 - शरीरं भोगायतनम् इन्द्रियं भोगसाधनम् । भोग्यं सुखादिकं भुक्तिः वेदनेति च विश्रुता ॥ | ||||
| 34 | 34.1.5 - आसु पञ्चविधास्वर्थतत्त्वं परिसमाप्यते । जरायुजं चाण्डभवं स्वेदजं च त्रिधा मतम् ॥ | ||||
| 34 | 34.1.6 - उद्भिज्जं दैवमिति च द्विविधं तैर्न हीष्यते । श्मशाने जायते वृक्ष इत्यादिस्त्वर्थवादगीः ॥ | ||||
| 34 | स्वयंप्रकाशः | 34.2.1 - प्रकाशरूप एवात्मा न स्वयं स्वस्य गोचरः । न परोक्षो न चाध्यक्षोऽपरोक्ष इति निर्णयः ॥ | |||
| 34 | 34.2.2 - अतश्च मोक्षे दृषदा तौल्यमापाद्यते परैः । संवित्तिफलभागिन्यप्यात्मनीष्टा न कर्मता ॥ | ||||
| 34 | 34.2.3 - गन्तृवत्, परगामित्वं फलस्यास्ति विशेषणम् । आत्मा विषयसंवित्तेर्गोचरः सर्वदा ततः ॥ | ||||
| 34 | 34.2.4 - संवित्त्युपायोपरमे सन्मात्रं स्वापवन्मतः । विशेषोऽभिमतः कैश्चिदात्मनां स्वापमोक्षयोः ॥ | ||||
| 34 | 34.2.5 - संवित्तिवत्स्वतस्सिद्धमात्मानमपरे विदुः । निरूपकत्वाश्रयत्वयुता विषयता हि सा ॥ | ||||
| 34 | 34.2.6 - प्रकाशैकस्वरूपत्वात् स्वतो वा परतोऽपि वा । प्रकाशांशानपेक्षत्वं केचिदत्र प्रचक्षते ॥ | ||||
| 34 | 34.2.7 - घटादयो ह्यप्रकाशस्वरूपाः तदपेक्षिणः । विषयव्यपदेश्यास्स्युः आत्मा सर्वविलक्षणः ॥ | ||||
| 34 | 34.2.8 - प्रकाशतत्त्वनिष्कर्षः वासनैकनिबन्धनः । सौगतानां रीतिरन्या तार्किकाणां विलक्षणा ॥ | ||||
| 34 | 34.2.9 - देहादिव्यतिरिक्तत्वयुक्तयः प्राक्प्रपञ्चिताः । न विशेषः विशेषांशस्त्वियानन्यत्र विस्तरः ॥ | ||||
| 34 | प्राभाकरात्मा | चितिशक्तिस्वभावः | 34.3.1 - जयन्तन्यायमञ्जर्यां गुरूणामात्मनिर्णयः । कृतः तस्यापि सारांशस्सङ्क्षेपात्किञ्चिदुच्यते ॥ | ||
| 34 | 34.3.2 - गुरूणामपरोक्षोऽसावात्मा चापरसाधनः । चितिशक्तिस्वभावश्च तस्यैषा विवृतिर्यथा ॥ | ||||
| 34 | 34.3.3 - आत्मा ज्ञानेन जन्येन न चकास्ति घटादिवत् । अपि तु स्वत एवासौ संविद्वदवगम्यते ॥ | ||||
| 34 | 34.3.4 - अनेककारकाधीनाऽप्येषा संवित्करोति तम् । आत्मानमेव ज्ञातारं चित्स्वभावोऽत एव सः ॥ | ||||
| 34 | 34.3.5 - संवित्तयैव संवेद्या यथा संवित्तथैव च । स्याद्ग्राहकतयैवात्मा ग्राह्यः ग्राह्यतया न तु ॥ | ||||
| 34 | 34.3.6 - तयोः प्रकाशयोर्मध्ये परोक्षो ज्ञानलक्षणः । व्यापारो जायते तस्य फलं संवित्तिरिष्यते ॥ | ||||
| 34 | 34.3.7 - द्वैरूप्यचोदना यैषा कर्तृता कर्मतेति च । नात्मन्यस्मिन् पक्ष इति दृश्यते न्यायमञ्जरी ॥ | ||||
| 34 | 34.3.8 - अहंप्रत्ययकर्तृत्वेनैव सिद्धिरिहात्मनः । अहंप्रत्ययकर्मत्वेनैवेत्याहुः कुमारिलाः ॥ | ||||
| 35 | देहात्मवादनिरासः | 35.1.1 - यत्तु लोकायतः प्राह देहान्न व्यतिरिच्यते । आत्मेति तत्र प्रत्युक्तमाचार्यैर्बादरायणैः ॥ | |||
| 35 | 35.1.2 - एक आत्मन इत्यादिसूत्रेष्विति हि भाषितम् । श्रीशङ्करादिभिः यत्तत्सारांशोऽत्रावधार्यताम् ॥ | ब्र. सू. शं.[3-3-51] | |||
| 35 | 35.1.3 - यो मन्येतात्मधर्माणां देहभावे तु भावतः । शरीरधर्मतां सोऽसौ देहभावेऽप्यभावतः ॥ | ||||
| 35 | 35.1.4 - अतद्धर्मत्वमेवैषां किं न मन्येत बुद्धिमान् । अपि चैते देहधर्मवैलक्षण्यान्न देहगाः ॥ | ||||
| 35 | 35.1.5 - ये तु रूपादयो धर्माः यावद्देहं भवन्ति ते । प्राणचेष्टादयो न स्युः मृतावस्थे शरीरके ॥ | ||||
| 35 | 35.1.6 - देहधर्मश्च रूपादिः परैरप्युपलभ्यते । न त्वात्मधर्मश्चैतन्यस्मृत्यादिरिति भाव्यताम् ॥ | ||||
| 35 | 35.1.7 - किञ्च जीवति देहेऽस्मिन्येषां भावोऽवगम्यते । असत्यभावो निश्चेतुं तेषां नैव हि शक्यते ॥ | ||||
| 35 | 35.1.8 - कदाचित्पतितेऽप्यस्मिन् देहे देहान्तराश्रयात् । अनुवृत्तिर्भवेदात्मधर्माणामिति शङ्क्यते ॥ | ||||
| 35 | 35.1.9 - न निवर्तयितुं शक्या सहसा विपरीतधीः । इति संशयमात्रेण परपक्षो निषिद्ध्यते ॥ | ||||
| 35 | बादरायणात्मा | चैतन्यविचारः | 35.2.1 - किञ्च भूतेभ्य उत्पत्तिमिच्छन् धीमन्निदर्शनः । किमात्मकं पुनरिदं चैतन्यं मन्यते भवान् ॥ | ||
| 35 | 35.2.10 - उपलब्धेरैकरूप्यान्नित्यत्वमपि चात्मनः । अहं वस्त्विदमद्राक्षमिति प्रत्यभिसन्धितः ॥ | ||||
| 35 | 35.2.11 - स्मृतीच्छाद्युपपत्तेश्च विज्ञानं क्षणिकं न सः । | ||||
| 35 | 35.2.2 - न हि भूतचतुष्केभ्यः किञ्चित्तत्त्वं विलक्षणम् । भवान् प्रत्येति येनैतज्जायेत मदशक्तिवत् ॥ | ||||
| 35 | 35.2.3 - तच्चानुभवनं भूतभौतिकानां मतं यदि । विषयत्वात्तर्हि तेषां न तद्धर्मत्वमश्नुते ॥ | ||||
| 35 | 35.2.4 - न ह्यग्निरुष्णः स्वात्मानं दहतीत्युपगम्यते । शिक्षितस्सन्न हि नटः स्वस्कन्धमधिरोक्ष्यति ॥ | ||||
| 35 | 35.2.5 - अतः क्रिया विरुद्धैषा स्वात्मनीति श्रुतं बुधैः । रूपादिभिः स्वस्वरूपं विषयीक्रियते न हि ॥ | ||||
| 35 | 35.2.6 - न ह्येवं भूतधर्मेण सता चैतन्यवस्तुना । भूतभौतिकवस्तूनां विषयीकरणं भवेत् ॥ | ||||
| 35 | 35.2.7 - भूतभौतिकवस्तूनि बाह्यान्याध्यात्मिकानि च । तच्चैतन्येन विषयीक्रियन्त इति सम्मतम् ॥ | ||||
| 35 | 35.2.8 - अतो यथैवोपलब्धेः सद्भावोऽभ्युपगम्यते । व्यतिरेकोऽप्येवमस्याः विषयेऽभ्योऽभ्युपेयताम् ॥ | ||||
| 35 | 35.2.9 - उपलब्धिस्वरूपोऽसावात्मेत्यस्माभिरिष्यते । तस्मात्तथाविधो ह्यात्मा सिद्धो देहविलक्षणः ॥ | ||||
| 35 | युक्त्यन्तरम् | 35.3.1 - युक्त्यन्तरं पुनरिदं वस्तुतस्त्ववधार्यताम् ॥ | |||
| 35 | 35.3.2 - यथोपलब्धिर्भवति दीपादौ सति साधने । नैतावता दीपधर्मः सोपलब्धिर्भविष्यति ॥ | ||||
| 35 | 35.3.3 - तथैव सति देहेऽस्मिन् साधने धीर्भविष्यति । न भविष्यत्यसति च न स्याद्देहगता ततः ॥ | ||||
| 35 | 35.3.4 - देहेनापि न चात्यन्तमुपयोगोऽत्र दृश्यते । निश्चेष्टेऽपि च देहेऽस्मिन् दृश्यन्ते स्वाप्नसंविदः ॥ | ||||
| 35 | 35.3.5 - तस्माद्देहातिरिक्तत्वमनवद्यं तथाऽस्तिता । इत्यात्मचिन्ता युक्तिस्था विज्ञेया बादरायणी ॥ | ||||
| 35 | 35.3.6 - चैत्रस्तारक्षवीं स्वप्ने तनुमास्थाय बुध्यते । मानुषीमात्मनः पश्यन् तनुं तदुभयानुगम् ॥ | ||||
| 35 | 35.3.7 - आत्मानमनुसन्धत्ते स्वयं देहविलक्षणम् । सर्वलोकप्रसिद्धोऽयं प्रत्ययोऽप्यवमृश्यताम् ॥ | ||||
| 36 | वेदान्तात्मा | संशयः | 36.1.1 - अथ सर्वार्थसिद्ध्युक्तः वैदिकात्मविनिर्णयः । विलिख्यते सुनिष्पन्नः विस्तरोऽन्यत्र दृश्यताम् ॥ | स. सि.[2-1] | |
| 36 | 36.1.10 - तथा भेदप्रत्ययोऽपि शिलापुत्रस्य देहवत् । राहोश्शिरोवदैक्यस्याग्रहणाद्वा भवेदिति ॥ | ||||
| 36 | 36.1.11 - तादृशाप्रामाण्यशङ्काकलङ्कान्न विमुच्यते । घटस्यात्मेत्यादिवत्तु ममात्मेत्यन्यथा भवेत् ॥ | ||||
| 36 | 36.1.2 - मनुष्योऽहं कृशः स्थूलः इत्यादिस्सार्वलौकिकः । अभेदप्रत्ययो ह्यस्ति नीलो घट इतीदृशः ॥ | ||||
| 36 | 36.1.3 - मम देहोऽप्यहमिमं जानामीत्यादिभेदधीः । अपि ह्यस्ति मम क्षेत्रमित्यादिप्रत्ययो यथा ॥ | ||||
| 36 | 36.1.4 - लोके भेदेऽप्यभेदेन प्रत्ययो दृश्यते यथा । सेयं ज्वाला तथा चायो दहतीत्यादिलक्षणः ॥ | ||||
| 36 | 36.1.5 - तथा भेदप्रत्ययोऽपि ह्यभेदेऽपि च दृश्यते । चन्द्रद्वयं घटमठाकाश इत्यादिलक्षणः ॥ | ||||
| 36 | 36.1.6 - बलाबलव्यवस्थायां कर्तव्यायां प्रसज्यते । सर्वत्राप्रामाण्यशङ्का यथा चैषाऽवधार्यताम् ॥ | ||||
| 36 | 36.1.7 - निर्वापितारोपितवत् ज्वालैक्यप्रत्ययस्थले । सादृश्यसादेश्यमुखदोषाणां संभवो यथा ॥ | ||||
| 36 | 36.1.8 - अयःपिण्डस्थलेऽन्योन्यव्यतिहारधियामपि । हेतुर्विलक्षणो योगः यथा स्यात्प्रकृते तथा ॥ | ||||
| 36 | 36.1.9 - सादेश्यसंसर्गमुखदोषसद्भावशङ्कया । स्यादभेदप्रत्ययोऽप्रामाण्यशङ्काकलङ्कितः ॥ | ||||
| 36 | सिद्धान्तः | 36.2.1 - एवं च नित्यशास्त्रोत्थसंप्रदायानुसारतः । भेदधीः प्रबला नान्येत्याहुश्शास्त्रैकलोचनाः ॥ | |||
| 36 | 36.2.2 - यथा चन्द्रे यथा सूर्ये परिमाणाल्पविभ्रमः । दिङ्मोहादिभ्रमश्चैव तलमालिन्यविभ्रमः ॥ | ||||
| 36 | 36.2.3 - एवंलक्षणकस्सर्वश्शास्त्रेणैव निवार्यते । तथा शास्त्रानुग्रहेण बलाबलविनिर्णयः ॥ | ||||
| 36 | 36.2.4 - ततः स्वतो वा युक्त्या वा योगदर्शनतोऽपि वा । आत्मनः सिद्धिरित्याहुः इति देहात्मसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 37 | स्वरूपोपदेशः | 37.1.1 - आर्हतानामात्मतत्त्वं प्रागेव सुनिरूपितम् । तदेव चात्माऽध्यायेऽस्मिन् अन्यूनत्वाय चिन्त्यते ॥ | प्र. त.[145] | ||
| 37 | 37.1.2 - देहेन्द्रियमनःप्राणधीभ्योऽन्योऽनन्यसाधनः । स्वयंप्रकाशप्रत्यक्षसिद्ध आत्मेति निर्णयः ॥ | ||||
| 37 | 37.1.3 - आत्मा चैतन्यरूपस्स्यात्परिणामी करोति च । साक्षाद्भोक्ता स्वीयदेहसमानपरिमाणवान् ॥ | ||||
| 37 | 37.1.4 - प्रतिक्षेत्रं विभिन्नश्च विचित्रश्चाप्यनन्तकः । स च पौद्गलिकादृष्टसंयुतः पुरुषार्थभाक् ॥ | ||||
| 37 | 37.1.5 - आत्मतत्त्वं तु सहजचिद्रूपपरिणामवत् । आवृत्तिप्रक्षयादेषः सार्वज्ञ्यैकरसः स्वयम् ॥ | ||||
| 37 | 37.1.6 - ज्ञानाद्भिन्नो न चाभिन्नः भिन्नाभिन्नः कथञ्चन । ज्ञानं पूर्वापरीभूतं सोऽयमात्मेति कीर्तितः ॥ | ||||
| 37 | 37.1.7 - उपादेयं परं ज्योतिरुपयोगैकलक्षणः । उपयोगः कर्मणैकीभूतस्यास्य विवेचनम् ॥ | ||||
| 37 | जीवभावाः | 37.2.1 - औदयश्चौपशमिकः क्षायिकः पारिणामिकः । एते जीवस्य चत्वारः भावाः पर्यायलक्षणाः ॥ | |||
| 37 | 37.2.2 - स स्यादौदयिको भावः यः कर्मोदयलक्षणः । स चौपशमिको भावः यः कर्मोपशमात्मकः ॥ | ||||
| 37 | 37.2.3 - स एव क्षायिको भावः यस्स्यात् मोक्षपदाभिधः । स पारिणामिको भावः सहजः चित्स्वभावता ॥ | ||||
| 37 | 37.2.4 - समनस्कोऽमनस्कश्च स जीवो द्विविधो मतः । संज्ञिनस्समनस्काः स्युः अमनस्काः त्रसाः स्थिराः ॥ | ||||
| 37 | 37.2.5 - गुणपर्यायवद्द्रव्यं तत्रस्थाः निर्गुणाः गुणाः । चैतन्यसुखदुःखाद्याः पर्यायगुणलक्षणाः ॥ | ||||
| 37 | आर्हतात्मा | कर्म | 37.3.1 - सत्कर्मपुद्गलाः पुण्यं पापं तस्य विपर्ययः । पूरयन्ति गलन्तीति पुद्गला इति निर्णयः ॥ | ||
| 37 | 37.3.2 - धर्मः प्रवृत्तिहेतुः स्यादधर्मः स्थितिकारणम् । अधर्मे गलिते धर्मः स्यादूर्ध्वगतिसाधनम् ॥ | ||||
| 37 | 37.3.3 - आत्मनश्चलनं योगः तेन कर्म पुमानयम् । आदत्ते सलिलं विष्वक् तप्तायःपिण्डवत् सदा ॥ | ||||
| 37 | 37.3.4 - तदेव पौरुषं ज्योतिः इन्द्रियेभ्यस्स्रवत्सदा । स्पृशच्च विषयान् तद्धीरूपेण परिणाम्यदः ॥ | ||||
| 37 | 37.3.5 - स
चास्रवः,
तस्य धीरैः
कर्तव्यस्संवरस्सदा
।
आस्रवस्स्रोतसो
द्वारं
संवृणोतीति
संवरः ॥ (इति मानमेयरहस्यश्लोकवार्तिके प्रमेयकाण्डे प्रथमः परिच्छेदः) |
||||
| 38 | धर्मधर्मिभाववादः | अवतरणम् | 38.1.1 - (अथ
प्रमेयकाण्डे
द्वितीयपरिच्छेदप्रारम्भः)
- अथ
मीमांस्यते
धर्मधर्मिभावे
विदां मतम् ।
सर्वेषां च विवादानां प्रायशोऽत्रैव विश्रमः ॥ |
||
| 38 | 38.1.2 - सदसत्कार्यवादो वा नित्यानित्यविकल्पना । क्षणस्थिरविवादश्च सृष्टिप्रलयकल्पना ॥ | ||||
| 38 | 38.1.3 - द्वैताद्वैतविवादश्च मोक्षवादोऽपि तादृशः । तदुपायविवादो वा वादेऽस्मिन् पर्यवस्यति ॥ | ||||
| 38 | 38.1.4 - अद्रव्यवादिनः केचित्केचिद्द्रव्यैकवादिनः । तदैक्यवादिनः केचित् केचित्तद्भेदवादिनः ॥ | ||||
| 38 | 38.1.5 - भेदाभेदं वदन्त्यन्ये केचित्सन्मात्रवादिनः । असन्मात्रविदः केचित् तेषां भावोऽवमृश्यताम् ॥ | ||||
| 38 | धर्मैकान्तः | 38.2.1 - स्पर्शादीन् जगतो धातून् पञ्च वैभाषिका विदुः । शब्दात्मनश्चतुर्ष्वेव केचिदित्यपरेऽब्रुवन् ॥ | स. सि.[1-8] | ||
| 38 | 38.2.10 - एत एव विशेषैकवादिनोऽद्रव्यवादिनः । प्रायो वैभाषिका एते यथा च वनवादिनः ॥ | ||||
| 38 | 38.2.2 - स्पर्शाद्येकद्वित्रिचतुस्स्वभावानपरे विदुः । निर्धर्मका निराधाराः न चेत्स्यादनवस्थितिः ॥ | ||||
| 38 | 38.2.3 - धर्मोपकारशक्तीनां भेदे तास्तस्य किं यदि । नोपकारस्ततस्तासां, तथा स्यादनवस्थितिः ॥ | ||||
| 38 | 38.2.4 - नानोपाध्युपकाराङ्गशक्त्यभिन्नात्मनो ग्रहे । सर्वात्मनोपकार्यस्य को भेदस्स्यादनिश्चितः ॥ | न्या. ता.[89] | |||
| 38 | 38.2.5 - एकोपकारके ग्रह्ये नोपकारास्ततोऽपरे । दृष्टे तस्मिन्नदृष्टेऽपि तद्ग्रहे सकलग्रहः ॥ | ||||
| 38 | 38.2.6 - त्वगाद्येकैकेन्द्रियस्य ग्रह्या इत्यपि तत्स्थितिः । तेषां पुञ्जः प्रपञ्चोऽयं संबन्धस्यानवस्थितेः ॥ | ||||
| 38 | 38.2.7 - क्षीणानि चक्षुरादीनि रूपादिष्वेव पञ्चसु । न षष्ठमिन्द्रियं द्रव्यग्राहकं विद्यते बहिः ॥ | ||||
| 38 | 38.2.8 - तत्र धर्मातिरेकेण धर्मिणोऽनुपलम्भनात् । सङ्घातमात्र एवायं गवादिस्स्याद्वनादिवत् ॥ | ||||
| 38 | 38.2.9 - सिद्धे ज्ञानसुखादीनां गुणत्वे गुणिकल्पना । न तु तत्सिद्धमस्माकं तावन्मात्रोपपत्तितः ॥ | ||||
| 38 | धर्म्येकान्तः | 38.3.1 - अथ केचन सन्मात्रं विदुः तत्तु स्वलक्षणम् । तदेतत्सर्वसामान्यसहमित्यपि तैः स्मृतम् ॥ | न्या.म.[94] | ||
| 38 | 38.3.10 - साधारणोऽथान्यथा वा सम्बन्धो धर्मधर्मिणोः । आद्ये सकलसाङ्कर्यम् अन्त्ये भेदो न सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 38 | 38.3.11 - आधाराधेयभावोऽपि न भेदे व्यवतिष्ठते । स्वभावान्नियमश्चेत्स्यात् स्वभावादेव चैकता ॥ | ||||
| 38 | 38.3.2 - द्रव्यं गुणः कर्म जातिः नाम चेत्यपि पञ्चधा । विकल्प्यते वासनया वस्तुभावेन तद्यथा ॥ | ||||
| 38 | 38.3.3 - गोविन्दो वेणुमान् श्यामः गोपोऽयं गायतीत्यपि । प्रतीतिर्व्यवहारश्च वर्तते न तु वस्तुतः ॥ | ||||
| 38 | 38.3.4 - एकस्यार्थस्वभावस्य प्रत्यक्षस्य सतस्स्वयम् । कोऽन्यो न दृष्टो भागस्स्यात् यः प्रमाणैः परीक्ष्यते ॥ | न्या. र.[590] | |||
| 38 | 38.3.5 - स्वलक्षणः स प्रत्यक्षः निर्विकल्पकगोचरः । इत्याहुस्ते हि सन्मात्रवादिनः धर्मिवादिनः ॥ | ||||
| 38 | 38.3.6 - सामान्यवादिनश्चापि तथैवापोहवादिनः । बाह्याद्वैतिन इत्येवं कथ्यन्ते बहुरूपतः ॥ | ||||
| 38 | 38.3.7 - भेदे धर्मिस्वरूपे तु भ्रमः क्वापि न संभवेत् । धर्मरूपेऽनवस्था स्यात् अन्योन्याश्रयताऽपि वा ॥ | ||||
| 38 | 38.3.8 - भेदकाग्रहणे भेदो न गृह्येत कथञ्चन । तस्य चाग्रहणे सोऽपि न गृह्येतेति सङ्ग्रहः ॥ | त. टी.[32] | |||
| 38 | 38.3.9 - अभावस्य यथा देशकालाद्यैः सिद्धिरन्यथा । तथा रूपादिवस्तूनां किं न स्यात्सिद्धिरन्यथा ॥ | ||||
| 38 | ऐक्यसिद्धान्तः | 38.4.1 - सौत्रान्तिकानां सिद्धान्तः प्रायेणायमिति स्थितः । द्रव्याद्रव्यैक्यसिद्धान्तस्त्वथ कापिलसम्मतः ॥ | |||
| 38 | 38.4.2 - वस्तुजातं प्रतीत्यैव व्यवस्थाप्यं हि सर्वशः । धर्मी धर्मः प्रतीयेते नातोऽन्यतरनिह्नवः ॥ | ||||
| 38 | 38.4.3 - कार्यकारणयोर्द्रव्यगुणयोः कर्मकर्मिणोः । जातिव्यक्त्योरभेदोऽयं सम्मतोऽयुतसिद्धयोः ॥ | ||||
| 38 | 38.4.4 - धर्मत्वादथ कार्यत्वात् संयोगाप्राप्त्यसंभवात् । संवित्त्युत्पत्तिसत्तानां भेदेनानवभासनात् ॥ | ||||
| 38 | 38.4.5 - धर्मोऽसौ धर्म्यभिन्नस्स्यादिति साङ्ख्यव्यवस्थितिः । कथञ्चिदाश्रितत्वादिः स्यात्तु भेदविवक्षया ॥ | त. कौ.[9 का.] | |||
| 38 | 38.4.6 - यथेह कानने सन्ति तिलका इति गीस्तथा । | ||||
| 38 | भैदैकान्तः | 38.5.1 - वैशेषिकादयः केचिद्भेदमेकान्ततो विदुः ॥ | |||
| 38 | 38.5.10 - अनादाविह संसारे पूर्वपूर्वोपदेशतः । शिक्ष्यमाणाः पुनर्बालाः व्युत्पद्यन्ते तथा तथा ॥ | ||||
| 38 | 38.5.11 - सर्वोऽपि भेदो युगपत्सहसैवोपलभ्यते । सेनावनसभातारामण्डलादिविभागवत् ॥ | ||||
| 38 | 38.5.12 - आगन्तुकोऽथवाऽवस्था धर्मो मिथ्येति न क्षमः । जननादेश्च मिथ्यात्वे नित्यत्वं वाऽथ तुच्छता ॥ | ||||
| 38 | 38.5.13 - नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वाऽहेतोरन्यानपेक्षणात् । अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वसंभवः ॥ | न्या. ता.[107] | |||
| 38 | 38.5.14 - अस्ति हीति प्रतिज्ञाने नास्ति हीत्युत्तरं क्षमम् । प्रवृत्तिभिर्विशिष्टार्था बालमूकादिधीरपि ॥ | ||||
| 38 | 38.5.2 - प्रतीतिं व्यवहारं च प्रमाणं तेऽपि मन्वते । दर्शनस्पर्शनाभ्यां चाप्येकार्थग्रहणादिति ॥ | ||||
| 38 | 38.5.3 - अबाधिता प्रत्यभिज्ञा धर्म्यभावे हि दुर्घटा । धर्माभावः पट्वपटुप्रत्ययानुपपत्तितः ॥ | स. सि.[1-8] | |||
| 38 | 38.5.4 - पीतशङ्खभ्रमादेश्चाप्ययोगान्न हि संभवी । स एव च तदैवान्यैः शुक्लत्वेनोपलभ्यते ॥ | ||||
| 38 | 38.5.5 - अधिष्ठानस्य कार्त्स्न्येन भानेऽभाने च न भ्रमः । भाताभाताकृतिभिधा कथं निर्धर्मके भवेत् ॥ | ||||
| 38 | 38.5.6 - आविर्भावतिरोभावधर्मकेष्वनुयायि यत् । तद्धर्मि यत्र वा ज्ञानं प्राग्धर्मग्रहणाद्भवेत् ॥ | ||||
| 38 | 38.5.7 - ग्राह्यभेदे ग्राहकाणां भेदस्स्यादन्यथा पुनः । अन्योन्यसंश्रयापत्त्या विजयी मध्यमागमः ॥ | ||||
| 38 | 38.5.8 - वेद्यहेतुफलाकारैः भिन्नैरेका समेति धीः । तथा बाह्येऽपि दृष्टत्वात् युगपत्क्रमशोऽपि वा ॥ | ||||
| 38 | 38.5.9 - प्रतिसंबन्ध्यनेकत्वं यथा नैकस्य बाधकम् । तथा संबन्ध्यनेकत्वं नाश्रयैकत्वबाधकम् ॥ | ||||
| 38 | शङ्कासमाधिः | 38.6.1 - ननु निर्धर्मको धर्मः उत वा स्यात्सधर्मकः । आद्येऽभिलपनं न स्यात् अन्त्ये स्यादनवस्थितिः ॥ | |||
| 38 | 38.6.2 - केचिद्धर्माः धर्मिणः स्युः स्वान्यनिर्वाहकाः परे । गोत्वादिनिष्कर्षशब्दे धर्मी धर्मविशेषकः ॥ | ||||
| 38 | 38.6.3 - सत्त्वं प्रामाणिकत्वाख्यं प्रमेयत्वं च वाच्यता । पदार्थत्वादिकं सर्वैः स्वस्ववृत्तीति सम्मतम् ॥ | ||||
| 38 | 38.6.4 - घटकुड्यवदन्यत्वेऽनन्यत्वे तु स्वरूपवत् । न गुणस्य गुणत्वं स्यादित्यसत्स्वोक्तिबाधतः ॥ | ||||
| 38 | 38.6.5 - दष्यादन्यदनन्यद्वा दूषणं न तु दूषणम् । गर्दभादिवदन्यत्वे,ऽनन्यत्वे दूषणीयवत् ॥ | ||||
| 38 | 38.6.6 - सामान्यं वा विशेषं वा वादी नाङ्गीकरोति चेत् । भ्रान्तिबाधौ हि न स्यातां कुत्र किं केन साध्यते ॥ | ||||
| 38 | 38.6.7 - द्रव्यं सत्त्वमथाद्रव्यमसत्त्वमिति शाब्दिकम् । असत्त्वेन मृषात्वं स्यादद्रव्यस्येति चेन्न तत् ॥ | ||||
| 38 | 38.6.8 - असत्त्वं सत्त्वभिन्नत्वं द्योतकत्वादि तन्मतम् । न तु तुच्छं यतश्चार्थक्रियाकारित्वमिष्यते ॥ | ||||
| 38 | भेदाभेदहेतुनिरासः | 38.7.1 - भेदाभेदे हेतवो ये कीर्तिताः धर्मधर्मिणोः । अभेदधीः प्राक्, परतश्चैकशब्दानुविद्धधीः ॥ | |||
| 38 | 38.7.10 - अभेदेऽपि स्वरूपादिविकल्पानुपपत्तयः । भेदे यथा तथैव स्युः समाधिश्चोभयोस्समः ॥ | ||||
| 38 | 38.7.2 - सामानाधिकरण्यं च मत्वर्थीयविनाकृतम् । सहोपलम्भनियमः इत्याद्याः, तत्र चोच्यते ॥ | ||||
| 38 | 38.7.3 - नाभेदधीः प्राग्वैशिष्ट्यात् धर्म्यैक्यादेकतामतिः । मत्वर्थीयः पृथक्सिद्धे सहभावोऽपि भेदकः ॥ | ||||
| 38 | 38.7.4 - तदिहाभिन्नधीर्भिन्ने भ्रान्तिः ज्वालैक्यबुद्धिवत् । अभिन्ने भेदधीश्चैवं स्याच्चन्द्रद्वित्वबुद्धिवत् ॥ | ||||
| 38 | 38.7.5 - धर्मधर्मिस्वरूपैक्ये स्यान्नान्यतरधीः क्वचित् । सहधीश्च क्वचिन्न स्यात् सम्मतैक्ये यथा घटे ॥ | ||||
| 38 | 38.7.6 - सहस्रशस्सुप्रयोगास्सन्त्येव ह्यौपचारिकाः । तत्त्वं विनिश्चाययितुम् अज्ञानां तैर्न शक्यते ॥ | ||||
| 38 | 38.7.7 - भेदाग्रहाद्विकारित्वात् धर्मत्वाद्देशसाम्यतः । परिमाणैक्यतश्चेत्याद्यसारं साङ्ख्यकल्पितम् ॥ | ||||
| 38 | 38.7.8 - बाधासिद्ध्यन्यथासिद्धिव्यभिचारादिविप्लुताः । हेतवस्तद्विदामेव जुगुप्सामात्रहेतवः ॥ | ||||
| 38 | 38.7.9 - यत्तु भेदे स्वरूपादिविकल्पः तत्र कथ्यते । यद्बुद्धौ यत्र यद्भ्रान्तिः न स्यात्, सा तत्र तद्भिदा ॥ | ||||
| 38 | निगमनम् | 38.8.1 - तस्माद्धर्मश्च धर्मी च निरपेक्षौ परस्परम् । विवादानवकाशस्स्यादभावे धर्मधर्मिणोः ॥ | |||
| 38 | 38.8.10 - भेदमात्रापह्नवस्तु स्वक्रियायां विरुध्यते । न विरोधस्य संत्यागी लौकिको नाप्यलौकिकः ॥ | ||||
| 38 | 38.8.2 - क्व वा विधीयते किं वा साध्यं किं किं च साधनम् । कः पक्षः कश्च दृष्टान्तः सर्वं खल्विह दुर्घटम् ॥ | ||||
| 38 | 38.8.3 - इदमित्थंत्वयोः किञ्चिद्यदि केनापि भज्यते । इदं नास्तीति वाचोऽपि भङ्गोऽन्यतरभङ्गतः ॥ | ||||
| 38 | 38.8.4 - विसंवादादिसाध्येषु विकल्पत्वादिहेतवः । व्याकुलाः पक्षहेत्वादिबाधाबाधविकल्पतः ॥ | न्या. सि.[1 परि.] | |||
| 38 | 38.8.5 - व्यवहारो हि जगतो भवत्यालम्बने क्वचित् । न तत्सामान्यतो नास्ति कथन्ता तु परीक्ष्यते ॥ | ||||
| 38 | 38.8.6 - सामान्यनिश्चितार्थेन विशेषे तु बुभुत्सिते । परीक्षा वर्तते स्वेष्टप्रमाणोत्पादनात्मिका ॥ | ||||
| 38 | 38.8.7 - संबन्धेऽनुपपत्तिर्या वृत्तित्वे याऽपि तादृशी । स्वीयकार्यविरोधेन सा नात्रोत्प्रेक्षितुं क्षमा ॥ | ||||
| 38 | 38.8.8 - वासनावशतस्सर्वनिर्वाहे शून्यता वरम् । इष्टप्रसक्तिरिति चेदनिष्टं तेऽस्ति वा न वा ॥ | ||||
| 38 | 38.8.9 - नास्ति चेन्नैव दूष्योऽन्योऽप्यस्ति चेत्तत्प्रसज्यते । इष्टानिष्टाविभागस्तु तिरश्चामपि दुर्वचः ॥ | ||||
| 38 | भेदाभेदसिद्धान्तः | 38.9.1 - अथ भेदाभेदवादसारांशोऽत्रावधार्यताम् । अर्हत्पातञ्जलकुमारिलप्रभृतिसम्मतः ॥ | |||
| 38 | 38.9.10 - यो ह्यन्यरूपसंवेद्यः संवेद्येतान्यथा पुनः । स मिथ्या न तु तेनैव यो नित्यमवभासते ॥ | ||||
| 38 | 38.9.11 - अत्यन्तभिन्नताऽस्माभिः नैव कस्यचिदिष्यते । सर्वं हि वस्तु रूपेण भिद्यते न परस्परम् ॥ | श्लोक.[297] | |||
| 38 | 38.9.12 - सर्ववस्तुषु बुद्धिश्च व्यावृत्त्यनुगमात्मिका । तेन नात्यन्तभेदोऽपि स्यात्सामान्यविशेषयोः ॥ | ||||
| 38 | 38.9.13 - तस्मात्सास्नादिमत्स्वेव गोत्वं यस्मात्तदात्मकम् । तादात्म्यमस्य कस्माच्चेत्स्वभावादिति गम्यताम् ॥ | श्लोक.[588] | |||
| 38 | 38.9.14 - स्वरूपसत्त्वमात्रेण न च किञ्चिद्विशेषणम् । स्वबुद्ध्या रज्यते येन विशेष्यं तद्विशेषणम् ॥ | ||||
| 38 | 38.9.15 - अस्ति ह्यालोचनं ज्ञानं प्रथमं निर्विकल्पकम् । बालमूकादिविज्ञानसदृशं शुद्धवस्तुजम् ॥ | ||||
| 38 | 38.9.16 - व्यावृत्तिरनुवृत्तिर्वा तदानीं नानुभूयते । तयोराधारभूता तु व्यक्तिरेवावसीयते ॥ | ||||
| 38 | 38.9.17 - महासामान्यमन्यैस्तु द्रव्यं सदिति चोच्यते । सामान्यविषयत्वं च प्रत्यक्षस्यैवमाश्रितम् ॥ | ||||
| 38 | 38.9.18 - विशेषास्तु प्रतीयन्ते सविकल्पकबुद्धिभिः । ते च केचित्प्रतिद्रव्यं केचिद्बहुषु संश्रिताः ॥ | ||||
| 38 | 38.9.19 - पूर्वोक्तादेव तु न्यायात्सिद्ध्येदत्रावयव्यपि । तस्याप्यत्यन्तभिन्नत्वं न स्यादवयवैस्सह ॥ | श्लोक.[632] | |||
| 38 | 38.9.2 - यदि ह्येकान्ततो भिन्नं विशेष्यात्स्याद्विशेषणम् । स्वानुरूपां सदा बुद्धिं विशेष्ये जनयेत्कथम् ॥ | श्लोक.[178] | |||
| 38 | 38.9.20 - व्यक्तिभ्यो जातिवच्चैष न निष्कृष्टः प्रतीयते । कैश्चिदव्यतिरिक्तत्वं कैश्चिच्च व्यतिरिक्तता ॥ | ||||
| 38 | 38.9.21 - दूषिता साधिता वापि न च तत्र बलाबलम् । कदाचिन्निश्चितं कैश्चित् तस्मान्मध्यस्थता वरम् ॥ | ||||
| 38 | 38.9.22 - ततोऽन्यानन्यते तस्य स्तो न स्तश्चेति कीर्त्यते । तस्मात्स्याच्चित्रवत्सर्वं मृषैव त्वेकरूपता ॥ | ||||
| 38 | 38.9.23 - तदभिन्नादभिन्नस्य तदभेदो न हीष्यते । रसरूपादिभेदस्य विनिपातः प्रसज्यते ॥ | ||||
| 38 | 38.9.24 - वस्त्वनेकान्तवादाच्च न सन्दिग्धाप्रमाणता । ज्ञानं सन्दिह्यते यत्र तत्र न स्यात्प्रमाणता ॥ | ||||
| 38 | 38.9.25 - इहानैकान्तिकं वस्त्वित्येवं ज्ञानं सुनिश्चितम् । सन्दिग्धैकान्तवादो हि स्यात्क्लैब्यैकनिबन्धनः ॥ | ||||
| 38 | 38.9.26 - इदं कौमारिलमतमुक्तं तादात्म्यलक्षणम् । पातञ्जलार्हतादीनां सिद्धान्तोऽप्ययमेव हि ॥ | तत्त्ववै.[3-13] | |||
| 38 | 38.9.27 - अत्रैव च क्वचित्कञ्चिद्विशेषं परिगृह्य ये । प्रवृत्ता मतभेदास्ते सन्ति वेदान्तिनामपि ॥ | ||||
| 38 | 38.9.28 - सत्यासत्यविभागेन विरोधं केचिदूचिरे । प्रतीत्यैव विरोधस्य पराहतिरितीतरे ॥ | ||||
| 38 | 38.9.29 - परे विप्रतिपद्यन्ते प्रतीतावेव तादृशि । तत्त्वं देवो विजानाति चित्रा मानुषशेमुषी ॥ | ||||
| 38 | 38.9.3 - स्फटिकादौ तु लाक्षादिस्वरूपा या मतिर्भवेत् । अव्युत्पन्नस्य सा मिथ्या व्युत्पन्नानां हि भेदधीः ॥ | ||||
| 38 | 38.9.4 - न तु जात्यादिनिर्मुक्तं वस्तु दृष्टं कदाचन । तद्विवेकेन वा तानि लाक्षादिस्फटिकादिवत् ॥ | ||||
| 38 | 38.9.5 - तत्रापि चेन्न दृश्येत भेदः कैश्चित्कदाचन । रक्तादिबुद्धिसम्यक्त्वं विनिवार्येत केन वा ॥ | ||||
| 38 | 38.9.6 - नानिष्पन्नस्य संबन्धो निष्पत्तौ युतसिद्धता । तथा च सति संबन्धे हेतुः कश्चिन्न विद्यते ॥ | ||||
| 38 | 38.9.7 - समवायवियोगाच्च विश्लेषस्स्यात्परस्परम् । तत्कॢप्तावव्यवस्था स्यात्तस्य तस्यान्यसङ्गतेः ॥ | ||||
| 38 | 38.9.8 - अथ तस्यात्मरूपत्वान्नान्यसंबन्धकल्पना । अभेदात्समवायोऽस्तु स्वरूपं धर्मधर्मिणोः ॥ | ||||
| 38 | 38.9.9 - अतो जात्यादिरूपेण धर्मी यद्गृह्यते नरैः । पाररूप्यं न तस्यास्तीत्यप्रामाण्यं न युज्यते ॥ | ||||
| 39 | विवादक्रमः | 39.1.1 - द्रव्यादिव्यवहारेषु विकल्पोऽथ प्रदर्श्यते । न द्रव्यं नाम वस्त्वस्ति वस्तुत्वेऽपि गुणादितः ॥ | |||
| 39 | 39.1.2 - नातिरिक्तं पृथक्त्वेऽपि न प्रत्यक्षं तदिष्यते । प्रत्यक्षेऽपि विकल्पोऽयमिति वादः प्रवर्तते ॥ | ||||
| 39 | 39.1.3 - उपलम्भे विश्रमोऽतः तत्रापि शपथोक्तयः । एवं प्रकारस्सर्वत्र विचारः सौगतादृतः ॥ | ||||
| 39 | 39.1.4 - गुणे कर्मणि सामान्ये विशेषादौ प्रवर्तते । विवर्तवासना काचिन्महती तैस्समाश्रिता ॥ | ||||
| 39 | 39.1.5 - तामेवाश्रित्य कतिचित् स्वं स्वं सिद्धान्तमभ्यधुः । तद्विवर्तपदार्थेऽपि विकल्पो विविधोऽस्ति हि ॥ | ||||
| 39 | 39.1.6 - तुच्छं विवर्तमपरेऽथानिर्वाच्यं विदुः परे । अन्यथात्वं विदुः केचित् साधारण्यं विदुः परे ॥ | ||||
| 39 | द्रव्यविकल्पः | 39.2.1 - ख्यातिवादे पुनस्तत्त्वमेतस्य स्फुटमग्रतः । द्रव्यं नित्यं ब्रह्म तत्त्वं परमार्थं च सन्मतम् ॥ | |||
| 39 | 39.2.10 - अवस्थाधारता द्रव्यमिति स्वायंभुवादयः । आगन्तुकापृथक्सिद्धधर्मोऽवस्थेति कीर्त्यते ॥ | पा. भा.[3-43] | |||
| 39 | 39.2.11 - स्फुरद्द्रव्यमिळद्धर्मोऽवस्थेत्येके विदुर्बुधाः । अवस्थातद्वतोर्भेदाभेदं तु बहवो विदुः ॥ | ||||
| 39 | 39.2.12 - द्रव्यं नित्यमवस्थास्स्युरनित्या इति भाषितम् । पातञ्जले महाभाष्ये सुवर्णमकुटादिवत् ॥ | पा. भा.[3-43] | |||
| 39 | 39.2.2 - इति ब्रह्मविदः प्राहुः अत्र च श्लोकवार्तिकम् । महासामान्यमन्यैस्तु द्रव्यं सदिति भाषितम् ॥ | श्लोक.[169] | |||
| 39 | 39.2.3 - शब्दाद्वैतविदः शब्दं द्रव्यमित्यभिमन्वते । कालाद्वैतविदः कालं द्रव्यमेकमुदैरयन् ॥ | ||||
| 39 | 39.2.4 - स्याद्वादिनां तु सिद्धान्ते त्वेतत्स्याद्द्रव्यलक्षणम् । अनागतपरीणामावस्थं द्रव्यमितीर्यते ॥ | तत्त्वार्थराज.[ ] | |||
| 39 | 39.2.5 - तद्वर्तमानपर्यायं भाव इत्यभिधीयते । द्रूयन्ते यानि पर्यायैः पर्यायैर्वा द्रवन्त्यपि ॥ | ||||
| 39 | 39.2.6 - द्रव्याणि तानि निर्दिष्टान्यद्रव्याणि द्विधा पुनः । आगन्तवः स्युः पर्यायाः सहजास्स्युर्गुणा इति ॥ | ||||
| 39 | 39.2.7 - साङ्ख्यानां सकलं द्रव्यम् अनेकान्तविदामपि । वैशेषिकादिसिद्धान्ते द्रव्यं धर्मितया स्थितम् ॥ | ||||
| 39 | 39.2.8 - गुणकर्मादिधर्माणामिति पूर्वं निरूपितम् । मूर्तं द्रव्यं विदुः केचिच् परिणामीति केचन ॥ | ||||
| 39 | 39.2.9 - द्रव्यं शक्तिमदित्येके ह्यद्रव्यं नहि शक्तिमत् । यथा शक्तिरशक्तैवम् अद्रव्यं स्वान्यसाधकम् ॥ | ||||
| 39 | द्रव्यवादः | गुणादिविकल्पः | 39.3.1 - एवं गुणपदं कर्मपदाद्यमपि दृश्यते । वस्तुमात्रे संप्रयुक्तं कथं तत्त्वव्यवस्थितिः ॥ | ||
| 39 | 39.3.2 - तस्माद्वस्तुव्यवस्थायां व्यवहारा न चेशते । प्रयोगाल्पत्वभूयस्त्वनिर्णयः प्राज्ञदुश्शकः ॥ | ||||
| 39 | 39.3.3 - तस्माद्विरुद्धसंस्कारशिक्षितानां मनीषिणाम् । अन्योन्यं प्रत्यवस्थाने व्यवहारान्न निर्णयः ॥ | ||||
| 39 | 39.3.4 - अत एव हि शब्दानां सर्वेषां सर्वशक्तताम् । सार्वात्म्यवादिनः प्राहुः व्यवस्थां सहकारिभिः ॥ | श्लोक.[202] | |||
| 39 | 39.3.5 - सहकारिविकल्पस्तु वासनामनुवर्तते । अतश्च वासना सर्वमिति सौगतनिर्णयः ॥ | ||||
| 39 | वासनाशक्तिः | 39.4.1 - वासनानां तु वैचित्र्यं वस्तुवैचित्र्यमूलकम् । वैचित्र्यं चापि वस्तूनां स्वभावादिति तद्विदः ॥ | |||
| 39 | 39.4.2 - एवंविधाऽपि काचित्स्याद्वासनेति च सौगताः । साऽपि बाह्यार्थनिघ्नेति विदुर्बाह्यार्थवादिनः ॥ | ||||
| 39 | 39.4.3 - एवंविधविचारे तु प्रतिष्ठा कुत्र शाश्वती । इति सञ्चिन्त्य मध्यस्थाः सम्प्रदायमुपाश्रयन् ॥ | ||||
| 39 | 39.4.4 - सर्वेऽपि हि स्वोपलम्भं वदन्त्यखिलसाक्षिकम् । तथा च लोकानुभवोऽप्येवमेवेति सम्भ्रमात् ॥ | ||||
| 39 | 39.4.5 - तेन वादी स्वोपलम्भं भ्रमबुद्ध्या त्यजेदपि । त्रासितोऽपि बुधैरेवं न बिभेति विशुद्धधीः ॥ | ||||
| 39 | 39.4.6 - भवन्ति बहवः क्लीबाः अचलो यस्स बुद्धिमान् । इत्यतो वादभेदोऽपि सत्त्वाशयवशानुगः ॥ | ||||
| 40 | गुणवादः | उद्देशः | 40.1.1 - गुणाः प्रधानं साङ्ख्यानां त्रयस्सत्त्वादिलक्षणाः । अप्रधानं याज्ञिकानां मतं द्रव्यादिलक्षणम् ॥ | ||
| 40 | 40.1.10 - ततस्सुखं दुःखमिच्छा द्वेषो यत्नो गुरुत्वकम् । द्रवत्वस्नेहसंस्काराः शब्दोऽदृष्टं गुणा इमे ॥ | ||||
| 40 | 40.1.11 - न गुणनां पृथक्सत्ता व्याहारो द्रव्यसत्तया । इति केचित्तार्किकाश्च प्राहुरित्यपि दृश्यते ॥ | मुण्डकभा. रं[1 मु] | |||
| 40 | 40.1.12 - स्वरूपमेव संबन्धः स स्वभावनिबन्धनः । इत्याहुर्गुणगुण्याद्योस्समवायं द्विषन्ति ये ॥ | ||||
| 40 | 40.1.13 - विशेषसामान्यभेदात् गुणान् द्वेधा विदुर्बुधाः । सामान्यद्रव्यवृत्तित्वे सामान्यगुणतेष्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.1.14 - विशेषद्रव्यवृत्तित्वे तत्त्वं प्राहुः कुमारिलाः । रूपं गन्धो रसः स्पर्शः स्नेहस्सांसिद्धिको द्रवः ॥ | मानमेयोदयः.[ ] | |||
| 40 | 40.1.15 - बुद्ध्यादिभावनान्ताश्च शब्दो वैशेषिका गुणाः । सङ्ख्यादिरपरत्वान्तः द्रवोऽसांसिद्धिकस्तथा ॥ | ||||
| 40 | 40.1.16 - गुरुत्ववेगौ सामान्यगुणा इति हि तार्किकाः । अथ रूपादिवस्तूनां विकल्पोऽप्यवधार्यताम् ॥ | ||||
| 40 | 40.1.2 - शक्त्यादयो गुणाः प्रोक्ता ह्यर्थशास्त्रविशारदैः । शोभादयो गुणास्त्विष्टाः काव्यालङ्कारवेदिभिः ॥ | ||||
| 40 | 40.1.3 - शुक्लादयो गुणाः केचित्तार्किकैः परिभाषिताः । दोषप्रतिद्वन्द्वितया गुणास्स्युस्सर्वसम्मताः ॥ | ||||
| 40 | 40.1.4 - रज्ज्वादिकं तु सङ्घातं वस्त्वस्ति गुणशब्दितम् । तस्मात्सामान्यतो दृष्टौ वस्तुमात्रं गुणो मतः ॥ | ||||
| 40 | 40.1.5 - तथैव सर्वश्शब्दो हि वस्तुमात्रे प्रयुज्यते । तथापि पारिभाषिक्या वृत्त्या शास्त्रे व्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 40 | 40.1.6 - गुणे द्रव्यव्यपेक्षेऽपि द्रव्येऽपि गुणकाङ्क्षिणि । अन्योन्यनिरपेक्षे च गुणद्रव्ये प्रसिद्ध्यतः ॥ | ||||
| 40 | 40.1.7 - सर्वेषां वासना प्रायस्तर्कशास्त्रानुसारिणी । यतः पदार्थसंशुद्ध्यै शास्त्रमेतत्प्रवर्तितम् ॥ | ||||
| 40 | 40.1.8 - अतस्तदनुरोधेन गुणोद्देशोऽत्र गृह्यते । रूपं रसस्ततो गन्धस्स्पर्शस्संख्या ततः परम् ॥ | ||||
| 40 | 40.1.9 - परिमाणं पृथक्त्वं च संयोगस्तदनन्तरः । विभागश्च परत्वं चापरत्वं बुद्धिरेव च ॥ | ||||
| 40 | संयोगः | 40.10.1 - अप्राप्तिपूर्विका प्राप्तिः संयोगस्सार्वलौकिकः । अबाधिता प्रतीतिश्च संयुक्त इति तद्वति ॥ | स. सि.[5-52] | ||
| 40 | 40.10.10 - तस्मात्संयोगसम्बन्धो विकल्प इति ते विदुः । सम्बन्धतत्त्वापलापः प्राग्रूपं शून्यसंपदः ॥ | ||||
| 40 | 40.10.11 - नैरन्तर्यं त्वन्तरालाभावस्संयोग एव चेत् । अभावस्स्यादसन् तुच्छः न कार्यं नापि कारणम् ॥ | ||||
| 40 | 40.10.12 - संयोगेऽन्तर्भावयन्ति पदार्थं कर्मलक्षणम् । केचिद्दार्शनिकाः केचित्तार्किकाः भूषणानुगाः ॥ | ||||
| 40 | 40.10.13 - संयोगमेव विषयविषयित्वं विदुः परे । द्रव्ययोरेव संयोगनियमं न प्रचक्षते ॥ | ||||
| 40 | 40.10.14 - अतीतेऽनागते चापि संयोगस्यास्ति संभवः । समकालिकयोरेव संयोग इति नेष्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.10.2 - नान्यथाऽवयवी सिद्ध्येत् उत्पत्तिरपि पाकजा । न स्याच्च जगतः सृष्टिः तथा यन्त्रादिकल्पना ॥ | ||||
| 40 | 40.10.3 - आलानादिविनिर्माणं संसर्गश्चेन्द्रियार्थयोः । संबन्धो बीजजलयोः शौचाशौचव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 40 | 40.10.4 - न स्याच्छब्दोत्पत्तिरपि जगत्स्यादपि निश्चलम् । विभोर्न च्छिद्रमणुना नाणूनां विभुना च तत् ॥ | ||||
| 40 | 40.10.5 - यथाप्रमाणं सम्बन्धमात्रमेव तयोर्भवेत् । न विभज्यते गच्छद्भिः न विहन्ति गतिं च यत् ॥ | ||||
| 40 | 40.10.6 - अस्पर्शत्वात्तथाभूतं विभु वाऽविभु वाऽस्ति हि । कौमारिलास्त्वजमपि संयोगं श्रोत्रशब्दयोः ॥ | ||||
| 40 | 40.10.7 - विभ्वोरिच्छन्ति तत्पक्षे स्याद्विभागोऽपि तादृशः । इत्याक्षेपस्तार्किकाणां न चेष्टापत्तिसम्भवः ॥ | ||||
| 40 | 40.10.8 - विरोधस्य परित्यागप्रसङ्गादिति तात्त्विकाः । इति वैशेषिकाः प्राहुरेषा सौगतपद्धतिः ॥ | ||||
| 40 | 40.10.9 - असिद्धः क्षणभङ्गेन संयोगस्स्यात्सहेतुकः । स्याच्चाविरलदेशस्योत्पत्त्या वा सिद्धिरन्यथा ॥ | ||||
| 40 | विभागः | 40.11.1 - संयोगयुक्तिरेवात्र विभागेऽपि विपर्ययात् । शक्याऽनुसन्धातुमिति क्रियते नात्र विस्तरः ॥ | स. सि.[5-56] | ||
| 40 | 40.11.2 - संयोगाभावरूपश्चेद्विभक्त इति शेमुषी । भवेद्विज्ञानवादेन सर्वापह्नवसंभ्रमः ॥ | ||||
| 40 | 40.11.3 - विभागो यदि संयोगनाशः किं न विपर्ययः । मिथो विनिगमाभावे तूभयं चेह निर्भयम् ॥ | ||||
| 40 | 40.11.4 - पूर्वसंयोगनाशश्चेदौत्तरो योग उच्यते । विभक्तसंयुक्तधियां साङ्कर्यं दुर्निवारणम् ॥ | ||||
| 40 | परत्वापरत्वे | 40.12.1 - परत्वं चापरत्वं च दैशिकं कालिकं द्वयम् । आद्यं संयुक्तसंयोगभूयस्त्वाल्पत्वधीकृतम् ॥ | स. सि.[5-58] | ||
| 40 | 40.12.2 - कालिकं सूर्यचलनभूयस्त्वाल्पत्वधीकृतम् । भूयस्त्वाल्पत्वबुद्धी ते अपेक्षाबुद्धिसंज्ञिते ॥ | ||||
| 40 | 40.12.3 - ताभ्यामेवान्यथासिद्धिं तयोः केचिद्विदुर्बुधाः । बुद्ध्यधीने हि विज्ञानवादशङ्का प्रसज्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.12.4 - विद्यावृत्ताभिजात्यादौ परताऽपरताऽपि च । गुणे गुणमजानद्भिः अखिलैर्व्यपदिश्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.12.5 - द्विपरत्वादयो न स्युः द्विपृथक्त्वादिवत्पुनः । नीलाविमौ द्वावितिवत् द्वाविमौ च पराविति ॥ | ||||
| 40 | 40.12.6 - सदाऽनवधिकत्वेन प्रतीतेरिति गम्यताम् । द्वित्वैकार्थत्वतश्चापि तेषां स्यादन्यथागतिः ॥ | ||||
| 40 | 40.12.7 - परत्वादिगुणाभावे चाभावो देशकालयोः । तद्विस्तरः कालवादे स्थित इत्युपरम्यते ॥ | ||||
| 40 | गुरुत्वम् | 40.13.1 - गुरुत्वमाद्यपतनासमवायितया गुणः । अतीन्द्रियं चाम्बुभूम्योः कल्प्यते किल तार्किकैः ॥ | |||
| 40 | 40.13.2 - नव्यास्तन्नोपगच्छन्ति वस्त्वधोदेश एव हि । गुरुत्वबुद्धिविषयः ततस्स्यात्पतनादिकम् ॥ | ||||
| 40 | 40.13.3 - ततश्चांशप्रभेदः स्याद्गुरुत्वं तत एव हि । मारुतः पवते वायुः पोपवीतीति कथ्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.13.4 - वह्निः ज्वलति सप्तार्चिः जाज्वल्यत इतीर्यते । एवं जले च भूमौ च क्रियासमभिहारतः ॥ | ||||
| 40 | 40.13.5 - पततीति प्रयोगस्स्यात् अंशभेदनिबन्धनः । लघुत्वमतिरिक्तं च किं वा न स्याद्विभागवत् ॥ | ||||
| 40 | 40.13.6 - तिर्यगूर्ध्वाधोगुरूणीत्याहुः केचिद्विधात्रयम् । तानि वाय्वग्निवारीणि क्रमादिह निदर्शनम् ॥ | ||||
| 40 | 40.13.7 - गुरुत्वातिशयोऽप्येषः यदाक्रमणमुच्यते । साङ्ख्यैस्तमःकार्यभूतं गुरुत्वमभिधीयते ॥ | ||||
| 40 | 40.13.8 - पृथिवीजलवृत्त्येतत्पतनस्य प्रयोजकम् । तेजःपवनयोरूर्ध्वगतिहेतुर्लघुत्वकम् ॥ | ||||
| 40 | 40.13.9 - सत्त्वकार्यं ह्येषितव्यमिति तान्प्रत्युदीर्यते । अदृष्टकारितत्वोक्तिः पृथिव्यादावपीष्यताम् ॥ | ||||
| 40 | द्रवत्वम् | 40.14.1 - आद्यस्यन्दनहेतुस्तु द्रवत्वमभिधीयते । सांसिद्धिकं द्रवत्वं स्यात् नैमित्तिकमथापरम् ॥ | |||
| 40 | 40.14.2 - सांसिद्धिकं तु सलिले द्वितीयं क्षितितेजसोः । पृथिव्यां घृतजत्वादौ सुवर्णादौ च तेजसि ॥ | ||||
| 40 | 40.14.3 - मसृणत्वं तद्विशिष्टं गुरुत्वं स्यन्दयेज्जलम् । माषादिषु तथा दृष्टेः द्रवत्वं नातिरिच्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.14.4 - मसृणत्वं त्ववयवव्यूहः संयोगलक्षणः । इति सिद्धान्तयन्त्यन्ये तर्को न प्रतितिष्ठति ॥ | ||||
| 40 | स्नेहः | 40.15.1 - चूर्णादिपिण्डीभावस्य हेतुः स्नेहो गुणान्तरम् । जलमात्रे त्वसाविष्टः नान्यथासिद्धिरन्यतः ॥ | |||
| 40 | 40.15.2 - तैलादौ पार्थिवे तस्य प्रकर्षाद्दाहहेतुता । इति तार्किकसिद्धान्ते प्रत्युक्तिरियमुच्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.15.3 - अग्नौ स्नेहविरुद्धं यद्रौक्ष्यं तत्स्याद्गुणान्तरम् । द्रव्यस्वभाववादस्तु सुलभस्सर्वसम्मतः ॥ | ||||
| 40 | संस्कारः | 40.16.1 - लौकिकोऽलौकिकश्चेति संस्कारो द्विविधो मतः । वेगादिलक्षणस्त्वाद्यः चोदनालक्षणः परः ॥ | |||
| 40 | 40.16.10 - चोदनागम्यसंस्कारो बहुधा प्रतिपादितः । तद्धेतुर्गुणकर्मेति तच्छक्तिरिति केचन ॥ | ||||
| 40 | 40.16.11 - मीमांसकास्तु संस्कारं तं द्रव्यादिगतं विदुः । नैयायिकाः पुनः प्राहुः तं वै पुरुषसङ्गतम् ॥ | ||||
| 40 | 40.16.12 - स्वभाववादावकाशः वस्तुवादे प्रसज्यते । आत्मवादेऽदृष्टवादः, विस्पष्टः कुसुमाञ्जलौ ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 40 | 40.16.13 - केचित्तु ज्ञानसंस्कारः कर्मसंस्कार इत्यपि । विभजन्ते च तत्राद्यो भावनान्तर्गतो भवेत् ॥ | ||||
| 40 | 40.16.14 - अन्त्यो वीणामृदङ्गादिवाद्यवादनकौशलम् । शिल्पादिकौशलं वा स्यात्तत्सर्वं शक्तिसात्कृतम् ॥ | ||||
| 40 | 40.16.15 - संस्कारो वासना चैव भावनेत्यपि गीयते । पूर्वप्रज्ञा प्रत्यभिज्ञा श्रद्धा चैवास्य विस्तरः ॥ | ||||
| 40 | 40.16.16 - स एव ह्यात्मनो रूपं मुख्यमित्यभिधीयते । तेनाभ्युदयिकं नैश्श्रेयसं चाहुः विपश्चितः ॥ | ||||
| 40 | 40.16.2 - वेगः स्थितस्थापकश्च भावनेति त्रिधाऽऽदिमः । मूर्तमात्रे तु वेगस्स्यात् कर्मजः, वेगजः क्वचित् ॥ | ||||
| 40 | 40.16.3 - स्थितस्थापकसंस्कारः क्षित्यादिषु मतः क्वचित् । भावनाख्यस्तु संस्कारः जीववृत्तिरतीन्द्रियः ॥ | ||||
| 40 | 40.16.4 - उपेक्षाऽनात्मकस्तस्य निश्चयः कारणं भवेत् । अदृष्टं सहदृष्टं च सदृक्दृष्टमिति त्रिधा ॥ | ||||
| 40 | 40.16.5 - सहकारी स्मृतेर्हेतोस्संस्कारस्य प्रदर्श्यते । इति तार्किकसिद्धान्तं शक्त्याऽपह्नुवते परे ॥ | ||||
| 40 | 40.16.6 - संस्कारः ज्ञानशक्तिः स्यात् कर्मशक्तेर्विलक्षणा । वेगः कर्मविशेषेऽन्तर्भवतीत्यपरे विदुः ॥ | ||||
| 40 | 40.16.7 - संस्थानस्य प्रभेदोऽयं स्थितस्थापकतेत्यपि । मीमांसकाः कर्मततिं वेगमाहुर्निरन्तराम् ॥ | ||||
| 40 | 40.16.8 - शरादौ प्रथमं वेगः नोदनेन प्रजायते । ततश्च कर्मसन्तानः चरमोत्तरदेशजात् ॥ | ||||
| 40 | 40.16.9 - संयोगाद्वेगनाशस्स्यात् इति वैशेषिका विदुः । कर्मसन्ततिवद्वेगसन्ततिं गौतमा विदुः ॥ | ||||
| 40 | रूपम् | 40.2.1 - चक्षुर्ग्राह्यः गुणो रूपं तत्सप्तविधमुच्यते । तार्किकैरिति सिद्धान्तः सर्वेषामेव विश्रुतः ॥ | |||
| 40 | 40.2.10 - नैल्यादयो गुणा विभ्व्यः एकैकव्यक्तिलक्षणाः । तेषामाश्रयभेदेन भेदधीरिति शाबराः ॥ | श्लोक.[835] | |||
| 40 | 40.2.2 - चित्रं रूपं नोपयन्ति मीमांसकविपश्चितः । अवयव्यतिरेके तु चित्रं रूपं मतं भवेत् ॥ | ||||
| 40 | 40.2.3 - भेदाभेदेऽप्यभेदे वा नोपगन्तव्यमेव तत् । अंशैरेवान्यथासिद्धेः नव्यैरप्येवमिष्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.2.4 - मन्त्रशास्त्रे तु वस्तूनां रूपादिस्स्याद्विलक्षणः । विलक्षणो वैद्यशास्त्रे वेदान्तेऽपि विलक्षणः ॥ | ||||
| 40 | 40.2.5 - प्रत्यक्षेणापि बहुधा वैलक्षण्यं समीक्ष्यते । निर्वाहस्तूपदेशस्स्यादिति केचित्प्रचक्षते ॥ | ||||
| 40 | 40.2.6 - चित्रं यद्यतिरिक्तं स्यात् स्पर्शो गन्धः तथा रसः । एवमाद्याः किंनु चित्रा न भवेयुरितीतरे ॥ | ||||
| 40 | 40.2.7 - दुरालभादिवस्तूनां स्पर्शास्सन्ति विलक्षणाः । कस्तूरीप्रभृतीनां तु गन्धास्सन्ति विलक्षणाः ॥ | ||||
| 40 | 40.2.8 - एवं रसादिभेदाश्च सर्वानुभवसाक्षिकाः । व्यवहाराय सामान्यात्तीर्थकृद्भिर्विभज्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.2.9 - अतिरिक्तं रूपमाहुः स्निग्धत्वं वर्णलक्षणम् । तथैव पिच्छिलत्वं च, स्याद्गुणान्तरमन्यथा ॥ | स. सि.[5-33] | |||
| 40 | रसः | 40.3.1 - रसस्तु रसनाग्राह्यः स च षड्विध इष्यते । मधुरादिविभेदेन स्थूलदृष्ट्या बुधैरिह ॥ | |||
| 40 | 40.3.2 - रसानां सूक्ष्मभेदस्तु सर्वज्ञस्यापि दुर्ग्रहः । इक्षुक्षीरगुडादीनां माधुर्यस्यान्तरं महत् ॥ | काव्यादर्शः.[ ] | |||
| 40 | 40.3.3 - तथापि न तदाख्यातुं सरस्वत्याऽपि शक्यते । इति दण्ड्यादयः प्राहुः विद्वद्रसिकशेखराः ॥ | ||||
| 40 | 40.3.4 - तदाश्रयविकल्पोऽपि विविधः परिदृश्यते । चिन्तनानलसाश्चापि सन्ति दुश्शकनिर्णयाः ॥ | ||||
| 40 | गन्धः | 40.4.1 - घ्राणग्राह्यो गुणो गन्धः स च द्विविध इष्यते । सुगन्धश्चाथ दुर्गन्धः इत्यत्र तु विचार्यते ॥ | |||
| 40 | 40.4.2 - तत्तदन्यविभेदेन विभागो न हि दुश्शकः । सूक्ष्मभेदाविवक्षा चेत् रूपादौ सा प्रसज्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.4.3 - सौगतादिप्रबन्धेषु विभागोऽस्ति विलक्षणः । विचाररसिकानां तु केवलं दिक्प्रदर्शनम् ॥ | ||||
| 40 | स्पर्शः | 40.5.1 - स्पर्शस्त्वगिन्द्रियग्राह्यस्स च त्रिविध इष्यते । अनुष्णाशीतशीतोष्णभेदादिति हि तार्किकैः ॥ | |||
| 40 | 40.5.2 - वह्निरुष्णो जलं शीतं समस्पर्शस्तथाऽनिलः । पृथिव्यपि तथैवेति सर्वैरभ्युपगम्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.5.3 - आयुर्वेदे शीतगुणो मारुतस्संप्रकीर्तितः । तच्चिकित्सानियत्यर्थमिति सर्वार्थसिद्धिकृत् ॥ | स. सि.[5-27] | |||
| 40 | 40.5.4 - संयोगभेद एवायं स्पर्श इत्यपरे विदुः । संबन्धवादे संयोगविचारेऽस्त्यस्य विस्तरः ॥ | ||||
| 40 | 40.5.5 - काठिन्यमार्दवाद्यास्स्युः स्पर्शा हि विविधा भुवि । तेषां संयोगरूपत्वे का शीताद्युपकारिता ॥ | ||||
| 40 | संख्या | 40.6.1 - सर्ववस्तुषु सङ्ख्याया व्यवहारो हि दृश्यते । तेन सङ्ख्याऽतिरिक्तोऽर्थः सा चैकत्वादिलक्षणा ॥ | |||
| 40 | 40.6.10 - इति श्रीधरसिद्धान्तः तत्र चोदयनः पुनः । सेनेयं महती याति सैषा सेना महत्तरा ॥ | ||||
| 40 | 40.6.11 - इत्यादिव्यवहारेण ह्यतिरेकं निषेधति । त्रित्वाद्येकाधिकरणं बहुत्वमिति शङ्करः ॥ | उपस्कारवृत्तिः.[ ] | |||
| 40 | 40.6.2 - बहुत्वं नातिरिक्तं स्यात्किन्तु त्रित्वादिलक्षणम् । इति प्राभाकराः प्राहुः अथ कौमारिलाः पुनः ॥ | ||||
| 40 | 40.6.3 - वैशेषिकादिवत्सङ्ख्यां गुण इत्यभिमन्वते । द्रव्य एव हि दृश्यन्ते व्यवहारास्तु भूयसा ॥ | ||||
| 40 | 40.6.4 - सङ्ख्यायामपि सङ्ख्यायाः व्यवहारस्य दर्शनात् । अनवस्था प्रसज्येत यदि सङ्ख्याऽतिरिच्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.6.5 - गुणादावपि सङ्ख्यायाः व्यवहारस्य दर्शनम् । एकार्थसमवायादिसंसर्गादन्यथा भवेत् ॥ | ||||
| 40 | 40.6.6 - अपेक्षा बुद्धिरेव स्यात्सङ्ख्या द्वित्वादिलक्षणा । अपेक्षाबुद्धिजन्यं तत् इति प्राञ्चः प्रचक्षते ॥ | ||||
| 40 | 40.6.7 - सङ्घातः पुनरेकत्वमिति सङ्ख्यापलापिनः । ऐक्यं भेदाभावरूपमिति भूषणनिर्णयः ॥ | ||||
| 40 | 40.6.8 - स्वरूपभेद एव स्यात् द्वित्वाद्यपि च तन्मते । वस्तुतस्सर्ववस्तूनि सङ्ख्या ग्रसितुमर्हति ॥ | ||||
| 40 | 40.6.9 - वनादौ नियतापेक्षाबुद्ध्यभावेऽपि दृश्यते । बहुत्वं, न शतत्वादि, तद्बहुत्वातिरिक्तता ॥ | न्यायकन्दळी.[ ] | |||
| 40 | एकत्वम् | 40.7.1 - एकत्वं त्वसहायत्वं मुख्यत्वं वाऽन्यतां जगुः । भावत्वेनैव वेद्यत्वात् अमुख्येष्वपि दर्शनात् ॥ | स. सि.[5-41] | ||
| 40 | 40.7.2 - स्वस्मिन्नप्यैक्यबुद्धेश्च त्रितयं नैक्यमिष्यते । सङ्घातैक्यं तु राश्यादाविव स्यादौपचारिकम् ॥ | ||||
| 40 | 40.7.3 - तस्मादसङ्घातसंस्थमेकत्वं निरुपाधिकम् । अपेक्षाबुद्धिभेदैः स्यात् द्वित्वादीनां निराक्रिया ॥ | ||||
| 40 | 40.7.4 - इति सर्वार्थसिद्धौ हि वेदान्ताचार्यनिर्णयः । अभूदैक्यभ्रमो भेदादर्शनादिति वेदनात् ॥ | ||||
| 40 | 40.7.5 - ऐक्यं स्वसत्त्वमेवेति निरणैषुः परे बुधाः । स्वरूपादतिरिक्तं तत्पक्षयोरुभयोरपि ॥ | ||||
| 40 | 40.7.6 - यतः स्वरूपे ज्ञातेऽपि द्वित्वव्यामोहदर्शनम् । प्रामाणिकः स्वभावो यः तत्स्वरूपमिति स्थितम् ॥ | ||||
| 40 | 40.7.7 - अभिज्ञाग्राह्यमेकत्वमन्यत् तस्माद्विलक्षणम् । प्रत्यभिज्ञाग्राह्यमिति विपश्चिद्भिर्निरूपितम् ॥ | ||||
| 40 | 40.7.8 - देशकालादिभेदेन भेदो यस्तु प्रसज्यते । तद्विरोध्यैक्यमेतत्स्यादिति तल्लोकसाक्षिकम् ॥ | ||||
| 40 | 40.7.9 - तेनैव क्षणभङ्गं तं निरुन्धन्ति विपश्चितः । प्रत्यभिज्ञाविचारस्तु क्षणवादे प्रतिष्ठितः ॥ | ||||
| 40 | परिमाणम् | 40.8.1 - मानव्यवहृतेर्हेतुः परिमाणमितीर्यते । महद्दीर्घमणु ह्रस्वमिति तत्स्याच्चतुर्विधम् ॥ | स. सि.[5-45] | ||
| 40 | 40.8.10 - सर्वप्रकारपरिमित्यभावो विभुतैव हि । सर्वोत्कृष्टपरीमाणं विभुत्वमिति केचन ॥ | ||||
| 40 | 40.8.11 - अवस्थैव परीमाणं प्रकृतेरिति कापिलाः । उपाधिभिः पार्श्वभेदः परमाणोरितीतरे ॥ | ||||
| 40 | 40.8.12 - स प्रदेशो निरंशेऽपि स्वभावादिति चार्हताः । उपाधीनामुपाधिश्चेत् भवेदेवानवस्थितिः ॥ | ||||
| 40 | 40.8.2 - परमाणुरणुः ज्ञेयः त्र्यणुकाद्यं महत् मतम् । द्व्यणुकं स्यादणु ह्रस्वं तदूर्ध्वं दीर्घमिष्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.8.3 - विभुद्रव्याणि परममहान्तीति विनिर्णयः । परमाणौ विभौ चापि मानं नास्तीति केचन ॥ | ||||
| 40 | 40.8.4 - परिमाणं तु परितो भाववेष्टनलक्षणम् । तच्चापरिमितख्यातेः विभौ नास्तीति केचन ॥ | ||||
| 40 | 40.8.5 - देशव्याप्तिविशेषः स्यात् परिमाणमितीतरे । राश्यादिषु महत्त्वादिः देशसम्बन्ध एव हि ॥ | ||||
| 40 | 40.8.6 - आर्जवेनैकदिग्योगो दीर्घतेत्येवमूह्यताम् । वक्रत्वं चतुरश्रत्वं कुण्डलत्वादिकं तथा ॥ | ||||
| 40 | 40.8.7 - परिमाणं हि परितो मानमित्यभिधीयते । आकाशधातुरेवायं स तुच्छ इति सौगताः ॥ | ||||
| 40 | 40.8.8 - अणूनां स्यात्परिमितिराकाशमिततैव हि । तस्मादवच्छेदभेदान्महदित्यादिधीरिति ॥ | ||||
| 40 | 40.8.9 - विभुत्वं तर्हि सर्वेषां स्यादित्यापाद्यते बुधैः । परस्परविरोधे हि न प्रकारान्तरस्थितिः ॥ | ||||
| 40 | पृथक्त्वम् | 40.9.1 - पृथक्त्वं भेद इत्यन्ये वैशिष्ट्यमिति केचन । परे वैधर्म्यमित्याहुः गुणान्तरमितीतरे ॥ | स. सि.[5-51] | ||
| 40 | 40.9.2 - अयमस्मात्पृथगिति प्रतीतेः भिन्न इत्यसौ । विलक्षणा प्रतीतिः स्यादित्याहुर्वृद्धतार्किकाः ॥ | ||||
| 40 | 40.9.3 - वैशिष्ट्यस्य पृथक्त्वे तु व्योम्नि शब्दविशेषिते । व्यवहारः पृथक्त्वेनापाद्यते प्रागपेक्षया ॥ | ||||
| 40 | 40.9.4 - वैधर्म्यस्य पृथक्त्वे तु पाकरक्ते घटे पुनः । श्यामाद्घटात्पृथगिति व्यवहारः प्रसज्यते ॥ | ||||
| 40 | 40.9.5 - पृथक्त्वं भेद एवेति नव्यतार्किकनिर्णयः । भेद एव पृथक्त्वं स्यात् भिन्नः पृथगसाविति ॥ | ||||
| 40 | 40.9.6 - सामानाधिकरण्येन व्यपदेशो न विद्यते । पृथक्त्वं लक्षणं भेद इत्यनर्थान्तरं विदुः ॥ | ||||
| 40 | 40.9.7 - भेदोऽप्यसाधारणोऽसौ धर्म एवेति तात्त्विकाः । एकद्वित्रिपृथक्त्वादि सङ्ख्यावदिति निर्णयः ॥ | श्री.भा. महासिद्धान्तः[ ] | |||
| 40 | 40.9.8 - वैशेषिकविशेषाणां पृथक्त्वेनान्यथा गतेः । नित्यानां निष्प्रमाणोऽयं विशेष इति वैदिकाः ॥ | ||||
| 40 | अतीतेऽनागते चापि संयोगस्यास्ति संभवः । समकालिकयोरेव संयोग इत नेष्यते ॥ | NULL | |||
| 41 | बुद्धिविकल्पः | 41.1.1 - देहधातुविशेषो वा विकासो वाऽस्य कश्चन । ज्ञानमित्येव वक्तव्यं वरं धर्मिप्रकल्पनात् ॥ | स. सि.[2-1] | ||
| 41 | 41.1.10 - इच्छाद्वेषादिकं बुद्धेः प्रपञ्चः स्यादिहान्यथा । ईर्ष्याभ्यसूयाकरुणाभयधैर्यबलादयः ॥ | ||||
| 41 | 41.1.11 - इच्छाद्वेषादिवत्किं वा न भवेयुः पृथग्गुणाः । केचिदिच्छाप्रभेदं तद्रागद्वेषादिकं विदुः ॥ | ||||
| 41 | 41.1.12 - रागोऽनुकूलविषयोपादानेच्छेति निर्णयः । प्रतिकूलजिज्ञासा तु द्वेष इत्यभिधीयते ॥ | ||||
| 41 | 41.1.13 - तावेव तीव्रभावेन कामक्रोधाविति स्थितौ । अशनायापिपासाद्यास्सहस्रं स्युरिहान्यथा ॥ | ||||
| 41 | 41.1.14 - तस्माद्द्वेषो विशेषः स्यादिच्छाया इति निर्णयः । | ||||
| 41 | 41.1.2 - हृदयस्थः पित्तभागः प्रकाश इति वैद्यकम् । एवं चार्वाकसिद्धान्ते बुद्धिवस्तु विविच्यते ॥ | ||||
| 41 | 41.1.3 - बौद्धा विदुश्चित्तचैत्तमान्तरं बुद्धिलक्षणम् । चित्तं ज्ञानं चैत्तमेतत् रागाद्यं बहुधा स्थितम् ॥ | ||||
| 41 | 41.1.4 - तार्किकाः सुखबुद्ध्याद्यानष्टावात्मगुणान्विदुः । निमित्तकारणान्यत्वमपि कार्यस्य भेदकम् ॥ | ||||
| 41 | 41.1.5 - तद्भेदात्सुखदुःखाद्याः न विज्ञानात्मका मताः । सर्वं सुखं ज्ञानपूर्वं न ज्ञानं ज्ञानपूर्वकम् ॥ | ||||
| 41 | 41.1.6 - गर्भादौ च प्रबोधादौ प्रथमज्ञानसंभवात् । साङ्ख्याः बुद्धिपरीणामाः बुद्ध्याद्या इति जानते ॥ | ||||
| 41 | 41.1.7 - सर्वेऽप्यात्मपरीणामाः इत्याहुः शाबराः पुनः । कौमारिला आर्हताश्च तथौपनिषदा अपि ॥ | ||||
| 41 | 41.1.8 - कैश्चित्तु धर्मभूतस्य ज्ञानस्य परिणामिनः । एते विकारास्तेनात्मा सुखाद्याधार इष्यते ॥ | वे. सं.[73] | |||
| 41 | 41.1.9 - आनुकूल्यप्रातिकूल्योपेक्षावस्थाविभेदतः । बुद्धिरेव सुखं दुःखमुपेक्षेत्यपि शब्द्यते ॥ | ||||
| 41 | रसः | 41.2.1 - शृङ्गारादिरसाश्चापि बुद्धिभेदाः प्रकीर्तिताः ॥ | साहित्यरत्नाकरः.[ ] | ||
| 41 | 41.2.2 - शृङ्गारवीरबीभत्सरौद्राद्याः स्यू रसा दश । बुद्धेरात्मस्वरूपत्वे त्वात्मैव रस उच्यते ॥ | ||||
| 41 | 41.2.3 - बुद्धेरात्मगुणत्वे तु गुणा एव रसा मताः । बुद्धेश्चित्तस्वरूपत्वे सत्त्वोद्रेको रसो भवेत् ॥ | ||||
| 41 | 41.2.4 - बुद्धेस्स्वयंप्रकाशत्वे स्वयंवेद्यो रसो मतः । बुद्धेर्मानसपक्षे तु सोऽपि मानस उच्यते ॥ | ||||
| 41 | 41.2.5 - बुद्धिर्यद्यनुमेया स्यात्तदा चानुमितो रसः । एवं सिद्धान्तभेदेन रसतत्त्वं विकल्प्यते ॥ | ||||
| 41 | 41.2.6 - बुद्धेः प्रपञ्चः प्रामाण्यवादे सम्यग्विचिन्त्यते । सुखदुःखेच्छादयस्तु गुणास्स्युर्बुद्धिसात्कृताः ॥ | ||||
| 41 | बुद्धिवादः | प्रयत्नः | 41.3.1 - प्रयत्नोऽपि धियो भेदः पौरुषेयी कृतिर्हि सा । सर्वत्राख्यातवाच्यैषा या त्वार्थी भावनोच्यते ॥ | ||
| 41 | 41.3.2 - वाक्यार्थवादे तत्तत्त्वं स्फुटमग्रे भविष्यति । प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च तथा जीवनकारणम् ॥ | मानमेय.[495] | |||
| 41 | 41.3.3 - एवं प्रयत्नत्रैविध्यं तार्किकैः परिकीर्तितम् । तत्र जीवनयोनिर्यः स च कैश्चिन्न कल्प्यते ॥ | ||||
| 41 | 41.3.4 - अदृष्टादेव च प्राणसञ्चारं ते विदुर्बुधाः । प्रवृत्त्यभाव एव स्यान्निवृत्तिरिति केचन ॥ | ||||
| 41 | 41.3.5 - निवृत्त्यभावः प्रवृत्तिरित्याशङ्का दुरुत्तरा । निवृत्तिर्यत्नभेदस्स्यादिति नव्याः विदुर्बुधाः ॥ | ||||
| 41 | सुखम् | 41.4.1 - आनुकूल्यप्रातिकूल्यवेद्यता सुखदुःखयोः । लक्षणं तत्रानुकूलं सुखं, दुःखं विपर्ययः ॥ | श्रीभा. श्रुतिघट्टः[ ] | ||
| 41 | 41.4.2 - प्रायो विदितमेवैतत् कैश्चिद्वेदान्तिभिः पुनः । अनुकूलतया वेद्यं सर्वं सुखमितीष्यते ॥ | ||||
| 41 | 41.4.3 - प्रतिकूलतया वेद्यं सर्वं दुःखमिति स्मृतम् । अतः सर्वे पदार्थास्स्युः सुखदुःखपदाभिधाः ॥ | ||||
| 41 | 41.4.4 - सैषाऽऽनन्दस्य मीमांसा युवा स्यादित्युपक्रमात् । अनुकूलतया वेद्यं सर्वमानन्दमब्रवीत् ॥ | ||||
| 41 | 41.4.5 - आनुकूल्यं विषयताविशेषः सर्वगामि तत् । तस्मात्सर्वं सुखं यद्वा तज्ज्ञानं सुखमिष्यते ॥ | वे. सं.[248] | |||
| 41 | 41.4.6 - तद्धेतोरेव तत्त्वे तु किं वस्त्वन्तरचिन्तया । तस्मादविदितावस्थायोगित्वं तस्य नेष्यते ॥ | ||||
| 41 | 41.4.7 - साक्षिवेद्यत्वसिद्धान्तः पर्यायादयमेव हि । स्वप्रकाशात्मवादो वा सर्वमेकफलोन्मुखम् ॥ | ||||
| 41 | 41.4.8 - अत्रैव शाक्यभिक्षूक्तं वचनं त्ववधार्यताम् । तदतद्रूपिणो भावास्तदतद्रूपहेतुजाः ॥ | न्या. म.[74] | |||
| 41 | 41.4.9 - तत्सुखादि किमज्ञानं विज्ञानाभिन्नहेतुजम् । विकल्पो यदि बाह्येऽपि किं वक्तव्यमिहान्तरे ॥ | ||||
| 42 | कुमारिलमतम् | 42.1.1 - अथ बुद्धिप्रसङ्गेन प्राकट्यमिह कथ्यते । भाट्टदृष्टः प्रकटता गुणः न तु परैः बुधैः ॥ | न्या. र.[319] | ||
| 42 | 42.1.10 - अथाप्यत्रोपपत्तिं ते सूक्ष्मदृष्ट्या प्रचक्षते । ज्ञातता ह्यात्मनोऽर्थेन संबन्धः प्राप्तिलक्षणः ॥ | ||||
| 42 | 42.1.11 - कर्तृकर्मात्मनोर्मातृमेययोराप्तिरेव सा । सैव प्राकट्यदृष्टत्वज्ञातत्वादिपदोदिता ॥ | ||||
| 42 | 42.1.12 - व्यापारोऽवश्यवक्तव्यः पुमान् येन प्रवर्तितः । अर्थोऽपि प्रापितश्च स्यात्प्रमेयाधिगतिर्हि सा ॥ | ||||
| 42 | 42.1.13 - मानसाध्यक्षवेद्या सा परोक्षो विषयो यदि । कल्पयेदेव विज्ञानमन्यथाऽनुपपत्तितः ॥ | ||||
| 42 | 42.1.14 - तं पदार्थान्तरं प्राहुः प्राकट्यमिति पण्डिताः । एवं प्राकट्यतत्त्वार्थो न्यायरत्नाकरे स्फुटः ॥ | ||||
| 42 | 42.1.2 - घटो हि विद्यमानोऽपि कस्यचिद्व्यवहार्यताम् । प्रपद्यते न सर्वेषामथवा नापि सर्वदा ॥ | ||||
| 42 | 42.1.3 - तस्माद्यदा व्यवहरेत् चेतनोऽसौ घटादिना । तदा तद्व्यवहारस्यानुगुणोऽतिशयोऽस्ति यः ॥ | ||||
| 42 | 42.1.4 - स ज्ञानमिति सर्वेऽपि कल्पयन्ति परीक्षकाः । उत्पन्नमेव तत् ज्ञानं प्रत्यक्षमिति केचन ॥ | ||||
| 42 | 42.1.5 - ज्ञानजन्यादतिशयादनुमेयमितीतरे । कीर्त्यतेऽसौ प्रकटता दृष्टता ज्ञाततेति च ॥ | ||||
| 42 | 42.1.6 - सामान्यतस्तु प्राकट्यमिति तैः परिभाष्यते । दृष्टता जायतेऽध्यक्षात्परोक्षात् ज्ञाततेत्यपि ॥ | ||||
| 42 | 42.1.7 - तत्रापरोक्षं दृष्टत्वं घटो दृष्टो मयेति हि । दृष्टत्वमनुसन्धत्ते सर्वोऽप्यर्थस्य चात्मना ॥ | ||||
| 42 | 42.1.8 - नान्यथा ह्यर्थसद्भावो दृष्टस्सन्नोपपद्यते । ज्ञानं चेन्नेत्यतः पश्चात्प्रमाणमुपजायते ॥ | श्लोक.[318] | |||
| 42 | 42.1.9 - तथैवानुमिते ह्यर्थे मया ज्ञातोऽग्निरित्यपि । ज्ञातत्वमनुसन्धत्ते ज्ञातता नाक्षगोचरा ॥ | ||||
| 42 | प्रभाकरमतम् | 42.2.1 - संविदं स्वप्रकाशां तु मन्यन्ते ये च तन्मते । स्वोत्पत्तिसमये संवित् वेत्तारं वेद्यमेव च ॥ | |||
| 42 | 42.2.2 - स्वस्वरूपं भासयति न त्वेषां तु परस्परम् । सम्बन्धं स्वस्वरूपस्यानिष्पन्नत्वादसत्त्वतः ॥ | ||||
| 42 | 42.2.3 - संविदन्तरनिष्पत्तिसमये पूर्वसंविदः । नष्टत्वादुक्तसंबन्धो न तद्गोचरतामियात् ॥ | ||||
| 42 | 42.2.4 - किन्तु संवेत्तृधर्मोऽसौ प्राप्त्याख्यः स्वात्मसाक्षिकः । निष्पन्नायां तु संवित्तौ स सम्बन्धोऽवभासते ॥ | ||||
| 42 | 42.2.5 - तत एव च संवित्तिवस्तुकल्पनसम्भवात् । संवित्तैः स्वप्रकाशत्वकल्पना गुरुताऽऽदृता ॥ | ||||
| 42 | प्राकट्यवादः | इतरमतम् | 42.3.1 - प्राकट्यं स्यात् ज्ञानधर्मः इत्याहुः किल सौगताः । आत्मधर्म इति प्राहुः प्राभाकरमतानुगाः ॥ | प्र. त.[35] | |
| 42 | 42.3.10 - स्वदते मोदत इति यथा भाति घटस्तथा । शब्दानां नियतिस्सेयं नार्थधर्मप्रसाधकम् ॥ | ||||
| 42 | 42.3.11 - इष्टता द्विष्टता चैव कृतता च प्रणष्टता । तथा संस्कृतता च स्यात् अधिका ज्ञातता यथा ॥ | ||||
| 42 | 42.3.12 - प्राकट्यं हि गुणः प्रोक्तस्स रूपादौ कथं भवेत् । गतिक्रियायाः कर्मत्वं प्राप्त्या चेत्फलरूपया ॥ | ||||
| 42 | 42.3.13 - प्राप्तिक्रियायाः कर्मत्वं किमन्यदिह कथ्यते । तस्मात्प्राकट्यसिद्धान्तः मतिजाड्यनिबन्धनः ॥ | ||||
| 42 | 42.3.14 - ज्ञानस्य द्रव्यरूपत्वे स स्यात्संयोगलक्षणः । दृग्दृश्यसङ्गतिं चान्ये दुर्निरूपां विदुर्बुधाः ॥ | ||||
| 42 | 42.3.15 - स योगाचारमार्गः स्यात्तादात्म्ये पर्यवस्यति । तद्वादधूननायैव प्राकट्यपरिरक्षणम् ॥ | ||||
| 42 | 42.3.2 - प्राकट्यं नाम सर्वेषु विषयेषु स्थितो गुणः । इति कौमारिलाः प्राहुः हेतुः प्रागेव विस्तृतः ॥ | ||||
| 42 | 42.3.4 - ज्ञानार्थयोश्च सम्बन्धः यस्स्याद्विषयताऽऽत्मकः । स ज्ञानरूप एवेति नैयायिकमुखा विदुः ॥ | ||||
| 42 | 42.3.5 - अतिरिक्तं पदार्थं तं नव्यनैयायिका विदुः । विषयत्वविकल्पस्तु संबन्धेऽत्र प्रपञ्चते ॥ | ||||
| 42 | 42.3.6 - सर्वासां च प्रतीतीनां बुद्धिसंबन्धमात्रतः । उपपत्तेः प्रकाशोऽन्यैः तदन्यो नाभ्युपेयते ॥ | श्रीभा. महासिद्धान्तः[ ] | |||
| 42 | 42.3.7 - यदि कल्प्येत विषये प्राकट्यं व्यवहारतः । तद्धेतुत्वेन कल्प्या धीः तत्फलार्थं प्रकल्प्यताम् ॥ | ||||
| 42 | 42.3.8 - यदि तत्रैव तस्यैव प्राकट्यं ते धिया भवेत् । तथा ज्ञानादयोऽपि स्युः किमन्तर्गडुनाऽमुना ॥ | ||||
| 42 | 42.3.9 - प्राकट्यं प्रकटं वा स्यादन्यतः स्वत एव वा । आद्येऽनवस्थितिश्शेषे बुद्धिरेव तथा न किम् ॥ | ||||
| 43 | वैभाषिकमतम् | 43.1.1 - वैभाषिकास्तु शब्दादीन् पञ्चधाऽणून् प्रचक्षते । शब्दात्मानश्चतुर्ष्वेव केचिदित्यपरेऽब्रुवन् ॥ | वा. प.[1-112] | ||
| 43 | 43.1.2 - अणवस्सर्वशक्तित्वाद्भेदसंसर्गवृत्तयः । छायातपतमश्शब्दभावेन परिणामिनः ॥ | ||||
| 43 | 43.1.3 - स्वशक्तौ व्यज्यमानायां प्रयत्नेन समीरिताः । अब्भ्राणीव प्रचीयन्ते शब्दाद्या इति तन्मतम् ॥ | ||||
| 43 | औपवर्षमतम् | 43.10.1 - भगवानुपवर्षोऽपि मतान्येतान्यधिक्षिपन् । गौरित्यत्राथ कश्शब्दः इत्याद्याहेति शाबरम् ॥ | शा. भा.[1-1-5] | ||
| 43 | 43.10.10 - पिण्डोऽभिव्यञ्जको जातेः वर्णस्य व्यञ्जको ध्वनिः । आश्रितानाश्रितत्वादिविशेषः क्वोपयुज्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.10.11 - प्रतिभावाक्यवाक्यार्थवादाद्यनवकाशिनी । शब्दस्य नित्यता वर्णलक्षणस्यैव साध्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.10.2 - वर्णात्मकास्तु ये शब्दा नित्यास्सर्वगतास्तथा । पृथग्द्रव्यतया ते तु न गुणाः कस्यचिन्मताः ॥ | ||||
| 43 | 43.10.3 - वर्णराशिः क्रमव्यक्तः पदमित्यभिधीयते । पदे न वर्णा भिद्यन्ते वर्णेष्ववयवा न च ॥ | ||||
| 43 | 43.10.4 - वाक्यात्पदानामत्यन्तं प्रविवेको न कश्चन । ह्रस्वोदात्तद्रुतत्वादिधर्माः व्यञ्जकसंस्थिताः ॥ | ||||
| 43 | 43.10.5 - अध्यस्ता अपि वर्णेषु प्रतीत्यौपयिका मताः । व्यञ्जकस्तु ध्वनिस्सोऽयं वायुर्वा तद्गुणोऽस्तु वा ॥ | ||||
| 43 | 43.10.6 - अभिव्यञ्जकनानात्वात् वर्णो नानेव लक्ष्यते । नेत्रवृत्तिविभेदेन वर्णस्तैमिरिकैरिव ॥ | ||||
| 43 | 43.10.7 - यथा तुरगदेहस्थो वेगः पुंसोऽर्थसिद्धये । ध्वनिधर्मोऽपि दीर्घादिः वर्णानामुपकारकः ॥ | ||||
| 43 | 43.10.8 - यथा सर्वगता जातिः पिण्डदेशैव गृह्यते । न च कार्त्स्न्यगृहीताऽपि पिण्डेऽन्यत्र न दृश्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.10.9 - तथा सर्वगतश्शब्दः नाददेशेषु गृह्यते । कार्त्स्न्येन च गृहीतोऽपि पुनरन्यत्र गृह्यते ॥ | ||||
| 43 | शब्दवादः | अनादिता | 43.11.1 - व्यवहारानादितायै सैषा कूटस्थनित्यता । प्रवाहतस्तु नित्यत्वं क्रमस्याभ्युपगम्यते ॥ | श्लोक.[802] | |
| 43 | 43.11.10 - नादेन संस्कृताच्छ्रोत्राद्यदा शब्दः प्रतीयते । तदुपश्लेषतस्तस्य बोधं केचित्प्रचक्षते ॥ | ||||
| 43 | 43.11.11 - नैव वा ग्रहणं तेषां शब्दे बुद्धिस्तु तद्वशात् । संस्कारानुकृतेः, यद्वत् महत्त्वाद्यवगम्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.11.2 - क्रमस्य कालरूपत्वात् कालो नित्यो विभुस्ततः । क्रमोऽपि कूटस्थनित्य इति केचिद्विदुर्बुधाः ॥ | श्लोक.[806] | |||
| 43 | 43.11.3 - शब्दत्वं परसामान्यमपरं स्वरतादिकम् । गत्वादिकं न सामान्यम् एकव्यक्त्याख्यदोषतः ॥ | ||||
| 43 | 43.11.4 - वर्णा एवावगम्यन्ते न पूर्वापरवस्तुनी । वर्णकारणभूता येऽवयवाः पूर्वशब्दिताः ॥ | ||||
| 43 | 43.11.5 - गत्वमत्वं चावयवी गोशब्दत्वं गणोऽपि वा । स्फोटश्चेति विकल्पाश्चापरशब्दविवक्षिताः ॥ | ||||
| 43 | 43.11.6 - प्रयोजनं तु यज्जात्या तद्वर्णादेव जायते । व्यक्तिलभ्यं तु नादेभ्यः इति गत्वादिधीः वृथा ॥ | ||||
| 43 | 43.11.7 - त्रिगुणः पौद्गलो वाऽयम् आकाशस्याथवा गुणः । वर्णादन्योऽथ नादात्मा वायुरूपोऽर्थवाचकः ॥ | श्लोक.[811] | |||
| 43 | 43.11.8 - पदवाक्यात्मकः स्फोटः सारूप्यान्यनिवर्तने । एतेषामस्त्वनित्यत्वं नास्माकं तेषु नित्यता ॥ | ||||
| 43 | 43.11.9 - प्रत्यभिज्ञा यदा शब्दे जागर्ति निरवग्रहा । अनित्यत्वानुमानानि सैव सर्वाणि बाधते ॥ | ||||
| 43 | कुमारिलाशयः | 43.12.1 - एवं सिद्धान्तयन्त्यत्र कुमारिलविपश्चितः । अपि चैते स्फोटवादे नैयायिकमतेऽपि नः ॥ | श्लोक.[526] | ||
| 43 | 43.12.2 - व्यक्त्याकृतिकृतो भेदो यद्यप्येकान्ततो भवेत् । वर्णेषु, जैमिनेः पक्षः तथाऽपि न विरोत्स्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.12.3 - नित्यत्वयत्नस्सर्वोऽपि गत्वादिषु भविष्यति । गकारादिवचस्त्वेतत्तेष्वेव न विरोत्स्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.12.4 - इति स्पष्टं यतः प्राहुः युक्तिज्ञास्सरलाशयाः । अतस्तार्किकसिद्धान्तो नानिष्ट इति गम्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.12.5 - कर्मैकं बुद्धिरप्येका जगत्येकस्सितो गुणः । वर्णोऽप्येको गकारादिरिति युक्तिर्गरीयसी ॥ | न्या. म.[220] | |||
| 43 | 43.12.6 - शब्दनित्यत्ववादे हि विस्तरेण निरूपिता । तस्मात्सर्वेऽपि सिद्धान्ताः विश्रान्ताः किल युक्तिषु ॥ | ||||
| 43 | प्रभाकरमतम् | 43.13.1 - इति कौमारिलमतमथ प्राभाकराः पुनः । नभोगुणं ध्वनिं शब्दं वर्णं चापि प्रचक्षते ॥ | |||
| 43 | भर्तृमित्रमतम् | 43.14.1 - भर्तृमित्रस्तु वदति श्रोत्रं नाम न किञ्चन । ध्वनिजन्यो हि संस्कारः श्रोत्रमित्युच्यते त्विति ॥ | श्लोक.[763] | ||
| 43 | 43.14.2 - ध्वनिर्विषयसंस्कारं श्रोत्रसंस्कारमेव वा । करोति न तु संस्कारमात्रं श्रोत्रमितीतरे ॥ | ||||
| 43 | ग्रहणविचारः | 43.15.1 - श्रोत्रमप्राप्यकारीति प्राहुस्ताथागताः पुनः । श्रोत्रवृत्तिश्शब्ददेशं गच्छतीति हि कापिलाः ॥ | |||
| 43 | 43.15.2 - शब्दस्स्वभूमेर्निष्क्रम्य सर्पतीत्यार्हतं मतम् । स्वस्मिन् गृह्णाति संभूतमिति तार्किकपद्धतिः ॥ | ||||
| 43 | 43.15.3 - ध्वनयश्श्रवणग्राह्याः वर्णाः व्यज्यन्त इत्यपि । वर्णनित्यत्वसिद्धान्ते प्राहुर्मीमांसका बुधाः ॥ | ||||
| 43 | वेदनित्यता | 43.16.1 - वेदानित्यत्वभीत्यैव स्थाप्यते वर्णनित्यता । शब्दनित्यत्ववादस्थं वार्तिकं त्ववधार्यताम् ॥ | |||
| 43 | 43.16.2 - स्थिते कूटस्थनित्यत्वे व्यवहारस्य नित्यता । कूटस्थेन विनैतेन न तस्यालम्बनं भवेत् ॥ | ||||
| 43 | 43.16.3 - प्रसिद्धत्वादृते सर्वो व्यवहारो हि नेष्यते । तस्माद्वेदप्रमाणार्थं नित्यत्वमिह साध्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.16.4 - नित्येषु सत्सु वर्णेषु व्यवहारात्क्रमोदयः । घटादिरचना यद्वत् नित्येषु परमाणुषु ॥ | ||||
| 43 | 43.16.5 - अणुकल्पाश्च वर्णांशाः न सन्त्यनुपलम्भनात् । द्रष्टव्यो विस्तरस्तत्र, चेत्कुतूहलशीलता ॥ | ||||
| 43 | 43.16.6 - तस्माच्छ्रोत्रग्राह्यतैव शब्दलक्षणमिष्यते । अर्थप्रत्यायकत्वं तु स्फोटवादिभिरुच्यते ॥ | श्लोक.[511] | |||
| 43 | 43.16.7 - तत्रेतरेषां सिद्धान्तस्वान्तमित्थं विचिन्त्यते । वर्णानामेव वेदत्वे वाङ्मात्रं नित्यमापतेत् ॥ | ||||
| 43 | 43.16.8 - न हि वर्णाः स्वयं वेदाः वाक्यं तद्व्यपदेशभाक् । अस्वातन्त्र्यं तु संदर्भे स्यात्प्रवाहनिबन्धनम् ॥ | ||||
| 43 | 43.16.9 - तत्र प्रवाहनित्यत्वं संदर्भेऽपि समत्यजन् । तार्किका हीश्वरत्वं स्यात्तदानीं पुष्कलं त्विति ॥ | ||||
| 43 | तद्विशेषः | 43.2.1 - निरोधोत्पत्तिधर्मं च शब्दं वस्त्वन्तरं परे । अनाश्रितं महाभूतसंक्षोभजनितं विदुः ॥ | न्या. सू. वृ.[2-2-13] | ||
| 43 | आर्हतमतम् | 43.3.1 - शब्दस्यावयवास्सूक्ष्माः सन्ति केचन पुद्गलाः । तैर्वर्णो जायते तैश्च शब्दोऽन्योऽवयवी भवेत् ॥ | |||
| 43 | 43.3.2 - स च क्रियाश्रयः स्पर्शगुणवान् त्वगगोचरः । महत्त्वाणुत्वगुणवानुद्भवाभिभवाश्रयः ॥ | ||||
| 43 | 43.3.3 - स्वभूमेस्सोऽभिनिष्क्रम्य तिर्यगूर्ध्वमधोऽपि च । पुंसां श्रुत्यन्तरं चोपसर्पतीत्यार्हतं मतम् ॥ | ||||
| 43 | आकाशपक्षः | 43.4.1 - अजस्रमूर्तिर्यश्शब्दः सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यते । व्यजनाद्वायुरिव सः स्वनिमित्तात्प्रतीयते ॥ | वा. प.[1-117] | ||
| 43 | 43.4.2 - स एव कैश्चित्कुशलैराकाश इति पठ्यते । इत्याहुरपरे शब्दसाक्षात्कारविचक्षणाः ॥ | ||||
| 43 | स्फोटः | 43.5.1 - अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् । विवर्ततेऽर्थभावेन स्फोटं तं मनुते हरिः ॥ | वा. प.[1-1] | ||
| 43 | 43.5.2 - शब्दब्रह्म यदेकं यच्चैतन्यं प्राणिनां तथा । इदं त्रिभुवनं सर्वं यत्परीणाम इत्यपि ॥ | प. म.[14 भ] | |||
| 43 | 43.5.3 - हलायुधोऽब्रवीदेवं तथाऽऽलङ्कारिका विदुः । देवतां काञ्चिदुद्दिश्य भक्त्या यो वक्ति किञ्चन ॥ | प. म.[14 भ] | |||
| 43 | 43.5.4 - तस्य दोषं न यत्किञ्चिन्मनसाऽपि विचिन्तयेत् । इति चोक्तं परमतभङ्गे भागे चतुर्दशे ॥ | ||||
| 43 | 43.5.5 - नादैराहितबीजायाम् अन्त्येन ध्वनिना सह । आवृत्तपरिपाकायां बुद्धौ शब्दोऽवधार्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.5.6 - अप्रच्युतस्वभावस्य तत्त्वादेकस्य वस्तुनः । स विवर्तो विभक्तान्यरूपोपग्राहिता तु या ॥ | ||||
| 43 | 43.5.7 - भेदानुकारेणासत्या स्वाप्नार्थप्रतिभासवत् । तद्वाक्यपदवर्णादिभेदस्सर्वो विकल्पना ॥ | ||||
| 43 | 43.6.1 - अनेकव्यक्त्यभिव्यङ्ग्या जातिः स्फोट इति स्मृता । वर्णाः पदानि वाक्यानि व्यक्तयो व्यक्तिहेतवः ॥ | ||||
| 43 | वायुपक्षः | 43.7.1 - कौष्ठ्यो बहिर्निस्सरति समीरण इति स्फुटम् । स गच्छन् सर्वतोदिक्कः स्तिमितानिलनोदनम् ॥ | न्या. म.[216] | ||
| 43 | 43.7.2 - करोति कर्णाकाशे च प्रयाति श्रुतियोग्यताम् । स मूर्तः प्रसरन् मूर्तैः अपरैः प्रतिहन्यते ॥ | ||||
| 43 | 43.7.3 - कुड्यादिभिरतो नास्य श्रुतिर्व्यवहितात्मनः । इति वायुं तत्क्रियां वा शब्दं शिक्षाविदो विदुः ॥ | ||||
| 43 | 43.7.4 - वायो त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासीति नमोऽस्तु ते । इति शान्तिं तैत्तिरीयाः पठन्त्युपनिषन्मुखे ॥ | ||||
| 43 | सांख्यमतम् | 43.8.1 - गन्धादिसहसंस्थानः पञ्चभूतेष्ववस्थितः । शब्दोऽभिव्यक्तिधर्मेति प्रसिद्धं कापिलं मतम् ॥ | |||
| 43 | तार्किकमतम् | 43.9.1 - आकाशस्य गुणश्शब्दो यस्संयोगविभागजः । वर्णध्वन्यात्मकः गत्वगान्धारत्वादिजातिमान् ॥ | |||
| 43 | 43.9.2 - उत्पन्नः को विनष्टः कः इति बुद्धेरनित्यता । तदेवौषधमित्यादितुल्यस्सोऽयमिति भ्रमः ॥ | ||||
| 43 | 43.9.3 - क्षणिकस्स्वसजातीयशब्दमारभते पुनः । तारङ्गान्मौकुलाद्वाऽपि न्यायादिति हि तार्किकाः ॥ | ||||
| 44 | सामान्यपक्षः | 44.1.1 - एवं वर्णविकल्पोऽत्र सङ्गृहीतः प्रमाणतः । अथ ध्वनिविकल्पोऽपि विद्वद्भिः श्रूयतां मुदे ॥ | |||
| 44 | 44.1.2 - शब्दत्वं नाम सामान्यं ध्वनिमाहुः परे बुधाः । ध्वनिर्नादश्च घोषश्चेत्यनर्थान्तरवादिनः ॥ | ||||
| 44 | 44.1.3 - अत एव हि संस्थासु दूरस्थैः श्रूयते ध्वनिः । न व्यञ्जनं न स्वरो वा न पदं वाक्यमेव वा ॥ | ||||
| 44 | 44.1.4 - शब्दाः स्युस्तन्मते नूनं स्वरव्यञ्जनलक्षणाः । ततो विशेषसामान्यभावस्स्यात् ध्वनिशब्दयोः ॥ | ||||
| 44 | विशेषपक्षः | 44.2.1 - शब्दत्वव्याप्यसामान्यं ध्वनित्वं कतिचिद्विदुः । मतमेतत्तु बहुशो भवेत्तार्किकसम्मतम् ॥ | |||
| 44 | वर्णपक्षः | 44.3.1 - अनेकव्यक्त्यभिव्यङ्ग्या जातिः स्फोट इति स्मृता । शाब्दिकैः व्यक्तयस्तास्तु ध्वनित्वेन प्रकल्पिताः | |||
| 44 | 44.3.2 - तन्मते ध्वनयो ज्ञेयाः स्वरव्यञ्जनलक्षणाः । | ||||
| 44 | विवर्तपक्षः | 44.4.1 - अनित्यस्फोटपक्षे तु ध्वनितत्त्वमिदं मतम् ॥ | वा. प.[1-94] | ||
| 44 | 44.4.2 - यः शब्दः प्रथमं जातः स स्फोट इति कीर्त्यते । तद्रूपप्रतिबिम्बावग्राहिणः सर्वतोमुखाः ॥ | ||||
| 44 | 44.4.3 - मन्दप्रदीपप्रकाशरूपभानक्रमेण ये । भासमानाः श्रुतिं वार्णीं ध्वनयो विभजन्ति ते ॥ | ||||
| 44 | ध्वनिवादः | उत्पत्तिपक्षः | 44.5.1 - स्फोटनित्यत्वपक्षे तु यस्संयोगविभागजः । स ध्वनिः तदभिव्यङ्ग्यः स्फोटो वर्णविभागशः ॥ | ||
| 44 | ध्वनिनादभेदः | 44.6.1 - आदौ कारणतो जातः शब्दः कैश्चित् ध्वनिः स्मृतः । नादो द्वितीयादिशब्दः तद्व्यङ्ग्यः स्फोट इष्यते ॥ | |||
| 44 | गुरुमतम् | 44.7.1 - तथाऽऽकाशगुणश्शब्दः ध्वनिस्स्यात् गौरवे मते । वर्णास्ते तदभिव्यङ्ग्याः तेऽप्याकाशगुणा मताः ॥ | श्लोक.[786] | ||
| 44 | वायुपक्षः | 44.8.1 - वायुसंयोगादिरेव संयुक्तादिस्स एव वा । ध्वनिरित्याहुरपरे वायव्यध्वनिवादिनः ॥ | |||
| 44 | 44.8.2 - यद्वा वायुगुणश्शब्दो ध्वनिनादपदाभिधः । पूर्वकल्पेऽतीन्द्रियस्स्यात् द्वितीये श्रुतिगोचरः ॥ | ||||
| 44 | औपाधिकपक्षः | 44.9.1 - ध्वनिर्नादश्च घोषश्च वीणाघण्टादिभेदतः । प्रायेण व्यवहारेण विभिन्ना लोकविश्रुताः ॥ | |||
| 44 | 44.9.2 - एवं ध्वनिविकल्पस्तु बहुधा प्रसमीक्ष्यते । शब्दनित्यत्वाधिकृतौ वाक्यपद्यां च विस्तृतः ॥ | ||||
| 45 | सांख्यमतम् | 16.1.3 - चेतनोऽचेतनश्चेति भावोऽपि द्विविधो मतः । नित्यमुक्ता मुक्तियोग्या मुक्त्ययोग्या इति त्रिधा ॥ | NULL | ||
| 45 | तार्किकमतम् | 45.1.1 - धर्माधर्मावदृष्टं स्याद्धर्मः स्वर्गादिसाधनम् । गङ्गास्नानादियागादेः व्यापारस्स तु कीर्तितः ॥ | सि. मु.[161 का.] | ||
| 45 | 45.1.2 - नाश्यस्त्वसौ कर्मनाशास्पर्शसङ्कीर्तनादिना । अधर्मो नरकादीनां हेतुर्निन्दितकर्मजः ॥ | ||||
| 45 | 45.1.3 - प्रायश्चित्तादिना नाश्यः जीववृत्ती त्विमौ गुणौ । संस्कारः पुंस एवेष्टः प्रोक्षणाभ्युक्षणादिभिः ॥ | न्या. कु.[1 स्त] | |||
| 45 | 45.1.4 - स्वगुणाः परमाणूनां विशेषाः पाकजा मताः । इमौ तु तत्त्वविज्ञानादपि क्वापि विनश्यतः ॥ | ||||
| 45 | 45.1.5 - अपूर्वं कर्मनिर्वर्त्यं वृद्धमीमांसका विदुः । | ||||
| 45 | अदृष्टवादः | अदृष्टेऽनुमानम् | 45.10.1 - जगतो यच्च वैचित्र्यं सुखदुःखादिभेदतः । कृषिसेवादिसाम्येऽपि विलक्षणफलोदयः ॥ | न्या. म.[471] | |
| 45 | 45.10.10 - अथ स्यात्कर्मवैचित्र्यं कर्मान्तरकृतं यदि । अनवस्था स्वतः तस्माज्जगत्स्यादिति चेन्न तत् ॥ | ||||
| 45 | 45.10.11 - कर्मणां शास्त्रतो ज्ञाता विचित्रफलशक्तता । दृष्टार्थेषु च वाक्येषु दृष्टा प्रत्यक्षतश्च सा ॥ | ||||
| 45 | 45.10.12 - तस्माद्दृष्टस्य कार्यस्य युक्ता कारणकल्पना । कारणस्य त्वदृष्टत्वे किं हेत्वन्तरचिन्तया ॥ | ||||
| 45 | 45.10.13 - हेत्वन्तरनिमित्तेऽपि कर्मवैचित्र्यकल्पने । संसारस्य ह्यनादित्वान्नानवस्था भयावहा ॥ | ||||
| 45 | 45.10.14 - शपता यत्कृतं पुण्यं शप्यमानमुपैति तत् । शप्यमानस्य यत्पापं शपन्तमुपगच्छति ॥ | स. सि.[2-48] | |||
| 45 | 45.10.15 - तथा च पुण्यः पुण्येन पापः पापेन कर्मणा । जायते जन्तुरित्येवं धर्मशास्त्रेषु पठ्यते ॥ | ||||
| 45 | 45.10.2 - अकस्मान्निधिलाभश्च विद्युत्पातश्च कस्यचित् । क्वचित्फलमयत्नेऽपि यत्नेऽप्यफलता क्वचित् ॥ | ||||
| 45 | 45.10.3 - तदेतद्दुर्घटं दृष्ट्वा कारणाद्व्यभिचारिणः । तेनादृष्टमुपेतव्यमस्य किञ्चन कारणम् ॥ | ||||
| 45 | 45.10.4 - अदृष्टो भूतधर्मस्तु जगद्वैचित्र्यकारणम् । यदि कश्चिदुपेयेत को दोषः कर्मकल्पने ॥ | ||||
| 45 | 45.10.5 - संज्ञामात्रे विवादश्च तथा सत्यावयोर्भवेत् । भूतवद्भूतधर्मस्य न च दृश्यत्वसंभवः ॥ | ||||
| 45 | 45.10.6 - दृष्टश्च साध्वीसुतयोर्यमयोः तुल्यजन्मनोः । विशेषो वीर्यविज्ञानसौभाग्यारोग्यसम्पदाम् ॥ | ||||
| 45 | 45.10.7 - स्वाभाविकत्वं कार्याणां बहुधा सुनिराकृतम् । तस्मात्कर्मभ्य एवैष विचित्रजगदुद्भवः ॥ | ||||
| 45 | 45.10.8 - सापेक्षत्वादनादित्वात् वैचित्र्याद्विश्ववृत्तितः । प्रत्यात्मनियमाद्भुक्तेरस्ति हेतुरलौकिकः ॥ | न्या. कु.[1 स्त] | |||
| 45 | 45.10.9 - चिरध्वस्तं फलायालं न कर्मातिशयं विना । संभागो निर्विशेषाणां न भूतैस्संस्कृतैरपि ॥ | ||||
| 45 | शास्त्रं प्रमाणम् | 45.11.1 - इति यौक्तिकसिद्धान्ते धर्मादिरनुमीयते । चोदनैकाधिगम्यत्वसिद्धान्ते किञ्चिदुच्यते ॥ | |||
| 45 | 45.11.10 - य एवमाह तस्यापि गुरुस्त्रीगमनादिभिः । सुरापानादिभिश्चापि विपक्षैः व्यभिचारिता ॥ | ||||
| 45 | 45.11.11 - क्षत्रं क्षत्रस्य यद्धर्मः नास्ति तस्मात्परं भुवि । इति सृष्टिप्रकरणे श्रुता शातपथी श्रुतिः ॥ | बृ. उ.[3-4-14] | |||
| 45 | 45.11.2 - विहितप्रतिषिद्धत्वे मुक्त्वाऽन्यत् न च कारणम् । धर्माधर्मावबोधस्य तेनायुक्ताऽनुमानगीः ॥ | श्लोक.[120] | |||
| 45 | 45.11.3 - अनुग्रहाच्च धर्मत्वं पीडातश्चाप्यधर्मताम् । वदतो जपसीध्वादिपानादौ नोभयं भवेत् ॥ | ||||
| 45 | 45.11.4 - क्रोशता हृदयेनापि गुरुतल्पादिगामिनाम् । भूयान् धर्मः प्रसज्येत भूयसी ह्युपकारिता ॥ | ||||
| 45 | 45.11.5 - अनुमानप्रधानस्य प्रतिषेधानपेक्षिणः । हृदयक्रोशनं कस्मात् दृष्टां पीडामपश्यतः ॥ | ||||
| 45 | 45.11.6 - पीडातश्चाप्यधर्मत्वं तथा पीडामधर्मतः । अन्योन्याश्रयमाप्नोति विना शास्त्रेण साधयन् ॥ | ||||
| 45 | 45.11.7 - तस्मादनुग्रहं पीडां तदभावमपास्य च । धर्माधर्मार्थिभिर्नित्यं मृग्यौ विधिनिषेधकौ ॥ | ||||
| 45 | 45.11.8 - हिंसायाः विषयो यादृक् प्रेत्य कर्तुस्तथाविधम् । फलं प्रजायते यद्वच्छास्त्रोक्ते दानकर्मणि ॥ | श्लोक.[118] | |||
| 45 | 45.11.9 - मां स भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाद्म्यहम् । एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ | मनु.[5-55] | |||
| 45 | तत्र विमर्शः | 45.12.1 - इत्याहुर्धर्ममीमांसाविदो यद्यपि युक्तितः । तथापीदं बुधास्तत्र विमृशन्ति धिया यथा ॥ | |||
| 45 | 45.12.2 - अनुग्रहो निग्रहो वा नैकस्यात्र विवक्षितः । अन्यथा दण्ड्यदण्डादावपि पापादि संभवेत् ॥ | ||||
| 45 | 45.12.3 - निग्राहकं भूयसां यत् यच्चानुग्राहकं तथा । विवक्षितं तदेवात्र जपादिष्वपि चास्ति तत् ॥ | ||||
| 45 | 45.12.4 - यत्परंपरया साक्षाद्वा स्याच्चेदुपकारकम् । भूयसां धर्म एवासौ विपरीतं विपर्ययः ॥ | ||||
| 45 | 45.12.5 - यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ | ||||
| 45 | 45.12.6 - आर्याः प्रशंसन्ति यत्तु क्रियमाणमितीरितम् । आपस्तम्बादिभिः व्यासमहर्षिप्रमुखैः पुनः ॥ | आप. ध.[1-20-7] | |||
| 45 | 45.12.7 - श्लोकार्धेन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ग्रन्थकोटिभिः । परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥ | ||||
| 45 | 45.12.8 - इत्युदीरितमेतेन निष्कृष्टार्थोऽयमुच्यते । एतावज्जन्मसाफल्यं प्राणिनामिह देहिषु ॥ | ||||
| 45 | 45.12.9 - प्राणैरर्थैर्धिया वाचा श्रेयआचरणं सदा । निष्कर्षोऽयं सर्वनरदेशकालानुपप्लुतः ॥ | ||||
| 45 | सेश्वरसिद्धान्तः | 45.13.1 - कर्मानुष्ठानजनितदेवताबुद्धिरेव हि । अदृष्टमिति सिद्धान्तः बादरायणसम्मतः ॥ | |||
| 45 | 45.13.10 - केचित्सत्त्वसमुद्रेकं द्रव्यादिष्वनुजानते । सोऽपीशसङ्कल्पनिघ्नः तं विना न तृणं चलेत् ॥ | ||||
| 45 | 45.13.11 - अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । इत्याह भगवान् देवः सर्वदेवमयोऽच्युतः ॥ | ||||
| 45 | 45.13.12 - आत्मनां विभुतासिद्ध्यै गीताऽधीता कुमारिलैः । अन्यत्र विस्मृता कस्मात् प्रमादो धीमतामपि ॥ | ||||
| 45 | 45.13.13 - तस्मादिन्द्राद्यपायेऽपि न फलस्य च्युतिः क्वचित् । सुप्तिर्मृतिः यस्य न स्तः तस्य चाज्ञा श्रुतिः स्मृतिः | तन्त्र.[380] | |||
| 45 | 45.13.14 - पितृत्वं देवतात्वं च केषाञ्चित्कर्मणां फलम् । तेषां समाराध्यताऽतः द्वारं तत्सर्वशासितुः ॥ | ||||
| 45 | 45.13.15 - बहुधा दृश्यते धर्मः दुर्ज्ञानः सूक्ष्म इत्यपि । महर्षयोऽपि धर्मज्ञाः प्राहुरन्यत्र विस्तरः ॥ | ||||
| 45 | 45.13.2 - यागो हि देवतापूजा पूजनं प्रीणनं मतम् । अतो यज्ञाराधितस्सन् फलं देवः प्रयच्छति ॥ | ||||
| 45 | 45.13.3 - न च प्रीतेरपूर्णत्वं न च कोपात्सदुःखता । फलप्रदित्सारूपत्वादुभयोरपि कर्मणोः ॥ | ||||
| 45 | 45.13.4 - विग्रहो हविरादानं युगपत्कर्मसन्निधिः । प्रीतिः फलप्रदानं च देवतानां न विद्यते ॥ | ||||
| 45 | 45.13.5 - इति लाघवयुक्तिस्तु शास्त्रेणैव व्यपोद्यते । प्रजया पशुभिश्चैव तृप्त एनं समर्धयेत् ॥ | ||||
| 45 | 45.13.6 - अन्नादो वसुदानश्चेत्याद्याः बह्वीरधीयते । यथा स्वर्गपरो वेदः तथा वै देवतापरः ॥ | ||||
| 45 | 45.13.7 - प्रत्यक्षमुभयं कस्माद्देवताद्वेषसंभवः । कृष्यादौ मर्दनादौ च फलं स्यात्स्वस्वशक्तितः ॥ | ||||
| 45 | 45.13.8 - न तद्वदेव शास्त्रीये कर्मण्यपि कुतो भवेत् । न हि दृष्टान्तमात्रेण श्रुतस्य त्याग इष्यते ॥ | ||||
| 45 | 45.13.9 - राज्ञामाज्ञानुवृत्त्यादेः प्रीतिकोपौ हि सिध्यतः । प्रधानकर्मवत्प्रीतिः गुणकर्मस्वपीष्यते ॥ | ||||
| 45 | शाबरमतम् | 45.2.1 - शाबरा ब्रुवते धर्मं कर्म यागादिलक्षणम् ॥ | |||
| 45 | 45.2.2 - तस्मात्फले प्रवृत्तस्य यागादेश्शक्तिमात्रकम् । उत्पत्तौ वाऽपि पश्वादेः अपूर्वं न ततः पृथक् ॥ | श्लोक.[107] | |||
| 45 | प्राभाकरमतम् | 45.3.1 - अपूर्व एव वाक्यार्थः नियोगः धर्मशब्दितः । इति प्राभाकराः प्राहुः ते वाच्यापूर्ववादिनः ॥ | |||
| 45 | कुमारिलमतम् | 45.4.1 - कर्मजन्यो हि संस्कारः पुंसो बुद्ध्यादिवद्गुणः । तस्य चाफलसंयोगादवस्थितिरुपेयते ॥ | |||
| 45 | 45.4.2 - स यागदानहोमादिजन्यो धर्मगिरोच्यते । ब्रह्महत्यादिजन्यस्तु सोऽधर्म इति कथ्यते ॥ | ||||
| 45 | 45.4.3 - इति कौमारिलाः प्राहुः ते कल्प्यापूर्ववादिनः । | ||||
| 45 | 45.5.1 - साङ्ख्याः पुनः प्राहुरन्तःकरणस्याचिदात्मनः ॥ | ||||
| 45 | 45.5.2 - बुद्धेः वृत्तिविशेषं तत् अदृष्टमिति कल्पितम् । | ||||
| 45 | शाक्यमतम् | 45.6.1 - धर्मः स्यात् शाक्यभिक्षूणामदृष्टा चित्तवासना ॥ | |||
| 45 | आर्हतमतम् | 45.7.1 - धर्मत्वेन व्यपदिशन्त्यार्हताः पुण्यपुद्गलान् । विभुरूपं तत्तु तत्त्वान्तरं चेत्यपि कीर्त्यते ॥ | |||
| 45 | बादरायणमतम् | 45.8.1 - आराध्यदेवताप्रीतिरिति वैयासिकं मतम् । स च सर्वेश्वरस्यैव सङ्कल्प इति निर्णयः ॥ | |||
| 45 | वैदिकावैदिकविभागः | 45.9.1 - विस्तरस्तस्य च पुनर्विवेकाय विलिख्यते । शास्त्रैकसमधीगम्यं श्रेयसस्साधनं तु यत् ॥ | |||
| 45 | 45.9.2 - स धर्म इति जैमिन्याचार्यैर्लक्षणमुच्यते । तस्यैव शाबरो भाट्टो गौरवो निर्णयः कृतः ॥ | ||||
| 45 | 45.9.3 - द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यते । तेषामैन्द्रियकत्वेऽपि न ताद्रूप्येण धर्मता ॥ | श्लोक.[49] | |||
| 45 | 45.9.4 - श्रेयस्साधनता ह्येषां नित्यं वेदात्प्रतीयते । ताद्रूप्येण च धर्मत्वं तस्मान्नेन्द्रियगोचरः ॥ | ||||
| 45 | 45.9.5 - कार्यमात्रे कारणं तत् अदृष्टमिति वैदिकाः । तत्र लोकायताः प्राहुः कुतोऽदृष्टं प्रकल्प्यते ॥ | ||||
| 45 | 45.9.6 - नित्यसत्त्वा भवन्त्येके नित्यासत्त्वाश्च केचन । विचित्राः केचिदित्यत्र तत्स्वभावो नियामकः ॥ | ||||
| 45 | 45.9.7 - वह्निरुष्णो जलं शीतं समस्पर्शस्तथाऽनिलः । केनेदं चित्रितं तस्मात् स्वभावात्तद्व्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 45 | 45.9.8 - दृष्टेषु कारणेष्वेव सूक्ष्मो भेदः प्रकल्प्यताम् । किं धर्म्यन्तरकॢप्त्येति तत्रेत्थं यौक्तिका विदुः ॥ | ||||
| 46 | कर्मविभागवादः | काम्यपक्षः | 46.1.1 - वेदेन सकलं कर्म काम्यमेवोपदिश्यते । इत्येतत् भर्तृमित्रादेः मतमित्यूहितुं क्षमम् ॥ | ||
| 46 | 46.1.2 - यतस्ते नोपगच्छन्ति फलं नित्यनिषिद्धयोः । इति कौमारिलाः प्राहुरित्यूचे पार्थसारथिः ॥ | न्या. र.[4] | |||
| 46 | 46.1.3 - निषिद्धस्य फलाभावे न त्याज्यमिति चेन्न तत् । द्विजातिकर्मणो हानिः परत्रासिद्धिरित्यपि ॥ | गौ. ध.[21-4] | |||
| 46 | 46.1.4 - तमेते नरकं प्राहुरिति गौतमसूत्रणम् । नरकं स्यान्न्यक्करणं नीचैर्गमनमेव वा ॥ | ||||
| 46 | 46.1.5 - नास्यास्मिन् रमणं वेति निरुक्तं यास्कसूरिणा । इति गौतमशास्त्रस्य भाष्ये मस्करिणोदितम् ॥ | ||||
| 46 | 46.1.6 - विहितस्याननुष्ठानान्निन्दितस्य च सेवनात् । अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतनमृच्छति ॥ | याज्ञ.[3-219] | |||
| 46 | 46.1.7 - हिंसास्तेयानृताब्रह्मचर्यग्रहणभेदतः । निषिद्धं कर्म सकलं सञ्जग्राह पतञ्जलिः ॥ | ||||
| 46 | 46.1.8 - यत् शौचसन्तोषतपस्स्वाध्यायेश्वरसेवनम् । विहितस्य च सर्वस्य पञ्चधा सङ्ग्रहो ह्ययम् ॥ | ||||
| 46 | नित्यकाम्यपक्षः | 46.2.1 - नित्यकाम्यविभेदेन विहितं द्विविधं पुनः । काम्यमेव हि कर्मेति यदि मीमांसका विदुः ॥ | |||
| 46 | 46.2.2 - सर्वस्यैव च काम्यत्वे कामना न भवेद्यदि । सर्वोऽपि वैदिकः पन्थाः भवेद्दत्तजलाञ्जलिः ॥ | ||||
| 46 | 46.2.3 - कैश्चित्तु सकलं कर्म नित्यमेवेति भण्यते । तथात्वे पुरुषाशक्त्या शास्त्रं हि स्यादवत्सलम् ॥ | ||||
| 46 | 46.2.4 - तन्नित्यकाम्यभेदेन विभागो न्यायविन्मतः । तत्र नित्यं तु शक्याङ्गं काम्यमुक्ताङ्गकं मतम् ॥ | न्या. मा.[103] | |||
| 46 | 46.2.5 - नित्यकाम्यस्वरूपैक्ये विनियोगपृथक्त्वतः । फलार्थं क्रियमाणेऽपि नित्यं भवति तन्त्रतः ॥ | ||||
| 46 | 46.2.6 - नित्येन काम्यसिद्धिं तु कल्पकाराः प्रचक्षते । प्रत्यवायपरीहारफलं नित्यं प्रचक्षते ॥ | आप. ध.[1-20.3] | |||
| 46 | 46.2.7 - पापक्षयफलं केचित् काम्यं चापि क्वचित् यदा । आरब्धे कामनाहानावुक्ताङ्गाशक्तिसंभवे ॥ | ||||
| 46 | 46.2.8 - नित्यं सामान्यफलतः काम्यं फलविशेषतः । पापक्षयादिस्सामान्यं पश्वादिस्तु विशेषतः ॥ | ||||
| 46 | 46.2.9 - प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते । एवमेव प्रवृत्तिश्चेच्चैतन्येनास्य किं फलम् ॥ | श्लोक.[653] | |||
| 46 | नैमित्तिकपक्षः | 46.3.1 - नैमित्तिकं कर्मभेदं प्रायश्चित्तादिलक्षणम् । प्राहुः परे तत्तु कर्म काम्यमेवेति केचन ॥ | |||
| 47 | सांख्यमतम् | 47.1.1 - कर्माङ्गपशुहिंसादिः हिंसेत्येव हि कापिलाः । यत्पशुर्मायुमित्यादिमन्त्रलिङ्गेन सा दृढा ॥ | |||
| 47 | 47.1.2 - तत्त्याज्यं दोषवदिति चान्ववादीद्यदूत्तमः । यज्ञादानतपःकर्म न त्याज्यमिति चाब्रवीत् ॥ | ||||
| 47 | बुद्धसम्बन्धः | 47.10.1 - अत्र केचित्पुरा हिंसाबहुला जगति स्थिता । प्रवृत्तिरथ बुद्धादेरुपदेशादनन्तरम् ॥ | |||
| 47 | 47.10.2 - अहिंसा प्रथमो धर्मः इति सर्वत्र सुस्थितम् । स एव धर्मः प्रागासीदस्माकमिति वैदिकैः ॥ | ||||
| 47 | 47.10.3 - पुराणपुरुषैर्व्यासपराशरमुखैर्बुधैः । परिष्कृतो वेदमार्ग इति युक्त्या प्रचक्षते ॥ | ||||
| 47 | 47.10.4 - तदिष्टमपि चास्माकम् अनादित्वेन जानताम् । व्यवहारं प्रपञ्चस्य चक्रवत्परिवर्तितम् ॥ | ||||
| 47 | 47.10.5 - अनादितोऽप्यहिंसायाः धर्मत्वे परिनिष्ठिते । बुद्धेनापि हि तत्साक्षात्कर्तुं शक्येत नान्यथा ॥ | ||||
| 47 | 47.10.6 - तस्मादहिंसाधर्मत्वं देशकालानुपस्कृतम् । आविर्भावतिरोभावौ देशे काले भविष्यतः ॥ | ||||
| 47 | 47.10.7 - सनातनस्स एवासौ धर्म इत्याहुरादिमाः । मन्वाद्याः परमोदाराः तस्मात्सर्वं समञ्जसम् ॥ | ||||
| 47 | श्येनयागः | 47.2.1 - अपि पापं निषिद्धं स्यात् श्येनस्य विहितत्वतः । यागाङ्गपशुहिंसावत् हिंसात्वं नेति केचन ॥ | |||
| 47 | हिंसावादः | तार्किकमतम् | 47.3.1 - साक्षान्मरणहेतुर्यः स हिंसाशब्दशब्दितः । श्येनस्यातादृशत्वेन न हिंसेत्यपरे विदुः ॥ | ||
| 47 | 47.3.2 - अदृष्टाद्वारकत्वेन मृतिः कैश्चिद्विवक्ष्यते । मरणानुगुणस्साक्षाद्व्यापारो वधलक्षणः ॥ | व्युत्पत्तिवादे लिङर्थः[ ] | |||
| 47 | 47.3.3 - अभिचारे कृते प्रायश्चित्तस्यापि विधानतः । अधर्म एव श्येनादिरिति तार्किकपद्धतिः ॥ | ||||
| 47 | 47.3.4 - धर्मस्त्विष्टस्य बलवदनिष्टाननुबन्धिनः । साधनं स्यात्तथा हिंसानिषेधश्श्येनगोचरः ॥ | ||||
| 47 | मीमांसकमतम् | 47.4.1 - मीमांसकास्तु श्येनस्य धर्मत्वमनुजानते । तत्र कौमारिलमते हिंसा श्येनफलं मतम् ॥ | |||
| 47 | 47.4.10 - व्यवस्थाश्शक्तिभेदानां दृष्टार्थेष्वपि कर्मसु । अभिन्नत्वेऽपि दृश्यन्ते भुजेः स्वस्थातुरेष्वपि ॥ | ||||
| 47 | 47.4.11 - इति वार्तिककारीययुक्तिसिद्धान्तसङ्ग्रहः । | ||||
| 47 | 47.4.2 - अभिचारो हि मरणानुगुणव्यापृतिर्मता । श्येनो विधीयते तस्मान्न निषेधस्य गोचरः ॥ | ||||
| 47 | 47.4.3 - तथाऽपि तामसत्वेन शिष्टास्तावन्न कुर्वते । प्रभाकरमते श्येनापूर्वं कर्तव्यमिष्यते ॥ | ||||
| 47 | 47.4.4 - यागो निषेधविषयः विरोधविरहस्ततः । प्रायेणाधर्म इत्येव परेषामिव सम्मतः ॥ | ||||
| 47 | 47.4.5 - कर्मस्वपि च काम्येषु विधिरेव प्रवर्तकः । फलरागात्प्रवृत्तिश्चेत् निषिध्येत क्रतौ वधः ॥ | ||||
| 47 | 47.4.6 - साध्यसाधनविध्यन्तलक्षणांशत्रयस्थिता । हिंसा तत्र फलांशस्था निषेधविषयो मता ॥ | श्लोक.[117] | |||
| 47 | 47.4.7 - अंशद्वये तु या नाम तन्निषेधाभिधायिनाम् । अविशेषेण यच्छास्त्रं शिरोवदिति चोत्तरम् ॥ | ||||
| 47 | 47.4.8 - निषेधेनानवष्टब्धे विषये न ह्यनर्थता । प्रत्यक्षादेरशक्यत्वात् कल्प्यते निष्प्रमाणिका ॥ | ||||
| 47 | 47.4.9 - ज्ञानमेव च शक्तीनां नावापोद्वापनक्रियाः । ज्ञायन्ते शास्त्रतस्तास्तु क्रियाभेदव्यवस्थिताः ॥ | ||||
| 47 | वेदान्तिमतम् | 47.5.1 - अथ वेदान्तिनां तत्त्वविदां सिद्धान्तसङ्ग्रहः ॥ | श्रीभा.[3-1-25] | ||
| 47 | 47.5.10 - तत्त्वटीकाकृतामुक्तिरत्रैषाऽप्यवधार्यताम् । एषौपनिषदानां स्यात् गतिः प्रायेण सम्मता ॥ | त. टी.[145] | |||
| 47 | 47.5.11 - मुमुक्षुत्वामुमुक्षुत्वदशाभेदेन कर्मिणः । कर्मैकं पापपुण्यत्वे साध्यैक्येऽपि समश्नुते ॥ | ||||
| 47 | 47.5.12 - श्येनादेश्चोदितस्यैव द्वैरूप्यं द्विविधश्रुतेः । एकस्यैवैकदैवास्ति कालभेदे तु किम्पुनः ॥ | ||||
| 47 | 47.5.13 - श्येनेषु वज्रप्रभृतिष्वपि नानर्थचोदना । इष्टस्यारातिभङ्गादेरुपायांशोपदेशतः ॥ | ||||
| 47 | 47.5.14 - घोरोपायान्तरेभ्यश्च लभ्येतात्र निवारणा । लघुनिष्कृतिनिस्तार्यं ह्यभिचारं प्रचक्षते ॥ | ||||
| 47 | 47.5.15 - किञ्चानभिचरन् षट्सु पतेदित्यपि शिष्यते । तेन धर्मोपयुक्तत्वमाततायिवधे विदुः ॥ | ||||
| 47 | 47.5.2 - अनर्थपर्यवसितः दुःखस्य जनकश्च यः । व्यापारस्स हि हिंसेति श्रीरामानुजनिर्णयः ॥ | ||||
| 47 | 47.5.3 - सर्वापहारे नाव्याप्तिः नातिव्याप्तिश्चिकित्सने । यज्ञे वधोऽवधो यस्मात्पशुर्देवत्वमृच्छति ॥ | ||||
| 47 | 47.5.4 - यत्किञ्चिदपि कार्यं तु नियोगादेव कुर्वताम् । न प्रत्यवायशङ्काऽस्ति शासनादिव भूभृताम् ॥ | ||||
| 47 | 47.5.5 - श्येनादिवचनं शत्रुहिंसायत्नवतां स्वतः । उपायबोधनपरमिति वैषम्यकल्पना ॥ | ||||
| 47 | 47.5.6 - तत्र प्रायश्चित्तकाम्यपश्वालम्भनकर्मणाम् । प्रत्यवायापादकत्वप्रसङ्गः श्येनसाम्यतः ॥ | ||||
| 47 | 47.5.7 - अकुर्वन् विहितं कर्म निन्दितं च समाचरन् । प्रसजंश्चेन्द्रियार्थेषु प्रायश्चित्ती भवेन्नरः ॥ | ||||
| 47 | 47.5.8 - इत्यादिशास्त्राद्विहिताकरणादिनिमित्ततः । प्रत्यवायाद्धि भीतोऽसौ प्रायश्चित्तमिहेच्छति ॥ | ||||
| 47 | 47.5.9 - कामी च पुत्रपश्वन्नस्वर्गभूत्यादिसाधने । प्रवर्ततेऽतः श्येनादिसाम्यं स्यान्निष्प्रतिक्रियम् ॥ | ||||
| 47 | वेदाक्षेपपरिहारः | 47.6.1 - वेदो हिंसामयस्तस्मादनुपादेय इत्यपि । आपाततस्तु पश्यन्तो बाह्या नार्हन्ति शङ्कितुम् ॥ | |||
| 47 | महाभारतम् | 47.7.1 - अथ कार्तयुगो धर्मः पुंविशेषव्यवस्थितः । नारायणीये विस्पष्टः भारते शान्तिपर्वणि ॥ | भारत. नारायणीयम्[ ] | ||
| 47 | 47.7.10 - तत एनं समुत्क्षिप्य सहसा विनतासुतः । उत्पपात नभस्तूर्णं ततश्चैनममुञ्चत ॥ | ||||
| 47 | 47.7.11 - तस्मिन् मुहूर्ते संजज्ञे राजोपरिचरो वसुः । सशरीरो गतश्चैव ब्रह्मलोकान् नृपोत्तमः ॥ | ||||
| 47 | 47.7.12 - इदं कृतयुगं नाम कालः श्रेष्ठः प्रवर्तितः । अहिंस्या यज्ञपशवः युगेऽस्मिन्न तदन्यथा ॥ | ||||
| 47 | 47.7.13 - चतुष्पात्सकलो धर्मः भविष्यत्यत्र वै सुराः । ततस्त्रेतायुगं नाम त्रयी यत्र भविष्यति ॥ | ||||
| 47 | 47.7.14 - प्रोक्षिता यत्र पशवः वधं प्राप्स्यन्ति वै मखे । यत्र पादश्चतुर्थो वै धर्मस्य न भविष्यति ॥ | ||||
| 47 | 47.7.15 - यत्र देवाश्च यज्ञाश्च तपस्सत्यं दमस्तथा । अहिंसाधर्मसंयुक्ताः प्रचरेयुस्सुरोत्तमाः ॥ | ||||
| 47 | 47.7.16 - स वो देशस्सेवितव्यः मा वो धर्मः पदा स्पृशेत् । इत्याह भगवान् साक्षाद्देवान्प्रति हरिः स्वयम् ॥ | ||||
| 47 | 47.7.2 - अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । ऋषीणां चैव संवादं त्रिदशानां च भारत ॥ | ||||
| 47 | 47.7.3 - अजेन यष्टव्यमिति प्राहुर्देवाः द्विजोत्तमान् । स चाप्यजश्छाग एव नान्यः पशुरिति स्थितिः ॥ | ||||
| 47 | 47.7.4 - बीजैर्यज्ञेषु यष्टव्यमित्याहुर्मुनयः पुनः । अजसंज्ञानि बीजानि छागं नो हन्तुमर्हथ ॥ | ||||
| 47 | 47.7.5 - व्रीह्यादिभिः पुनरजैः त्रिवर्षपरमोषितैः । बीजैरजं पिष्टमयं कृत्वा यष्टव्यमित्यपि ॥ | ||||
| 47 | 47.7.6 - नैष धर्मः सतां देवाः यत्र वध्येत वै पशुः । अथ ते संविदं कृत्वा विबुधा ऋषयस्तथा ॥ | ||||
| 47 | 47.7.7 - अपृच्छन् सहसाऽभ्येत्य वसुं राजानमन्तिकात् । भो राजन् केन यष्टव्यम् अजेनाहोस्विदौषधैः ॥ | ||||
| 47 | 47.7.8 - देवानां तु मतं ज्ञात्वा वसुना पक्षसंश्रयात् । छागेनानेन यष्टव्यमेवमुक्तं वचस्तदा ॥ | ||||
| 47 | 47.7.9 - कुपितास्ते ततस्सर्वे मुनयस्सूर्यवर्चसः । सुरपक्षो गृहीतस्ते यस्मात्तस्माद्दिवः पत ॥ | ||||
| 47 | 47.8.1 - अतीते तु महाकल्पे जातो विद्वान् बृहस्पतिः । तस्य शिष्यो बभूवाग्र्यो राजोपरिचरो वसुः ॥ | ||||
| 47 | 47.8.10 - शान्तियज्ञरतो दान्तः ब्रह्मयज्ञे स्थितो मुनिः । वाङ्मनःकर्मयज्ञश्च भविष्याम्युपगायने ॥ | ||||
| 47 | 47.8.11 - कुर्याद्घृतपशुं सङ्गे कुर्यात्पिष्टपशुं तथा । न त्वेव तु वृथा हन्तुं पशुमिच्छेत्कदाचन ॥ | ||||
| 47 | 47.8.2 - स राजा भावितः पूर्वं दैवेन विधिना वसुः । पालयामास पृथिवीं दिवमाखण्डलो यथा ॥ | ||||
| 47 | 47.8.3 - तस्य यज्ञो महानासीत् अश्वमेधो महात्मनः । बृहस्पतिरुपाध्यायः तत्र होता बभूव ह ॥ | ||||
| 47 | 47.8.4 - प्रजापतिसुताश्चात्र सदस्याश्चाभवन् त्रयः । एकतश्च द्वितश्चैव त्रितश्चैव महर्षयः ॥ | ||||
| 47 | 47.8.5 - संभृतास्सर्वसंभाराः तस्मिन् राजन् महाक्रतौ । न तत्र पशुघातोऽभूत् राजैवावस्थितोऽभवत् ॥ | ||||
| 47 | 47.8.6 - अहिंस्रश्शुचिरक्षुद्रः निराशीः सर्वसंस्तुतः । आरण्यकपदोद्भूता भागास्तत्रोपकल्पिताः ॥ | ||||
| 47 | 47.8.7 - प्रीतस्ततोऽस्य भगवान् देवदेवः पुरातनः । साक्षात्तं दर्शयामास सोऽदृश्योऽन्येन केनचित् ॥ | ||||
| 47 | 47.8.8 - स्वयंभागमुपाघ्राय पुरोडाशं गृहीतवान् । अदृश्येन कृतो भागः देवेन हरिमेधसा ॥ | ||||
| 47 | 47.8.9 - पशुयज्ञैः कथं हिंस्रैर्मादृशो यष्टुमर्हति । अन्तवद्भिरुत प्राज्ञः क्षत्रयज्ञैः पिशाचवत् ॥ | ||||
| 47 | विष्णुपुराणम् | 47.9.1 - पुरूरवस आख्याने पुराणे वैष्णवेऽपि च । एकोऽग्निरादावभवत् स च त्रेधा प्रवर्तितः ॥ | विष्णु.[4-6-94] | ||
| 47 | 47.9.2 - तेन मन्वन्तरे तत्र ततो यज्ञसमुद्भवः । इति श्रुतं ततः पूर्वं हिंसा नास्तीति गम्यते ॥ | ||||
| 47 | 47.9.3 - एवं च देशकालादेर्विपर्यासात्तदातदा । हिंसाऽहिंसाविभागः स्यात्पुंशक्त्यनुगुणस्त्वसौ ॥ | ||||
| 48 | अदृष्टस्वातन्त्र्यम् | 48.1.1 - अथात्रावसरात्कर्मसामर्थ्ये किञ्चिदुच्यते । कर्मप्राधान्यवाङ्मात्रान्मूढाः पौरुषशालिनः ॥ | |||
| 48 | 48.1.2 - अचेष्टमानमासीनं श्रीः कञ्चिदुपतिष्ठति । कर्मी कर्मापि कृत्वाऽन्यो न प्राश्यमधिगच्छति ॥ | ||||
| 48 | 48.1.3 - अज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनस्सुखदुःखयोः । ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा ॥ | भारत.[3-30-28] | |||
| 48 | 48.1.4 - कर्मादिनिरपेक्षं च कारणं परमेश्वरः । सर्वेषामिति सिद्धान्तमाहुः पाशुपताः परे ॥ | स. सं.[6 द.] | |||
| 48 | 48.1.5 - शरीरधारणं पुंसां सर्वेषामप्यपेक्षितम् । चिरकालं तन्न शक्यं कर्तुं यत्नशतैरपि ॥ | ||||
| 48 | 48.1.6 - न चौदासीन्यमात्रेण तन्निवृत्तिश्च दृश्यते । नियतावधिको देहः स्यादारम्भककर्मणा ॥ | ||||
| 48 | 48.1.7 - विवाहो जन्म मरणं जरा चेत्येवमादयः । नियता इति शास्त्रेषु स्मरन्त्यपि च कर्मिकाः ॥ | ||||
| 48 | तादृशवाक्यतात्पर्यम् | 48.10.1 - यस्मादवश्यंवक्तव्या प्रयोजनवदर्थता । स्वाध्यायविध्यधीतानां सर्वोपनिषदां ततः ॥ | श्लोक.[655] | ||
| 48 | 48.10.10 - यच्चौपनिषदानां तु सविशेषविदां मतम् । निरूपितं प्रागित्थं तु दैवपौरुषनिर्णयः ॥ | ||||
| 48 | 48.10.11 - दैवे पुरुषकारे च कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता । पौरुषस्य त्वभावे हि दैवं नैव प्रसिद्ध्यति ॥ | याज्ञ.[1-384] | |||
| 48 | 48.10.12 - प्राग्दैहिकं पौरुषं हि दैवमित्युच्यते बुधैः । व्यज्यते तद्बहुफलोदयादप्यल्पयत्नतः ॥ | ||||
| 48 | 48.10.13 - केचिद्दैवात्स्वभावाद्वा कालात्पुरुषकारतः । संयोगे केचिदिच्छन्ति फलं कुशलबुद्धयः ॥ | ||||
| 48 | 48.10.14 - यथा ह्येकेन चक्रेण न रथस्य गतिर्भवेत् । एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 48 | 48.10.2 - दैवप्रभावकथनार्थोऽयं सर्गादिरुच्यते । प्रधानं पौरुषं येषां तन्निरासकटाक्षतः ॥ | ||||
| 48 | 48.10.3 - सृष्टिकाले दैववशेनैव सर्वा प्रवर्तते । सृष्टिस्समस्तपुरुषकाराभावेऽपि केवलम् ॥ | ||||
| 48 | 48.10.4 - लयकाले तु पुरुषकारे सत्यपि सर्वशः । तद्दैवोपरमादेवोपरमेत्सकलं जगत् ॥ | ||||
| 48 | 48.10.5 - धर्मानुष्ठान एवातः यतितव्यं कृतात्मभिः । इत्येतत्परमेष्टव्यं सृष्टिप्रलयकीर्तनम् ॥ | ||||
| 48 | 48.10.6 - भारतादीतिहासानां धर्मादौ वृत्तिरिष्यते । व्यवहारानादिवादिमीमांसकमतं त्विदम् ॥ | तन्त्र.[81] | |||
| 48 | 48.10.7 - निर्विशेषविदां सृष्टिकथाफलमिदं मतम् । सर्वस्य ब्रह्मकार्यत्वे सर्वं ब्रह्माधितिष्ठति ॥ | वेदान्तपरिभाषा.[ ] | |||
| 48 | 48.10.8 - नेतिनेतिनिषेधेन निषिद्धमखिलं भवेत् । सृष्ट्याद्यकथयित्वैव निषेधे केवले कृते ॥ | ||||
| 48 | 48.10.9 - ब्रह्मानध्यस्तवस्तूनां नित्यानां सत्त्वशङ्कया । सर्वं ब्रह्मातिरिक्तं न प्रतिषिद्धं भवेदिति ॥ | ||||
| 48 | अदृष्टसामर्थ्यम् | अदृष्टपारतन्त्र्यम् | 48.2.1 - अत्रायमाशयो ज्ञेयः न्यायाचार्यैः प्रकाशितः । चित्राक्षेपपरीहारे भाष्यवार्तिकयोरपि ॥ | ||
| 48 | 48.2.2 - अनुरुध्यैव तं न्यायं वेदान्ताचार्यसूरिभिः । गीतातृतीयतात्पर्यचन्द्रिकायां स्फुटीकृतः ॥ | तात्पर्य.[3-8] | |||
| 48 | 48.2.3 - नियतं चाप्यनियतं द्विधा कर्मफलं स्मृतम् । आद्यं प्रबलशापादिसंभवं नियतं तु तत् ॥ | ||||
| 48 | 48.2.4 - इतरत्स्यादनियतं देशकालाद्यपेक्षया । न तु स्वरूपतो येन निष्फलत्वं प्रसज्यते ॥ | ||||
| 48 | 48.2.5 - यच्चात्रानियतं तत्रावकाशः पुरुषस्य हि । यच्चापि दृष्टसामग्रीवैकल्याद्विकलं भवेत् ॥ | ||||
| 48 | 48.2.6 - यच्चाधिकृत्य सुधियां लोकानुग्रहकारिणाम् । नीतिमन्त्रौषधप्रायश्चित्तशास्त्रादिदेशना ॥ | ||||
| 48 | 48.2.7 - अन्यथा विजिगीषूणां समृद्धपरिपन्थिनाम् । चतुरङ्गादिकं नैव स्वीकार्यं स्यान्महीक्षिताम् ॥ | ||||
| 48 | 48.2.8 - भेषजं नोपभुज्येत विबुधैरातुरैरपि । स्वेच्छया करणाभावे शास्त्रादेरप्यनुत्थितिः ॥ | ||||
| 48 | 48.2.9 - तत्सा स्वतन्त्रता पुंसां कर्मकर्तृत्वकारणम् । येच्छानुकूलानुष्ठानसामर्थ्येऽन्यानिवार्यता ॥ | श्रुत.[2-3-41] | |||
| 48 | पुरुषस्वातन्त्र्यम् | 48.3.1 - अथ प्राक्प्राक्कर्ममूलज्ञानेच्छादिनियन्त्रितः । कथं स्वतन्त्रः पुरुषो नदीवेगहतो यथा ॥ | |||
| 48 | 48.3.2 - नहीच्छोत्पत्तिमात्रेण पुंसामर्थ्यं विनश्यति । प्रायेण विपरीतेच्छामसत्कुर्वन्ति सूरयः ॥ | ||||
| 48 | 48.3.3 - सत्यामप्योदनेच्छायां विषसंपृक्तताधिया । तन्निवारणसामर्थ्यं चेतनस्येह दृश्यते ॥ | ||||
| 48 | 48.3.4 - निधिलाभोपायदृष्ट्या नरः काष्ठनिचायकः । विनिवारयितुं शक्तः काष्ठसंपादनस्पृहाम् ॥ | ||||
| 48 | 48.3.5 - एवं च प्रत्यवायस्य तथाऽधिकफलस्य वा । ज्ञाने सतीच्छान्तरस्य दृश्यते विनिवारणा ॥ | ||||
| 48 | 48.3.6 - पुंसां स्वातन्त्र्योपपत्त्या कर्तृत्वं युज्यते ततः । तत्कृत्याकरणाकृत्यकरणेच्छानिवारणे ॥ | ||||
| 48 | 48.3.7 - क्षमोऽपि प्रत्यवायस्यानादरेण विमूढधीः । न निवारयतीत्येषोऽपराधो दण्डकारणम् ॥ | ||||
| 48 | ईश्वरकारणता | 48.4.1 - सामान्येनेश्वरः कर्ता ह्यङ्कुराणां जलं यथा । विना तेन तृणस्याग्रं न चलेदिति कीर्त्यते ॥ | |||
| 48 | 48.4.2 - तथा कारयिता चानुमन्ता साक्षीत्यपीष्यते । करुणावसरस्तत्र श्रीभाष्योक्तोऽवधार्यताम ॥ | श्रीभा.[2-2-3] | |||
| 48 | 48.4.3 - स्वशासनोल्लङ्घनाभिसन्धिविच्छेदमात्रतः । अनादिकालोपचितानन्तदुर्विषहागसाम् ॥ | ||||
| 48 | 48.4.4 - अनभ्युपगमद्वारा सुखसंवृद्धये स्वयम् । यतते च तथाचोक्तं वसुदेवतनूभुवा ॥ | ||||
| 48 | 48.4.5 - तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ | भ. गी.[9-10] | |||
| 48 | 48.4.6 - तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः । नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ | ||||
| 48 | पुण्यापुण्यस्वरूपम् | 48.5.1 - अथ पुण्यापुण्यरूपकर्मशक्तिनिबन्धनाः । सर्वा व्यवस्थाः सिध्यन्ति कृतमीशेन तादृशा ॥ | |||
| 48 | 48.5.2 - पुरुषार्थानुरूपा सा प्रकृतिः परिणंस्यते । तथा व्यवस्थया कर्मसंस्कारैरभिसंस्कृता ॥ | ||||
| 48 | 48.5.3 - परिणामविशेषोऽस्ति देशकालव्यवस्थया । विषादिदूषितस्यान्नपानादेर्दुःखकारणम् ॥ | ||||
| 48 | 48.5.4 - दृश्यते परिणामश्च सुखहेतुस्तथा भुवि । महौषधाप्यायितस्याप्यन्नादेः देशकालयोः ॥ | ||||
| 48 | 48.5.5 - अत्रोच्यतेऽनभिज्ञस्त्वं पुण्यापुण्यस्वरूपयोः । पुण्यापुण्यस्वरूपे हि शास्त्रैकाधिगते स्थिते ॥ | ||||
| 48 | 48.5.6 - शास्त्रं चानादिनिधनाच्छिन्नपाठसमागतम् । अनाघ्रातप्रमादादिदोषं वेदाभिधं मतम् ॥ | ||||
| 48 | 48.5.7 - तच्चाह कर्मणी पुण्यापुण्ये तस्याखिलेशितुः । आराधनं तदन्यच्च कोऽत्र पर्यनुयुज्यताम् ॥ | श्रीभा.[2-2-3] | |||
| 48 | 48.5.8 - अनुग्रहान्निग्रहाच्च सुखदुःखे हि तत्फले । इत्यौपनिषदैकान्तः बादरायणसम्मतः ॥ | ||||
| 48 | 48.5.9 - न च प्रीतेरपूर्णत्वं न च कोपात्सदुःखता । फलप्रदित्सारूपत्वादुभयोरपि कर्मणोः ॥ | ||||
| 48 | चित्राधिकरणविचारः | 48.6.1 - ईश्वरेच्छाऽधिकारो वा वासना पुद्गलोऽपि वा । अदृष्टं वाऽपि दृष्टं वा न्यायस्त्वेकोऽवधार्यताम् ॥ | |||
| 48 | 48.6.2 - दृष्टार्थस्यापि सेवादेरायातमपि सत्फलम् । उत्पद्यते चिरेणैव प्रतिबन्धेन केनचित् ॥ | ||||
| 48 | 48.6.3 - स्वाभाविक्येव सर्वेषामुत्पत्तिरिति केचन । किमदृष्टेन दृष्टेन हेतुना वेति तन्मतम् ॥ | ||||
| 48 | 48.6.4 - निर्निमित्ता न चोत्पत्तिः न च सर्वाप्रमाणता । बोधयन्ति प्रमाणानि सर्वाणि सनिमित्तताम् ॥ | ||||
| 48 | 48.6.5 - ईश्वरेच्छाधिकारादौ शब्दलिङ्गादिवर्जनात् । व्यभिचाराच्च सेवादेः पश्वादेस्साधनान्तरम् ॥ | श्लोक.[683] | |||
| 48 | 48.6.6 - तच्च चित्रादिकमिति शब्देन त्ववगम्यते । तदपि स्यादनियतमिति कौमारिला विदुः ॥ | ||||
| 48 | 48.6.7 - एतद्देहानुभाव्यं यत्तदैहिकफलं मतम् । देहान्तरानुभाव्यं तु विदुरामुष्मिकं बुधाः ॥ | ||||
| 48 | भर्तृमित्रमतनिरासः | 48.7.1 - भर्तृमित्रादयस्त्वाहुश्चित्राद्यैहिकसाधनम् । क्वचित्फलादर्शनं तु प्रबलप्रतिरोधतः ॥ | श्लोक.[684] | ||
| 48 | 48.7.2 - प्रतिबन्धककर्मापि मतमैहिकसाधनम् । निर्निमित्तं फलं तेषां स्यादिहाकृतकर्मणाम् ॥ | ||||
| 48 | 48.7.3 - चित्रादीनां फलं तावत् क्षीणं प्राक्तनजन्मनि । न च स्वर्गफलस्येह कश्चिदंशोऽनुवर्तते ॥ | ||||
| 48 | 48.7.4 - नैव ह्यन्यफलं कर्म साधयेन्नः फलान्तरम् । गौतमीयेऽपि तच्छेषः चित्रादेश्शेष इष्यते ॥ | गौ. ध.[11.31] | |||
| 48 | 48.7.5 - स्वाभाविकत्वे सिद्धे च कर्मानन्तरभाव्यपि । फलं क्रियानिमित्तत्वं न कथञ्चित्प्रपद्यते ॥ | ||||
| 48 | 48.7.6 - तत्र म्लेच्छादिवत्सर्वे कर्माकृत्वाऽपि वैदिकम् । फलं लभन्त इत्येवं नष्टा वेदप्रमाणता ॥ | ||||
| 48 | तार्किकमतनिरासः | 48.8.1 - अक्षपादीयसिद्धान्ते चित्राद्यमपि चैहिकम् । तत्कारिणां फलाभावः वैगुण्यादिति ते विदुः ॥ | न्या. सू.[2-1-57] | ||
| 48 | 48.8.2 - तेषामपि मते प्राग्वत् वेदानामप्रमाणता । फलं स्वाभाविकं यस्मात्स्यादिहाकृतकर्मणाम् ॥ | ||||
| 48 | 48.8.3 - आमुष्मिकं तत्स्वर्गादि वृष्ट्याद्यैहिकमिष्यते । पश्वाद्यनियतं ग्राह्यमसति प्रतिबन्धके ॥ | ||||
| 48 | 48.8.4 - अभुक्तेन विरोधे तु प्रबलेन च कर्मणा । सर्वं चानियतं ग्राह्यं देशकालाद्यपेक्षया ॥ | ||||
| 48 | 48.8.5 - यच्चान्नादिफलं कर्म पूर्वजन्मन्यनुष्ठितम् । तत्तु स्वफलदानाय वृष्ट्याद्यपि च यच्छति ॥ | ||||
| 48 | 48.8.6 - ततश्चाकृतकारीरीकर्मणामपि सिद्ध्यति । वृष्ट्याद्यन्नादिनिष्पत्तिरिति शास्त्रीयपद्धतिः ॥ | ||||
| 48 | 48.8.7 - तस्माददृष्टाधीनत्वं सर्वेषां सुखदुःखयोः । न तु स्वाभाविकत्वं स्यादिति वैदिकदर्शनम् ॥ | ||||
| 48 | 48.8.8 - यदा सर्वमदृष्टस्य वशं विहत एव सः । स्वभाववादः, भूतानां परिणामोऽपि तद्वशः ॥ | ||||
| 48 | 48.8.9 - अग्निरुष्णो जलं शीतं समस्पर्शस्तथाऽनिलः । ऊर्ध्वाधस्तिर्यगित्येवंगतयोऽपि हि तद्वशाः ॥ | ||||
| 48 | सृष्टिलयाद्यभावः | 48.9.1 - प्रलयेऽपि प्रमाणं तु सर्वोच्छेदात्मके नहि । स च युक्तो यथेदानीं भूतानां दृश्यते क्रमात् ॥ | श्लोक.[657] | ||
| 48 | 48.9.2 - तस्मादद्यवदेवात्र सर्गप्रलयकल्पना । समस्तक्षयजन्मभ्यां न सिद्ध्यत्यप्रमाणिका ॥ | ||||
| 48 | 48.9.3 - कर्मान्तरनिरुद्धं हि फलं न स्यात्क्रियान्तरात् । सर्वेषां तु फलापेतं न स्थानमुपपद्यते ॥ | ||||
| 48 | 48.9.4 - ईश्वरेच्छा यदीष्येत सैव स्याल्लोककारणम् । ईश्वरेच्छावशित्वे हि निष्फला कर्मकल्पना ॥ | ||||
| 48 | 48.9.5 - न चानिमित्तया युक्तमुत्पत्तुं हीश्वरेच्छया । यत्तु तस्या निमित्तं स्यात्तद्भूतानां भविष्यति ॥ | ||||
| 48 | 48.9.6 - सन्निवेशादिमत्सर्वं बुद्धिमद्धेतु यद्यपि । प्रसिद्धेः, सन्निवेशादेरेककारणता कुतः ॥ | ||||
| 48 | 48.9.7 - सर्गप्रलयविज्ञानं समस्तजगदाश्रयम् । स्वशरीरविदां पुंसां नाधिक्येनोपयुज्यते ॥ | ||||
| 48 | 48.9.8 - देहानित्यत्वधीमात्रात् स्वर्गमोक्षार्थगोचरा । प्रवृत्तिस्सिद्ध्यति यतः व्यर्था सर्गादिधीस्ततः ॥ | ||||
| 49 | शास्त्रसामर्थ्यम् | ईश्वरस्वातन्त्र्यम् | 49.1.1 - यच्चात्र शास्त्रवैयर्थ्यचोद्यं किञ्चित्समाहितम् । तस्य प्रपञ्चो ज्ञातव्यः गीताशास्त्रनिरूपितः ॥ | ||
| 49 | 49.1.10 - इत्येवं भारते रामायणे चापि प्रयुज्यते । श्रूयतां परमं दैवं दुर्विज्ञेयं मयाऽपि च ॥ | ||||
| 49 | 49.1.11 - नारायणस्तु पुरुषो विश्वरूपो महाद्युतिः । सभापर्ववचस्त्वेवम् अथ योगविदां वचः ॥ | ||||
| 49 | 49.1.12 - आर्षं छन्दश्च दैवं च मन्त्राणां ब्राह्मणं तथा । आत्मानं पूजयेन्नित्यं भूषणाच्छादनादिभिः ॥ | ||||
| 49 | 49.1.13 - स्वदेह एव दैवं स्यात् अन्यद्दैवं न विद्यते । दैवाधीनं जगत्सर्वं मन्त्राधीनं तु दैवतम् ॥ | ||||
| 49 | 49.1.14 - तन्मन्त्रं ब्राह्मणाधीनं तस्माद्विप्रा हि दैवतम् । शास्त्रेऽप्यस्मिन् दैवशब्दः प्रयुक्तः पुरुषे यथा ॥ | ||||
| 49 | 49.1.15 - अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम् । तस्माद्दैवमिह ब्रूमः परमात्मानमीश्वरम् ॥ | ||||
| 49 | 49.1.2 - अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधा च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥ | भ. गी.[18-14] | |||
| 49 | 49.1.3 - शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ | ||||
| 49 | 49.1.4 - इत्यस्यायमभिप्रायः देहोऽधिष्ठानमुच्यते । जीवः कर्ताऽथ करणमिन्द्रियं चक्षुरादिकम् ॥ | ||||
| 49 | 49.1.5 - प्राणश्चेष्टा हि विविधा या क्रियाशक्तिरुच्यते । ईश्वरो दैवमुद्दिष्टं तत्र न्यायोऽवधार्यताम् ॥ | ||||
| 49 | 49.1.6 - दैवं दिष्टं भागधेयं दैवं कर्म पुराकृतम् । सत्येवं व्यवहारेऽपि दैवमत्रेश्वरो मतः ॥ | ||||
| 49 | 49.1.7 - नहि प्रागेव नष्टानां कर्मणामिह हेतुता । कर्मजन्यादृष्टरूपसङ्कल्पादप्यसौ वरम् ॥ | ||||
| 49 | 49.1.8 - सत्यंसत्यं पुनस्सत्यमुद्धृत्य भुजमुच्यते । वेदशास्त्रात्परं नास्ति न दैवं केशवात्परम् ॥ | ||||
| 49 | 49.1.9 - स्वाधीनं समतिक्रम्य मातरं पितरं गुरुम् । अस्वाधीनं कथं दैवं प्रकारैरभिराध्यते ॥ | ||||
| 49 | जीवस्वातन्त्र्यम् | 49.2.1 - ननु स्वतन्त्रः कर्तेति शिष्यते कर्तृलक्षणम् । स कारकप्रयोक्ता स्यात् न प्रयोज्यश्च कारकैः ॥ | श्लोक.[865] | ||
| 49 | 49.2.2 - उच्यतेऽत्रोत्पन्नबुद्धिचिकीर्षाकृतिशालिनः । स्यात्कारकप्रयोक्तृत्वं ज्ञानाद्युत्पत्तिरेव तु ॥ | ||||
| 49 | 49.2.3 - श्रुता परात्मायत्तेति तदायत्तैव कर्तृता । सिद्धं स्वातन्त्र्यमपि च सामर्थ्ये चानिवार्यता ॥ | ब्र. सू.[2-3-40] | |||
| 49 | 49.2.4 - अथेश्वरो यदि ज्योतिष्टोमादौ संप्रवर्तयेत् । तदा किञ्चिन्न जीवस्य विधेयं चोदनादिभिः ॥ | ||||
| 49 | 49.2.5 - बलिना ह्रियमाणेन न गन्तुमिह शक्यते । निरुन्धे परमात्माऽथ न विधेयं प्रसज्यते ॥ | ||||
| 49 | 49.2.6 - प्रबलेन निरुद्धस्य गमनं न विधीयते । यदि प्रवर्तयेदीशः निषेधोऽत्र हि निष्फलः ॥ | ||||
| 49 | 49.2.7 - नासौ प्रवर्तयेद्यत्र निषेधो न ह्यपेक्ष्यते । चोद्यकाष्ठेयमखिलास्तिकैकान्तावलम्बिनी ॥ | ||||
| 49 | 49.2.8 - निग्रहानुग्रहाख्यानपूर्वादृष्टप्रचोदितः । निग्रहानुग्रहाद्यर्ह इतीदं घटते कथम् ॥ | ||||
| 49 | सापेक्षवादः | 49.3.1 - अपि चात्र पराधीनास्वपि सर्वप्रवृत्तिषु । कृतप्रयत्नापेक्षत्वं परस्य कथमुच्यते ॥ | ब्र. सू.[2-3-41] | ||
| 49 | 49.3.10 - एवं प्रवृत्तिशक्तस्य चेच्छायामनिवार्यता । स्वतन्त्रताऽस्य सिद्धेति कर्तृत्वमपि सुस्थितम् ॥ | ||||
| 49 | 49.3.2 - शास्त्रवैयर्थ्यचोद्यस्यावैयर्थ्यादिप्रसङ्गतः । परिहारे साध्यहेत्वोः अविशेषः प्रसज्यते ॥ | ||||
| 49 | 49.3.3 - अत्रेदमवधातव्यं यत्तावत्परमेशितुः । प्रवृत्तिशक्तकरणकळेबरसमर्पणम् ॥ | ||||
| 49 | 49.3.4 - यच्च सर्वाधारतयाऽवस्थानं भूतलादिवत् । स्वरूपाच्चापि सङ्कल्पात् प्रवृत्त्याद्यानुगुण्यतः ॥ | ||||
| 49 | 49.3.5 - कळेबराद्यधिष्ठानशक्तिदानं च यत्पुनः । यच्चापि बाह्यविषयपुरस्करणमित्यपि ॥ | ||||
| 49 | 49.3.6 - तत्सर्वं जीवकर्तृत्वानुगुणं नात्र चोदना । प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च साधारणमिदं यतः ॥ | ||||
| 49 | 49.3.7 - एतावतैव भगवानुदासीन इतीर्यते । प्रवृत्तिकाले भगवान् अनुमन्तेत्युपेयते ॥ | ||||
| 49 | 49.3.8 - सा चानुमन्तृता जीवकर्तृतां न निवारयेत् । किन्तूत्तभ्नातीति नातः शास्त्रवैयर्थ्यचोदना ॥ | ||||
| 49 | 49.3.9 - नैवानियोज्यताहेतुः कर्त्रन्तरसहायता । संभूयकार्येऽप्येकस्य दृश्यते हि नियोज्यता ॥ | ||||
| 49 | शास्त्रावकाशः | 49.4.1 - यत्त्वथज्ञानशक्त्यादौ करणे च कळेबरे । प्रदानं विषमं यच्चाकृत्यादावनिवारणम् ॥ | |||
| 49 | 49.4.10 - तस्माददृष्टमूलत्वं त्यक्तव्यमिति चोद्यते । तन्नैवं लौकिकविधिनिषेधेऽपि प्रसङ्गतः ॥ | ||||
| 49 | 49.4.11 - लोके प्रवृत्तिवैचित्र्यं स्यात्सामग्रीविशेषतः । किं वा गामानयेत्यादिनियोगेनेति चिन्त्यताम् ॥ | ||||
| 49 | 49.4.12 - नियोगस्सोऽथ सामग्रीमध्यान्तर्भावमर्हति । इति चेत् वैदिकश्चापि नियोगस्तादृगिष्यताम् ॥ | ||||
| 49 | 49.4.13 - परित्यजाम इति चेत् नियोगमपि लौकिकम् । हन्त संव्यवहारस्यासिद्ध्या व्युत्पत्त्यसंभवः ॥ | ||||
| 49 | 49.4.14 - लौकायतेनापि लीनं जगदान्ध्यं प्रसज्यते । तस्माददृष्टं शास्त्रं च नान्योन्यप्रतिबन्धकम् ॥ | ||||
| 49 | 49.4.15 - तस्मादिष्टाऽदृष्टमूलशास्त्रवश्यदशान्वयात् । पुनस्तथातथा दृष्टसंपत्तिरुपपद्यते ॥ | ||||
| 49 | 49.4.16 - पुमर्थसाधनत्वेन प्रतीते स्वेच्छया पुमान् । प्रवर्तेतेति तादर्थ्यात् सावकाशाऽत्र चोदना ॥ | ||||
| 49 | 49.4.17 - इत्येवं शास्त्रवैयर्थ्यचोदनाक्षेपदूषणम् । तात्पर्यचन्द्रिकाग्रन्थविस्तृतस्यात्र सङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 49 | 49.4.18 - एवं शास्त्रं शास्त्रजन्यादृष्टं वा बुद्धिपूर्वकम् । प्रवर्तयेदतः शास्त्रवैयर्थ्यं न प्रसज्यते ॥ | तात्पर्य.[18-14] | |||
| 49 | 49.4.19 - दैवाधीनं जगत्सर्वमिति तत्त्वविदां वचः । मयि सर्वाणि कर्माणीत्युक्तगीतार्थगोचरम् ॥ | तात्पर्य.[3-30] | |||
| 49 | 49.4.2 - यदप्यनुमतेर्दानं प्रत्यवायस्य सर्जनम् । तदप्यनादिप्राक्कर्मवैषम्याद्विषमं मतम् ॥ | ||||
| 49 | 49.4.3 - अकृत्यकारिणोऽपीशानुग्राह्यास्स्युर्यदीशितुः । शास्त्रमाज्ञात्मकं व्यर्थं सोऽपि स्यादव्यवस्थितः ॥ | ||||
| 49 | 49.4.4 - अपुंस्त्वमावहेच्चास्य दण्ड्यानामप्यदण्डने । न गुणायावकल्पेत लोके दुष्टस्य शिक्षणम् ॥ | ||||
| 49 | 49.4.5 - यद्यप्यदृष्टवैषम्यात्प्रवृत्तिर्विषमा मता । तत्त्वदृष्टं शास्त्रपुरस्काराद्दृष्टादि साधयेत् ॥ | ||||
| 49 | 49.4.6 - तदप्येवं तत्र विधिनिषेधावसरो यथा । यतः प्रवृत्तिः शास्त्रोत्थबुद्ध्यादिकमपेक्षते ॥ | ||||
| 49 | 49.4.7 - यज्ञादिकारणं पूर्वमनेन सुकृतं कृतम् । इत्येतेनैव नेदानीं यज्ञनिष्पत्तिसंभवः ॥ | ||||
| 49 | 49.4.8 - नापि पापं केवलं वा पापमारभतेऽपि तु । स्वबुद्ध्यैव निषेधातिवृत्त्या पापस्य कारणम् ॥ | ||||
| 49 | 49.4.9 - ननु चादृष्टमूलत्वे विध्यानर्थक्यमुच्यते । शास्त्रं च सार्थकं सर्वैः परैरभ्युपगम्यते ॥ | ||||
| 50 | भट्टसिद्धान्तः | 50.1.1 - कर्मत्वजातिमत्कर्म प्रत्यक्षं चलनात्मकम् । अविभुद्रव्यसंस्थं तत् हेतुर्योगवियोगयोः ॥ | |||
| 50 | 50.1.2 - वेगस्यापीति सिद्धान्तमाहुर्भाट्टाश्च तार्किकाः । न संयोगादिविषयः चलतिप्रत्ययो यतः ॥ | स. सि.[5-107] | |||
| 50 | 50.1.3 - सर्वसंयोगधाराऽपि धरा न चलतीति धीः । न वा तरङ्गिणीतीरपाषाणश्चलतीति धीः ॥ | ||||
| 50 | 50.1.4 - भूकम्पादौ महोत्पाते ह्यचला चलतीति धीः । संयोगो वा विभागो वा न कश्चित्तत्र दृश्यते ॥ | ||||
| 50 | प्राभाकरसिद्धान्तः | 50.2.1 - प्राभाकरास्तु मन्यन्ते कर्म चैतदतीन्द्रियम् । सुसूक्ष्मो व्यापार एषः सर्वद्रव्यगतोऽपि च ॥ | |||
| 50 | 50.2.2 - अनुमेयं हि संयोगाद्विभागाद्वाऽऽर्ककर्मवत् । अन्वयव्यतिरेकानुविधानं चक्षुरादिभिः ॥ | ||||
| 50 | 50.2.3 - लिङ्गस्य दर्शने क्षीणं, गमनं यच्च चाक्षुषम् । स च संयोग एव स्यात् संयोगस्सर्वसम्मतः ॥ | ||||
| 50 | 50.2.4 - तत्र कौमारिलास्त्वित्थमाक्षेपं संप्रचक्षते । गुरुर्गृहीतविषयमनुमानं प्रजल्पति ॥ | न्या. र.[371] | |||
| 50 | 50.2.5 - अनुमानेन कर्मादिसिद्धिमप्यभिवाञ्छति । | ||||
| 50 | सौगतसिद्धान्तः | 50.3.1 - क्षणिकास्सर्वसंस्कारा अस्थिराणां कुतः क्रियाः ॥ | पा. भा.[4-21] | ||
| 50 | 50.3.2 - भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव चोच्यते । ततोऽविरलदेशादेरुत्पादः कर्मलक्षणः ॥ | ||||
| 50 | 50.3.3 - संयोगादिस्स एवेति क्षणभङ्गोऽनुपद्रवः । इति युक्त्या सौगतास्तु कर्मैवापलपन्ति हि ॥ | ||||
| 50 | 50.3.4 - क्षणवादस्स दूष्यो हि प्रत्यक्षेणैव कर्मणा । कर्म चेदनुमेयं स्यात् जिता एव हि सौगताः ॥ | ||||
| 50 | 50.3.5 - संयोगेनान्यथासिद्धिः वक्तुं शक्येत कर्मणः । नित्यत्वे सर्वदा जन्म स्यात्संयोगविभागयोः ॥ | ||||
| 50 | 50.3.6 - अनित्यत्वेऽस्य यो हेतुस्तेनैव स्यात्तयोर्जनिः । तद्धेतुरेव तद्धेतुरिति न्यायो हि लौकिकः ॥ | ||||
| 50 | कर्मणः कर्मसाध्यता | 50.4.1 - अत एव हि काणादाः कर्मणः कर्मसाध्यताम् । स्वभाववादभङ्गाय धूत्वाऽऽहुर्गुणसाध्यताम् ॥ | वै. सू.[1-1-11] | ||
| 50 | 50.4.10 - अनात्मसमवेतस्य निमित्तं कर्म हीष्यते । इति वाक्याधिकरणपद्यमत्र निशम्यताम् ॥ | ||||
| 50 | 50.4.11 - निषिद्धं समवायित्वं स्वीकृता तु निमित्तता । इति रत्नाकरव्याख्या विरोधपरिहारिणी ॥ | ||||
| 50 | 50.4.12 - यद्यपि क्षणवादोऽयमेतेन प्रतिहन्यते । स्वभाववादावसरो निमित्तत्वेऽपि दुस्तरः ॥ | ||||
| 50 | 50.4.2 - आत्मजन्या भवेदिच्छा हीच्छाजन्या भवेत्कृतिः । कृतिजन्या भवेच्चेष्टा चेष्टाजन्या भवेत्क्रिया ॥ | वै. सू. व.[5-1-1] | |||
| 50 | 50.4.3 - अदृष्टाधीनतां चाहुः ज्वलनोर्ध्वादिकर्मणाम् । एतेन चेतनायत्तं सर्वं कर्मेति साधितम् ॥ | ||||
| 50 | 50.4.4 - कृतेराख्यातवाच्यत्वस्थापनैतन्निबन्धना । व्यापारमात्रवादस्तु साङ्ख्यादिमतिमूलकः ॥ | ||||
| 50 | 50.4.5 - अदृष्टं दृष्टसामग्रीं पुरस्कृत्यैव कारकम् । इतीरयद्भिरप्यग्नेरूर्ध्वज्वलनमिष्यते ॥ | ||||
| 50 | 50.4.6 - कर्मणः कर्मसाध्यत्वं निषेधत्यपि जैमिनिः । अभिक्रामं जहोतीति वाक्यस्यार्थनिरूपणे ॥ | जै. सू.[3-1-10] | |||
| 50 | 50.4.7 - क्रिया कारकनिष्पाद्या कारकं मूर्तमिष्यते । कर्म चैतदमूर्तं स्यात् इति न्यायोऽत्र शाबरः ॥ | ||||
| 50 | 50.4.8 - क्रियैव कारकमिति क्षणप्रध्वंसवादिनाम् । सिद्धान्तोऽनेन वाक्येन सङ्क्षेपेण कटाक्षितः ॥ | ||||
| 50 | 50.4.9 - कर्मणः कर्मसाध्यत्वं स्वीकृतं श्लोकवार्तिके । कर्मणः कर्मसाध्यत्वं नास्मत्पक्षे विरुध्यते ॥ | श्लोक.[927] | |||
| 50 | कर्मापलापः | 50.5.1 - अत्र वेदान्तिनः केचिन्न्यायतत्त्वानुसारिणः । नैयायिकाश्च कतिचिन्न्यायभूषणयायिनः ॥ | व्या. स.[5 परि.] | ||
| 50 | 50.5.10 - किं नाम शब्दनित्यत्वसमर्थनतृषातुरः । जङ्गमं स्थावरं चैव सकलं पातुमिच्छसि ॥ | न्या. म.[225] | |||
| 50 | 50.5.11 - इत्येवं वादसंरम्भे विचित्रा धीमदुक्तयः । | ||||
| 50 | 50.5.2 - द्रव्ये गुणे वा विश्रान्तिं कर्मणो ये विजानते । तेषामाशयसारोऽयं सङ्क्षेपादवधार्यताम् ॥ | ||||
| 50 | 50.5.3 - प्रत्यक्षं कर्म येऽप्याहुः नूनं तैरपि कर्मजात् । संयोगाद्वा विभागाद्वा निपुणं नान्यदीक्ष्यते ॥ | ||||
| 50 | 50.5.4 - चलतिप्रत्ययोऽपि स्यात्तावतैव मनीषिणाम् । चलत्यचलदित्याद्या धियोऽवस्थानिबन्धनाः ॥ | ||||
| 50 | 50.5.5 - कर्मादीनां गुणैर्द्रव्यैर्वाऽन्यथासिद्धिसंभवात् । द्रव्यं चाद्रव्यमित्येव विभागो मेयसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 50 | 50.5.6 - एतावताऽपि भग्नास्ते भवन्ति क्षणभङ्गिनः । कर्मापह्नवसिद्धान्तो दुःस्थ एवेति च स्थितम् ॥ | ||||
| 50 | 50.5.7 - कर्मैकं बुद्धिरप्येका जगत्येकस्सितो गुणः । वर्णोऽप्येको गकारादिरिति च श्लोकवार्तिके ॥ | न्या. म.[220] | |||
| 50 | 50.5.8 - न प्रत्यक्षे इति ह्युक्तिश्शाबरी बुद्धिकर्मणी । प्रत्यक्षत्वे तयोस्स्याद्धि नित्यतेत्यपि तन्मतम् ॥ | ||||
| 50 | 50.5.9 - शब्दनित्यत्ववादे हि विस्तरेण निरूपितम् । उपालभन्ते चात्रेत्थमेतान् नैयायिकाः पुनः ॥ | ||||
| 50 | कर्म(क्रिया)वादः | आत्मकर्म | 50.6.1 - अथ चात्रात्मसंबन्धिक्रियाचिन्ता निशम्यताम् ॥ | श्लोक.[689] | |
| 50 | 50.6.10 - नैव ह्येषां प्रवृत्तिस्स्यात्पुरुषेणापरिग्रहे । अस्वातन्त्र्यादतो नैषां परिस्पन्देऽपि कर्तृता ॥ | ||||
| 50 | 50.6.11 - तत्कर्मोपार्जितैश्चैतैः क्रियमाणेषु कर्मसु । कर्तृता यजमानानामृत्विक्परशुकर्मवत् ॥ | ||||
| 50 | 50.6.12 - यथा परिक्रयाम्नानादृत्विग्द्वारा क्रियोच्यते । गमनादिविधेस्तद्वत् भूतद्वारत्वमाश्रितम् ॥ | ||||
| 50 | 50.6.13 - न च सर्वत्र तुल्यत्वं स्यात्प्रयोजककर्मणाम् । चलनेन ह्यसिं योद्धा प्रयुङ्क्ते छेदनं प्रति ॥ | ||||
| 50 | 50.6.14 - सेनापतिस्तु वाचैव भृत्यानां विनियोजकः । राजा सन्निधिमात्रेण विनियुङ्क्ते कदाचन ॥ | ||||
| 50 | 50.6.15 - तस्मादचलतोऽपि स्यात् चलने कर्तृताऽऽत्मनः । यथैवाभिद्यमानस्य देवदत्तस्य भेत्तृता ॥ | ||||
| 50 | 50.6.16 - तस्माद्यथाऽऽकृतौ शास्त्रं प्रवृत्तं व्यक्तिमाश्रयेत् । तथा पुंसि प्रवृत्तस्य भूतेन्द्रियसमाश्रयः ॥ | ||||
| 50 | 50.6.17 - शक्तिः कार्यानुमेयत्वात् यद्गतैवोपयुज्यते । तत्रैव साऽभ्युपेतव्या स्वाश्रयाऽन्याश्रयाऽपि वा ॥ | ||||
| 50 | 50.6.18 - आत्मैव चाश्रयस्तस्य क्रियाऽप्यत्रैव च स्थिता । आत्मवादे स्थितं ह्येतत् कर्तृत्वं सर्वकर्मसु ॥ | ||||
| 50 | 50.6.19 - यदि स्वसमवेतैव शक्तिरिष्येत कर्मणाम् । तद्विनाशे ततो न स्यात्कर्तृस्था तु न नश्यति ॥ | ||||
| 50 | 50.6.2 - साक्षाद्यद्यपि संबन्धो नात्मनो यज्ञसाधनैः । तथाऽपि लक्षणावृत्त्या शरीरद्वारको भवेत् ॥ | ||||
| 50 | 50.6.20 - प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यन्ते सुबहून्यपि । अदृष्टशतभागोऽपि न कल्प्यो ह्यप्रमाणकः ॥ | ||||
| 50 | 50.6.21 - कर्मजन्यो हि संस्कारः पुंसो बुद्ध्यादिवद्गुणः । तस्य चाफलसंयोगादवस्थितिरुपेयते ॥ | न्या. म.[278] | |||
| 50 | 50.6.22 - स यागदानहोमादिजन्यो धर्मगिरोच्यते । ब्रह्महत्यादिजन्यस्तु सोऽधर्म इति कथ्यते ॥ | ||||
| 50 | 50.6.23 - एवं कर्मविचारेण नास्तिक्यं परिहीयते । तस्मान्निश्श्रेयसावाप्तिः तत्त्वज्ञानाद्धि सूत्र्यते ॥ | ||||
| 50 | 50.6.3 - प्रत्यक्षत्वं च देहस्थं भाक्तमात्मनि कल्पितम् । आत्मनः स्वर्गयानं वा शरीरस्योपचर्यते ॥ | ||||
| 50 | 50.6.4 - जन्मान्तरेऽभ्युपेतेऽपि ज्ञानमात्रात्मवादिनाम् । ज्ञानानां क्षणिकत्वाद्धि कर्तृभोक्त्रन्यता भवेत् ॥ | ||||
| 50 | 50.6.5 - निष्क्रियत्वाविभुत्वाभ्यां न च देहान्तराश्रितिः । ज्ञानशक्तिस्वभावोऽतो नित्यस्सर्वगतः पुमान् ॥ | ||||
| 50 | 50.6.6 - यजमानत्वमप्यात्मा सक्रियत्वात्प्रपद्यते । न परिस्पन्द एवैकः क्रिया नः कणभोजिवत् ॥ | ||||
| 50 | 50.6.7 - न च स्वसमवेतैव कर्तृभिः क्रियते क्रिया । क्रिया धात्वर्थमात्रं स्यात् अन्याधारेऽपि कर्तृता ॥ | ||||
| 50 | 50.6.8 - सत्ताज्ञानादिरूपाणां कर्ता तावत्स्वयं पुमान् । योऽपि भूतपरिस्पन्दः तत्राधिष्ठानतो भवेत् ॥ | ||||
| 50 | 50.6.9 - तदुद्देशप्रवृत्तेश्च या या देहेन्द्रियैः क्रिया । क्रियते पुरुषेणैव सा सा सर्वा कृतोच्यते ॥ | ||||
| 51 | सौगतमतम् | 51.1.1 - विकल्पविभ्रमो जातिरिति केचित्प्रचक्षते । उपाधिभेदभिन्ना सा महासत्तेति केचन ॥ | प्रक.[3 प्र.] | ||
| 51 | 51.1.10 - परतन्त्रैव सर्वत्र स्वात्मानं लब्धुमर्हति । अतो वृत्तिविरोधेन विकल्पो नैव संशयः ॥ | ||||
| 51 | 51.1.11 - पिण्डे सामान्यमेकत्र यदि कार्त्स्न्येन वर्तते । तत्रैवास्य समाप्तत्वान्न स्यात्पिण्डान्तरे ग्रहः ॥ | न्या. म.[298] | |||
| 51 | 51.1.12 - एकदेशेन वृत्तौ तु गोत्वजातिर्न कुत्रचित् । समग्राऽस्तीति, गोबुद्धिः प्रतिपिण्डं कथं भवेत् ॥ | ||||
| 51 | 51.1.13 - पृथक्त्वे व्यक्तितो जातेः दृश्येत पृथगेव सा । अभेदे व्यक्तिमात्रं स्यात् द्वेधा चेन्न विरोधतः ॥ | ||||
| 51 | 51.1.14 - जात्याद्यर्थान्तरं यस्मादतद्रूपेऽपि वस्तूनि । भवत्यध्यस्य धीः तस्मान्मृगतृष्णादिभिस्समा ॥ | ||||
| 51 | 51.1.15 - तस्माद्यतोयतोऽर्थानां व्यावृत्तिस्तन्निबन्धनाः । जातिभेदाः प्रकल्प्यन्ते तद्विशेषावगाहिनः ॥ | न्या. र.[578] | |||
| 51 | 51.1.2 - एके सतीमभिन्नां तामाश्रयेभ्यो विजानते । अभिन्नामपि तामेतामनुमेयां विदुः परे ॥ | ||||
| 51 | 51.1.3 - अपोहलक्षणां केचित्केचित्सारूप्यलक्षणाम् । स्वासाधारणरूपां तामन्ये संस्थानलक्षणाम् ॥ | ||||
| 51 | 51.1.4 - एकार्थकारितामेके विवादा बहवोऽत्र हि । सङ्ग्रहो वचसां तेषां पूर्वेषामवगम्यताम् ॥ | ||||
| 51 | 51.1.5 - अर्थक्रियासु नित्यस्य ह्यसामर्थ्यं स्फुटं ततः । जनकत्वस्य चाभावाद्विषयत्वाद्यसंभवः ॥ | ||||
| 51 | 51.1.6 - इति बुद्धिविरोधेन विकल्पो जातिरुच्यते । तथाऽवयविनोऽभावे निराधारा कथं नु सा ॥ | ||||
| 51 | 51.1.7 - अन्यत्र वर्तमानस्य ततोऽन्यस्थानजन्मनि । तस्मादचलतः स्थानात् वृत्तिरित्यतियुक्तिता ॥ | ||||
| 51 | 51.1.8 - यत्रासौ वर्तते भावः तेन सम्बध्यते न तु । तद्देशिनं च व्याप्नोति किमप्येतन्महाद्भुतम् ॥ | ||||
| 51 | 51.1.9 - नायाति न च तत्रासीदस्ति पश्चान्न चांशवत् । जहाति पुनराधारमहो व्यसनसन्ततिः ॥ | त. टी.[74] | |||
| 51 | तत्प्रत्यक्षवादः | 51.10.1 - प्रत्यक्षं ब्राह्मणत्वादि सहकारिव्यपेक्षया । घृतत्वादिवदित्युक्तं मीमांसातन्त्रवार्तिके ॥ | तन्त्र.[1-2-3] | ||
| 51 | 51.10.10 - नैतावता विभागस्य प्रत्यक्षत्वं निवर्तते । सादृश्यदोषात्तत्र स्याद्विभागस्यानवग्रहः ॥ | ||||
| 51 | 51.10.11 - समानरूपसंस्थानशुक्तिकाकलधौतयोः । विवेकस्सहसा नाभादिति कालान्तरेऽपि किम् ॥ | ||||
| 51 | 51.10.12 - विश्वामित्रे च कर्माधिकारमात्रस्य संभवः । न विप्रतादेः साङ्कर्यादिति कौस्तुभकृन्मतम् ॥ | मी. कौस्तुभः[1-2-2] | |||
| 51 | 51.10.13 - यामुनाचार्यहेमाद्रिमाधवप्रमुखा बुधाः । पन्थानमनुरुन्धाना अमुमेवेति निर्णयः ॥ | ||||
| 51 | 51.10.2 - सहकार्यत्रोपदेशः स पारम्परिको मतः । समूहलेख्यानि परम्पराऽविस्मृतिकारणम् ॥ | ||||
| 51 | 51.10.3 - नहि तत्करणं लोके वेदे वा किञ्चिदीदृशम् । इतिकर्तव्यतासाध्ये यस्य नानुग्रहेऽर्थिता ॥ | ||||
| 51 | 51.10.4 - तथा च सन्ततिस्मृत्याऽनुगृहीतेन चक्षुषा । विज्ञायमानं ब्राह्मण्यं प्रत्यक्षत्वं न मुञ्चति ॥ | ||||
| 51 | 51.10.5 - तथा च दृश्यते नानासहकारिव्यपेक्षया । चक्षुषो जातिविज्ञानजनकत्वं यथोदितम् ॥ | ||||
| 51 | 51.10.6 - सुवर्णं व्यज्यते रूपात् ताम्रत्वादेरसंशयम् । तैलाद्घृतं विलीनं च गन्धेन तु रसेन वा ॥ | श्लोक.[620] | |||
| 51 | 51.10.7 - भस्मप्रच्छादितो वह्निः स्पर्शनेनोपलभ्यते । अश्वत्वादौ च दूरस्थे निश्चयो जायते ध्वनेः ॥ | ||||
| 51 | 51.10.8 - संस्थानेन घटत्वादि ब्राह्मणत्वादि योनितः । क्वचिदाचारतश्चापि सम्यग्राज्ञाऽनुपालितात् ॥ | ||||
| 51 | 51.10.9 - यत्समानवयोवेषपिण्डद्वयविलोकने । तत्क्षणादक्षतो भेदो नावभातीति भाषितम् ॥ | ||||
| 51 | तदुपदेशवादः | 51.11.1 - नाध्यक्षगम्या जातिस्सा किन्तु स्मरणलक्षणा । इति मेधातिथेः विज्ञानेश्वरस्य च निर्णयः ॥ | |||
| 51 | 51.11.10 - तद्योनिजायोनिजादिक्रोडीकरणनिर्मलम् । ब्राह्मण्यमभिनिर्वाच्यं तद्धि सत्त्वादिलक्षणम् ॥ | ||||
| 51 | 51.11.11 - सत्त्वादयो गुणा एव स्वभावप्रभवा गुणाः । तद्धेतुभूतं प्राचीनं कर्म स्वो भाव उच्यते ॥ | भ. गी.[18-42] | |||
| 51 | 51.11.12 - प्रजापतेः ऋषीणां च प्रत्यक्षं तत्तु मादृशाम् । गोत्रप्रवरसंबन्धपारम्पर्यौपदेशिकम् ॥ | ||||
| 51 | 51.11.13 - सवर्णान्येन संयोगे साङ्कर्यं नैव संभवि । महर्षिषु प्रमादोऽपि तपोभिरनुपप्लुतः ॥ | ||||
| 51 | 51.11.2 - तथा सेश्वरमीमांसातत्त्वटीकादिकारिणः । औपदेशिकसिद्धान्तं स्थापयामासुरूर्जितम् ॥ | सेश्वर.[1-2-2] | |||
| 51 | 51.11.3 - तदन्वयविशेषेषु संभवो विप्रतादिकम् । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यथालोकं प्रतीयते ॥ | ||||
| 51 | 51.11.4 - संभवोऽपि च साध्व्याः स्यान्मातुरेवानुभाविकः । द्रव्यादीनां धर्मतावदन्येषां त्वौपदेशिकम् ॥ | ||||
| 51 | 51.11.5 - ते सन्ततिविशेषास्स्युः वृद्धा येषु प्रयुञ्जते । विप्रादिशब्दं येषां तु गोत्रार्षेयाद्यविस्मृतिः ॥ | ||||
| 51 | 51.11.6 - पक्षे त्वस्मिन् विप्रताद्यं व्यवहारनिबन्धनम् । अनादिर्व्यवहारोऽयं वारादिव्यवहारवत् ॥ | प. म.[6 भ.] | |||
| 51 | 51.11.7 - या चोत्कर्षापकर्षाभ्यां सप्तमे पञ्चमेऽपि वा । वर्णान्तरापत्तिरुक्ता पर्यायाच्छुद्धिरेव सा ॥ | याज्ञ.[1-96] | |||
| 51 | 51.11.8 - संभवः तदभिव्यङ्ग्या जातिर्वा विप्रता यदि । मुखबाहूरुजातानां मानसानां कथं नु सा ॥ | ||||
| 51 | 51.11.9 - द्रौपद्यगस्त्यवाल्मीकिदृष्टद्युम्नादिधीमताम् । पौराणिकानामन्येषां कथं सा व्यवतिष्ठते ॥ | ||||
| 51 | तद्विभागः | 51.12.1 - तद्ब्राह्मण्यं द्विधा प्रोक्तं शारीरं मानसं त्विति । सत्त्वादिरूपं शारीरं मानसं तु शमादिकम् ॥ | रहस्यत्रय - प्रभावव्यवस्था.[ ] | ||
| 51 | 51.12.2 - शरीरसत्तापर्यन्तं शारीरनियमः स्थितः । मानसं सर्वपूज्यं स्यात् मनोवृत्तिनिबन्धनम् ॥ | ||||
| 51 | 51.12.3 - ब्राह्मण्यमासीत्प्रथमं ततः क्षत्त्रादि वैभवम् । इति च ब्रह्म वेत्यादि बृहदारण्यके श्रुतम् ॥ | ||||
| 51 | 51.12.4 - आदौ कृतयुगे शूद्राद्यभावो भारतादिषु । प्रपञ्चितस्सच्चरित्ररक्षायामप्यनूदितः ॥ | सच्चरित्ररक्षा.[31] | |||
| 51 | 51.12.5 - बीजप्राधान्यतो जातिव्यवस्थाऽऽदावभूत्ततः । क्षेत्रप्राधान्यत इति चाधुना ज्ञायते गतिः ॥ | मनु.[10-5] | |||
| 51 | 51.12.6 - ब्राह्मणानां पुनर्बीजं क्षत्त्राणां क्षेत्रमित्यपि । मेधातिथेरभिप्रायः ज्ञायते दशमे मनोः ॥ | ||||
| 51 | 51.12.7 - पुराणादिषु चान्येषु विविधा ज्ञायते गतिः । सर्वे सर्वानुग्रहाय मुखभेदा इति स्थितिः ॥ | ||||
| 51 | तार्किकमतम् | 51.2.1 - अत्र वैशेषिकादीनामभिप्रायोऽवगम्यताम् । प्रत्यक्षबलसिद्धस्य सामान्यस्य कुतर्कतः ॥ | |||
| 51 | 51.2.10 - केचिन्नैयायिकाः जातिं नेच्छन्ति गुणकर्मणोः । द्रव्यजात्यैव हि तयोः जातिव्यवहृतिं विदुः ॥ | ||||
| 51 | 51.2.11 - त्रिषु सत्तां केचिदाहुः सैव नास्तीति केचन । मानयोगार्हता सा स्यात् भावत्वं वेति ते विदुः ॥ | ||||
| 51 | 51.2.12 - अनुमानं तु सामान्यापेक्षं सामान्यनिह्नवे । नालमित्यसमीक्ष्यैव वृथा कण्ठो विशोष्यते ॥ | ||||
| 51 | 51.2.2 - न शक्यो निह्नवः कर्तुं प्रत्यक्षं जयि सर्वतः । नहि दृष्टेऽनुपपन्नं नामेत्यपि च लोकवाक् ॥ | ||||
| 51 | 51.2.3 - सर्वा सर्वगता जातिरिति तावदुपेयते । सर्वत्राग्रहणं तस्याः व्यञ्जकव्यक्त्यसन्निधेः ॥ | ||||
| 51 | 51.2.4 - अभिव्यक्तिस्तु तत्काला यत्कालं व्यक्तिदर्शनम् । तस्मात्सकृदभिव्यक्ता नान्यदाऽपि प्रतीयते ॥ | ||||
| 51 | 51.2.5 - व्यक्तिसर्वगतत्वेऽपि सयूथ्यैः कैश्चिदाश्रिते । भविष्यत्यद्यजातायां गवि गोधीस्तथा ग्रहात् ॥ | ||||
| 51 | 51.2.6 - जायमानैव हि व्यक्तिः जायते प्रतियोगिनी । एक एव हि कालोऽस्याः जातेस्संबन्धजन्मनोः ॥ | ||||
| 51 | 51.2.7 - न च जातेः पुराऽस्तित्वं न च सङ्क्रान्तिरन्यतः । किन्तु स्वहेतोस्सा व्यक्तिः तादृश्येवोपजायते ॥ | ||||
| 51 | 51.2.8 - वृषः पिशङ्गो गौः कृष्णा सा च नीलतृणादिनी । ताभ्यामुत्पादितो वत्सः कथं भवति पाण्डरः ॥ | ||||
| 51 | 51.2.9 - तस्माद्वस्तुस्वभावेऽस्य विदित्वाऽननुयोज्यताम् । चोद्यचुञ्चुत्वमुत्सृज्य प्रतिपत्तिर्निरूप्यताम् ॥ | ||||
| 51 | प्राभाकरमतम् | 51.3.1 - अथ प्रभाकरगुरोस्सिद्धान्तोऽत्र प्रकाश्यते । जातिराश्रयतो भिन्ना प्रत्यक्षज्ञानगोचरा ॥ | प्रक.[3 प्र.] | ||
| 51 | 51.3.2 - पूर्वाकारावमर्शेन ह्यनुवृत्तिमती तु सा । यो नानाव्यक्तिसंबन्धः साऽनुवृत्तिरितीर्यते ॥ | ||||
| 51 | 51.3.3 - तत्सामान्यं विशेषश्च बुद्ध्यपेक्षमिति स्मृतिः । इयान्विशेषश्शिष्टांशः वैशेषिकनये स्थितः ॥ | ||||
| 51 | कौमारिलमतम् | 51.4.1 - जातिं व्यक्तिगतां नित्यां व्यक्तितादात्म्यशालिनीम् । प्रत्यक्षगम्यां सर्वां तामाहुः कौमारिलाः पुनः ॥ | श्लोक.[557] | ||
| 51 | 51.4.10 - विषयेण हि बुद्धीनां विना नोत्पत्तिरिष्यते । विशेषादन्यदिच्छन्ति सामान्यं तेन तद्ध्रुवम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.11 - तस्मात्सास्नादिमत्स्वेव गोत्वं यस्मात्तदात्मकम् । तादात्म्यमस्य कस्माच्चेत्स्वभावादिति गम्यताम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.12 - एकानेकत्वमेकस्य तथाऽन्यानन्यता कथम् । तत्सामान्यं विशेषश्चेत्येवमादि च दुष्करम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.13 - विरोधस्तावदेकान्ताद्वक्तुमत्र न युज्यते । सामान्यानन्यविज्ञाते विशेषे नैकवृत्तिता ॥ | ||||
| 51 | 51.4.14 - सामान्यानन्यवृत्तित्वं विशेषात्मैकभावतः । तेन नात्यन्ततो भेदस्स्यात्सामान्यविशेषयोः ॥ | ||||
| 51 | 51.4.15 - या चावयवशो वृत्तिः स्रक्सू्त्रादिषु दृश्यते । भूतकण्ठगुणादेश्च प्रतिपिण्डं समाप्तितः ॥ | श्लोक.[622] | |||
| 51 | 51.4.16 - तत्रावयवयोगित्वमविभुत्वं च कारणम् । आकृतेस्तदभावेन न प्रसक्तमदोद्वयम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.17 - न च द्वैविध्यमेवेति वृत्तेरस्ति नियामकम् । त्रैविध्यमपि दृष्टत्वात्संभवेत् द्वे विधे यथा ॥ | ||||
| 51 | 51.4.18 - दीर्घह्रस्वत्ववच्चात्र व्यपेक्षाभेदतो भवेत् । अविरोध इति ज्ञात्वा प्रतिपत्तिर्निरूप्यताम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.2 - सत्ता पदार्थमात्रे स्यान्महासामान्यमुच्यते । द्रव्यत्वब्राह्मणत्वादि सामान्यं स्यादवान्तरम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.3 - महासामान्यमपरे नैवेच्छन्त्यनवस्थितेः । पुनस्तेन सहान्येषु सामान्यमतिरस्ति हि ॥ | ||||
| 51 | 51.4.4 - जातिमेवाकृतिं प्राहुः व्यक्तिराक्रियते यया । सामान्यं तच्च पिण्डानामेकबुद्धिनिबन्धनम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.5 - सर्ववस्तुषु बुद्धिश्च व्यावृत्त्यनुगमात्मिका । जायते द्व्यात्मकत्वेन विना सा च न सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 51 | 51.4.6 - न चाप्यन्यतरा भ्रान्तिरुपचारेण गम्यते । दृढत्वात्सर्वथा बुद्धेः भ्रान्तिस्तद्भ्रान्तिवादिनाम् ॥ | ||||
| 51 | 51.4.7 - निर्विशेषं न सामान्यं भवेच्छशविषाणवत् । सामान्यरहितत्वाच्च विशेषास्तद्वदेव हि ॥ | ||||
| 51 | 51.4.8 - विशेषतो हि जिज्ञासा ज्ञाते सामान्यतो मता । सामान्यस्यानुपगमे प्रश्नोत्तरपराहतिः ॥ | ||||
| 51 | 51.4.9 - स्वाभाविकश्च संबन्धो जातिव्यक्त्योर्न हेतुमान् । तेनैतस्य प्रसिद्ध्यर्थं नान्यसामान्यमिष्यते ॥ | ||||
| 51 | शाब्दिकमतम् | 51.5.1 - शाब्दिकास्तां विदुस्सत्तां तदुक्तिरवधार्यताम् । सम्बन्धिभेदात्सत्तैव भिद्यमाना गवादिषु ॥ | वैया. भूषणं[ ] | ||
| 51 | 51.5.2 - जातिरित्युच्यते तस्यां सर्वे शब्दा व्यवस्थिताः । तां प्रातिपदिकार्थं च धात्वर्थं च प्रचक्षते ॥ | ||||
| 51 | 51.5.3 - सा नित्या सा महानात्मा तामाहुस्त्वतलादयः । अनेकव्यक्त्यभिव्यङ्ग्या जातिः स्फोट इति स्मृता ॥ | ||||
| 51 | 51.5.4 - कैश्चिद्व्यक्तय एवास्याः ध्वनित्वेन प्रकल्पिताः । सत्यासत्यौ तु यौ भावौ प्रतिभावं व्यवस्थितौ ॥ | ||||
| 51 | 51.5.5 - सत्यं यत्तत्र सा जातिः असत्या व्यक्तयो मताः । तद्ब्रह्म स च शब्दः स्यात् सकलं तदधिष्ठितम् ॥ | ||||
| 51 | 51.5.6 - आकृतिग्रहणा जातिः लिङ्गानां च न सर्वभाक् । सकृदाख्याननिर्ग्राह्या गोत्रं च चरणैस्सह ॥ | सिद्धान्तकौ. स्त्री.[ ] | |||
| 51 | 51.5.7 - प्रादुर्भावविनाशाभ्यां सत्त्वस्य युगपद्गुणैः । असर्वलिङ्गां बह्वर्थां तां जातिं कवयो विदुः ॥ | ||||
| 51 | संस्थानजातिपक्षः | 51.6.1 - अभाषत च संस्थानजातिपक्षं पतञ्जलिः । जातिनित्यत्वपक्षोक्तिरन्वारुह्येति नीयताम् ॥ | त. टी.[75] | ||
| 51 | 51.6.10 - कथ्यते यैस्तु सादृश्यं संस्थानादिविलक्षणम् । गुरुत्वं जातिगुप्तौ च धृतं तैर्जातिगुप्तिवत् ॥ | त. टी.[78] | |||
| 51 | 51.6.11 - जातिखण्डनयुक्तीनां नावकाशोऽत्र लभ्यते । प्रायः परीक्षकाणामप्येतदेव मनोरमम् ॥ | प्र. त.[74] | |||
| 51 | 51.6.2 - संस्थानजातिसिद्धान्तसारांशोऽत्रावगम्यताम् । संस्थानं चाप्यवयवव्यूहस्सास्नादिलक्षणः ॥ | ||||
| 51 | 51.6.3 - जातेस्तु व्यञ्जकं यत्स्यात् जातितस्तस्य सङ्ग्रहे । जातिमालाऽनवस्थाऽतः संस्थानं जातिरिष्यते ॥ | ||||
| 51 | 51.6.4 - यद्यप्येकैकसंस्थं तत्संस्थानं गळकम्बळम् । स्वभावतः तथाऽप्येतत्सप्रतिद्वन्द्विकं मिथः ॥ | ||||
| 51 | 51.6.5 - प्रामाणिकं स्वरूपं यत् स स्वभाव इतीर्यते । तत्तथैव स्वीक्रियते यद्यथैव प्रतीयते ॥ | ||||
| 51 | 51.6.6 - सन्निवेशाः स्वभावेन नियतप्रतियोगिकाः । अन्योन्यसादृश्यरूपाः मिथः स्मारकतावशात् ॥ | ||||
| 51 | 51.6.7 - एकस्मृतिसमारूढाः एकबुद्धिनियामकाः । सादृश्यसामान्यशब्दावेकार्थाविति निर्णयः ॥ | ||||
| 51 | 51.6.8 - उपाधिसङ्करन्यायादवस्थासङ्करो मतः । भ्रमणस्यन्दनत्वाद्यमेकस्मिन् गमने मतम् ॥ | ||||
| 51 | 51.6.9 - अन्योन्यसप्रतिद्वन्द्वि रूपं सादृश्यमुच्यते । तदेवानुगतज्ञप्तिहेतुः जातिर्न चाधिका ॥ | ||||
| 51 | सामान्यवादः | आर्हतमतम् | 51.7.1 - तिर्यगूर्ध्वत्वभेदेन द्विविधं त्वार्हता विदुः । तुल्या परिणतिर्यत्र प्रतिव्यक्ति प्रदृश्यते ॥ | ||
| 51 | 51.7.2 - तत्तिर्यग्यद्धि शबलाशाबलेयादिवस्तुषु । गोत्वादिकं तथाऽश्वत्वनरत्वामरतादिकम् ॥ | ||||
| 51 | 51.7.3 - पूर्वापरपरीणामसाधारणमवस्थितम् । द्रव्यं तदूर्ध्वताख्यं स्यात् कटकादिषु काञ्चनम् ॥ | ||||
| 51 | 51.7.4 - तथौपनिषदाः प्रायः तार्किकं वाऽथ वैदिकम् । पन्थानमाश्रिताः किञ्चित्किञ्चिद्भेदं समाश्रिताः ॥ | ||||
| 51 | ब्राह्मणत्वादिजातिविप्लवः | 51.8.1 - अथ च ब्राह्मणत्वादिजातिव्यवहृतौ मताः । प्राचां ग्रन्थकृतां मार्गाः निशम्यन्तां समाहृताः ॥ | |||
| 51 | 51.8.2 - अनादाविह संसारे दुर्वारे मकरध्वजे । कुले च कामिनीमूले का जातिपरिकल्पना ॥ | सेश्वर.[1-2-2] | |||
| 51 | 51.8.3 - यन्मे माता प्रलुलुभे विचरन्त्यपतिव्रता । तन्मे रेतः पिता वृङ्क्तामित्यप्यस्य निदर्शनम् ॥ | मनु.[9-20] | |||
| 51 | 51.8.4 - अब्राह्मणो ब्राह्मणस्स्यात्प्रवरस्यानुमन्त्रणात् । इति श्रुत्यर्थजिज्ञासा शाबरादिषु विस्तृता ॥ | जै. सू.[1-2-2] | |||
| 51 | 51.8.5 - न संस्थानं नापि धातुः न भयाद्यं न चौषधम् । न वृत्तिः नापि चाचारः किन्तु सङ्केत एव सः ॥ | ||||
| 51 | 51.8.6 - इत्यादीनि च वाक्यानि जातिविप्लववादिनाम् । विश्रुतान्येव सर्वत्र विज्ञेयोऽन्यत्र विस्तरः ॥ | ||||
| 51 | तत्रविकल्पाः | 51.9.1 - श्रुतिस्मृतिनिबन्धेषु तद्व्याख्यानेषु यच्छ्रुतम् । भाष्यादिषु च यच्चोक्तं तत्सारांशोऽयमुच्यते ॥ | |||
| 51 | 51.9.10 - ब्राह्मणो जायते ह्येष यो यज्ञाज्जायते त्विति । ब्राह्मणत्वं कर्मरूपमिति शातपथी श्रुतिः ॥ | शतपथ.[3-1-1-40] | |||
| 51 | 51.9.11 - यथैव दीक्षणीयेष्ट्या जायन्ते ब्राह्मणादयः । इति पाद्मे पाञ्चरात्रे तन्निमित्तमनूदितम् ॥ | पाद्म-चर्या.[1-8] | |||
| 51 | 51.9.12 - मुखबाहूरुपज्जत्वं पुंसूक्तोक्तं विदुः परे । तत्र प्रश्नानुरोधेन तद्रूपणमितीतरे ॥ | ||||
| 51 | 51.9.13 - मनूनां सर्गमकरोन्मुखबाहूरुपादतः । एते सावर्ण्यनामानः विष्वक्सेनागमोदिताः ॥ | तत्त्वत्रयव्या.[173] | |||
| 51 | 51.9.14 - महर्षयस्सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा । इत्यत्र मनवस्तादृक्सावर्ण्या इति भाषितम् ॥ | ||||
| 51 | 51.9.2 - जातिनाम्नोऽतिरिक्तस्य स्वीकर्तारस्तु वस्तुनः । ब्राह्मणत्वादिकां जातिं नरत्वावान्तरं विदुः ॥ | ||||
| 51 | 51.9.3 - तत्र क्वचिद्ब्राह्मणादिशब्दानां गुणवाचिताम् । वृत्तादिवाचितां चापि मन्वते तत्त्वदर्शिनः ॥ | ||||
| 51 | 51.9.4 - नञ्सूत्रेऽतो महाभाष्ये गुणसन्दोहवर्तिनः । ब्राह्मणाद्या अमी शब्दाः क्वचिदंशेष्वितीरितम् ॥ | पाणिनि.[2-2-6] | |||
| 51 | 51.9.5 - जात्यनभ्युपगन्तारः व्यवहारस्य गोचरम् । विदुश्शुद्धकुलोत्पत्तिं जातिजन्मादिशब्दिताम् ॥ | ||||
| 51 | 51.9.6 - सैव सन्ततिसन्तानकुलशब्दादिशब्दिता । सर्ववर्णेषु तुल्यास्वित्यादिस्मृतिवचोबलात् ॥ | मनु.[10-5] | |||
| 51 | 51.9.7 - तमश्शूद्रे रजः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्त्वमुत्कटम् । इत्याश्वमेधिकस्मृत्या सत्त्वाद्यं केचिदभ्यधुः ॥ | भारत.[14-39] | |||
| 51 | 51.9.8 - सन्निवेशसमानत्वेऽप्यारणेयादिवह्निषु । क्षीरभेदादिकेऽप्यस्ति शक्तिभेदास्तथाऽत्र हि ॥ | श्रुत.[1-3-7] | |||
| 51 | 51.9.9 - परेऽदृष्टविशेषं तमात्मस्थमनुजानते । तदभिव्यञ्जिकां शुद्धकुलोत्पत्तिं प्रचक्षते ॥ | ||||
| 52 | सम्बन्धानुपपत्तिः | 52.1.1 - संबन्धस्य च संबन्धे तस्यापीत्यनवस्थितिः । ततस्तस्य परित्यागे स्वरूपे पर्यवस्यति ॥ | |||
| 52 | 52.1.2 - एवं विशेषे सामान्ये कारणे धर्मधर्मिणोः । आधारेऽवयवे शक्तौ शेषिण्यङ्गे च संविदि ॥ | ||||
| 52 | 52.1.3 - अनवस्थाप्रसङ्गेन व्यवहारः स्वरूपतः । वरमित्याहुरपरे संबन्धोऽत्र कुतः कयोः ॥ | ||||
| 52 | असम्बन्धवादः | उदाहृतकारिका | 52.2.1 - अथ संबन्धतत्त्वापलापिनामिह कारिका । प्रमेयाम्बुजमार्ताण्डोदाहृतैषाऽवधार्यताम् ॥ | ||
| 52 | 52.2.2 - पारतन्त्र्यं हि संबन्धः सिद्धे का परतन्त्रता । तस्मात् सर्वस्य भावस्य संबन्धो नास्ति तत्त्वतः ॥ | ||||
| 52 | 52.2.3 - रूपश्लेषो हि संबन्धः द्वित्वे स च कथं भवेत् । तस्मात्प्रकृतिभिन्नानां संबन्धो नास्ति तत्त्वतः ॥ | ||||
| 52 | 52.2.4 - द्वयोरेकाभिसंबन्धात्संबन्धो यदि तद्द्वयोः । कस्संबन्धोऽनवस्था च, न संबन्धमतिस्ततः ॥ | ||||
| 52 | 52.2.5 - तौ च भावौ तदन्यश्च सर्वे ते स्वात्मनि स्थिताः । इत्यमिश्राः स्वयं भावाः तान्निश्रयति कल्पना ॥ | ||||
| 52 | 52.2.6 - तामेव चानुरुन्धानैः क्रियाकारकवाचिनः । भावभेदप्रतीत्यर्थं संयोज्यन्तेऽभिधायकाः ॥ | ||||
| 52 | कार्यकारणभावनिषेधः | 52.3.1 - कार्यकारणभावाख्यः संबन्धो न भविष्यति । तयोरसहभावेन द्विष्ठस्यास्याप्यसंभवात् ॥ | |||
| 52 | 52.3.10 - भावे भाविनि तद्भावः भाव एव च भाविता । प्रसिद्धे हेतुफलते प्रत्यक्षानुपलम्भतः ॥ | ||||
| 52 | 52.3.11 - एतावन्मात्रतत्त्वार्थाः कार्यकारणगोचराः । विकल्पा दर्शयन्त्यर्थान्मिथ्यार्थाः घटितानिव ॥ | ||||
| 52 | 52.3.12 - भिन्ने का घटनाऽभिन्ने कार्यकारणताऽपि का । भावे ह्यन्यस्य विश्लिष्टौ श्लिष्टौ स्यातां कथं च तौ ॥ | ||||
| 52 | 52.3.2 - क्रमेण भाव एकत्र वर्तमानोऽन्यनिस्स्पृहः । तदभावेऽपि तद्भावात् संबन्धो नैकवृत्तिमान् ॥ | ||||
| 52 | 52.3.3 - यद्यपेक्ष्य तयोरेकमन्यत्रासौ प्रवर्तते । उपकारी ह्यपेक्ष्यः स्यात् कथं चोपकरोत्यसन् ॥ | ||||
| 52 | 52.3.4 - यद्येकार्थाभिसंबन्धात्कार्यकारणता तयोः । प्राप्ता द्वित्वाभिसंबन्धात्सव्येतरविषाणयोः ॥ | ||||
| 52 | 52.3.5 - द्विष्ठो हि कश्चित्संबन्धो नातोऽन्यत्तस्य लक्षणम् । येन चैतस्य सङ्ख्यादेः व्यवस्थाप्येत भिन्नता ॥ | ||||
| 52 | 52.3.6 - भावाभावोपधिर्योगः कार्यकारणता यदि । योगोपोधी न तावेव कार्यकारणताऽत्र किम् ॥ | ||||
| 52 | 52.3.7 - पश्यन्नेकमदृष्टस्य दर्शने तददर्शने । अपश्यन् कार्यमन्वेति विनाऽप्याख्यातृभिर्जनैः ॥ | ||||
| 52 | 52.3.8 - दर्शनादर्शने मुक्त्वा कार्यबुद्धेरसंभवात् । कार्यादिश्रुतिरप्यत्र लाघवार्थं निवेशिता ॥ | ||||
| 52 | 52.3.9 - तद्भावाभावतः कार्यगतिर्याऽप्यनुवर्ण्यते । सङ्केतविषयाख्या सा सास्नादेर्गोगतिर्यथा ॥ | ||||
| 52 | संयोगादिनिषेधः | 52.4.1 - संयोगिसमवाय्यादि सर्वमेतेन चिन्तितम् । अन्योन्यानुपकाराच्च न संबन्धी च तादृशः ॥ | |||
| 52 | 52.4.2 - जनने चापि कार्यस्य केनचित्समवायिना । समवायि तदा नासौ न ततोऽतिप्रसङ्गतः ॥ | ||||
| 52 | 52.4.3 - तयोरनुपकारेऽपि समवाये परत्र वा । संबन्धो यदि विश्वं स्यात्समवायि परस्परम् ॥ | ||||
| 52 | 52.4.4 - संयोगजननेऽप्येतौ नहि संयोगिनौ मतौ । कर्मादेर्योगितापत्तौ स्थितिश्च प्रतिवर्णिता ॥ | ||||
| 52 | 52.4.5 - इत्यादिको विस्तरोऽसौ सर्वशून्यत्ववादिनाम् । ग्रन्थेषु तूपलभ्येत प्रायस्ते शिथिला इह ॥ | ||||
| 52 | तत्र प्रत्युक्तिः | 52.5.1 - एवमादीन् विवादांश्च समादधति केचन । तान् शून्याद्वैतसिद्धान्तशुद्धान्तस्तम्भलक्षणान् ॥ | |||
| 52 | 52.5.10 - सापेक्षेषु त्वनेकेषु वृत्तिर्व्यासज्यपूर्विका । प्रथमा जातिरूपादेस्संयोगादेरनन्तरा ॥ | न्या. म.[312] | |||
| 52 | 52.5.2 - अनवस्था द्विधा त्वाद्या सिद्धा स्यात्कारणाश्रया । प्रमाणसिद्धा धारेयं न प्रसङ्गमिहार्हति ॥ | ||||
| 52 | 52.5.3 - कल्प्या द्वितीया सैवात्र संसर्गादौ प्रसञ्जिता । तत्र स्वपरनिर्वाहः नैरपेक्ष्यमिति द्वयी ॥ | ||||
| 52 | 52.5.4 - गतिरस्ति प्राथमिक्या निर्वाहः प्रकृते भवेत् । ज्ञातेन ज्ञानजनने नैरपेक्ष्यात्मिका गतिः ॥ | ||||
| 52 | 52.5.5 - इन्द्रियाण्यथ संस्कारः कारणं हि स्वरूपसत् । क्वचित्स्वपरनिर्वाहः स्वस्वभावनिबन्धनः ॥ | ||||
| 52 | 52.5.6 - परश्शतपरिक्षोदात्परस्तादपि वादिभिः । उपलम्भबले स्थेयं तदादादेव गृह्यताम् ॥ | ||||
| 52 | 52.5.7 - अतः कृत्स्नैकदेशादिविकल्पानुपपत्तितः । संबन्धतत्त्वापलापः शून्यवादस्य चाङ्कुरः ॥ | ||||
| 52 | 52.5.8 - निरंशत्वादथैकत्वात् न विकल्पोऽत्र तादृशः । स च सावयवानेकपदार्थविषयो मतः ॥ | ||||
| 52 | 52.5.9 - समाप्यवृत्तिः व्यासज्यवृत्तिश्चेति द्विधा स्थितिः । केवलैकत्र वृत्तिर्या सा समाप्येति कीर्त्यते ॥ | न्या. र.[819] | |||
| 52 | तामेवचानुरुन्धानैः क्रियाकारकवाचिनः ।भावभेदप्रतीत्यर्थं संयोज्यन्तेऽभिधायकाः ॥ | NULL | |||
| 53 | समवायः | 53.1.1 - अप्राप्तिपूर्विका प्राप्तिस्संयोग इति कीर्त्यते । समवायस्तु निष्पत्तिप्राप्त्योः स्यादैककालिकः ॥ | |||
| 53 | 53.1.10 - स्वभावादेव तावेव यथा संबन्धिनौ तथा । विशिष्टव्यवहारं तमातन्वाते स्वभावतः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.11 - द्रव्याद्रव्ये च तादात्म्यात्, समवायेन किं फलम् । त्रैकाल्यं यदि नित्यत्वं कालायोगिनि तत्कथम् ॥ | ||||
| 53 | 53.1.12 - यदि कारणशून्यत्वं यद्वा प्रध्वंसशून्यता । नित्यत्वं तत्प्रसज्येत प्रध्वंसप्रागभावयोः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.13 - उभयान्तविहीनत्वं नित्यत्वं चेन्निरुच्यते । नित्ययोरिव सर्वेषां नित्यताऽत्र प्रसज्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.1.14 - विशेषणविशेष्यात्मस्वभावान्नियमो यदि । अजागलस्तनसमस्समवायः प्रकल्पितः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.15 - प्राभाकराः पुनस्तत्र काश्यपं मतमास्थिताः । तयोरेकत्वनित्यत्वविवादोऽस्ति विशेषतः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.16 - समवायाख्यसंबन्धानेकानित्यत्वहेतुतः । व्यक्त्यैक्यं सितनीलादेः विभुत्वं चोपपाद्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.1.17 - नीलो नष्टस्सितो जातः इत्याद्या अपि बुद्धयः । संबन्धमूलास्सिद्ध्यन्ति लाघवं च महत्ततः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.18 - इदं सर्वाद्वैतवादप्राग्रूपमिति केचन । समवायैक्यपक्षेऽपि तथैवेत्यपरे विदुः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.2 - प्रतीतिभेदाद्भेदोऽस्ति देशभेदस्तु नेष्यते । तेनात्र कल्प्यते वृत्तिः समवायस्स उच्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.1.3 - ये चेह वृत्ती स्रक्सूत्रभूतकण्ठगुणादिषु । जात्यादीनामनंशत्वात् ताभ्यां वृत्तिर्विलक्षणा ॥ | श्लोक.[622] | |||
| 53 | 53.1.4 - नैयायिकास्तं प्रत्यक्षमाहुर्यौगास्त्वतीन्द्रियम् । निर्विकल्पैकविषयं तं विदुर्भूषणानुगाः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.5 - स निर्विकल्पानपेक्षसविकल्पकगोचरः । इति सिद्धान्तयन्त्यत्र त्वाचार्या इति च श्रुतम् ॥ | शतदू.[10 भ.] | |||
| 53 | 53.1.6 - कारणे समवायो हि कार्याणां जन्म कथ्यते । सत्तायास्समवायो वाऽथवाऽऽद्यक्षणयोगिता ॥ | त. कौ.[9 का.] | |||
| 53 | 53.1.7 - समवायस्य जन्मत्वे विशेषणविशेष्यताम् । जनयन् कारकस्तोमः नित्येऽपि सफलो मतः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.8 - स च व्योमवदेवैकः नित्यस्सर्वगतोऽपि च । तस्यानेकत्वमिच्छन्ति चापरे नव्यतार्किकाः ॥ | ||||
| 53 | 53.1.9 - इति तार्किकसिद्धान्तः तत्र कौमारिलाशयः । समवायो हि संबन्धान्तराभावेऽपि योजयेत् ॥ | ||||
| 53 | तुल्याकारः | 53.10.1 - केचित् ज्ञानार्थयोस्तुल्यावाकारावनुजानते । समानाकारता तेषां संसर्गस्स्याद्यथोच्यते ॥ | |||
| 53 | 53.10.2 - अर्थेन घटयत्येनां न हि मुक्त्वाऽर्थरूपताम् । तस्मात्प्रमेयाधिगतेः प्रमाणं मेयरूपता ॥ | ||||
| 53 | 53.10.3 - तत्र दोषं विदुश्चेत्थं योगाचारमतानुगाः । एकदेशेन सारूप्ये सर्वस्स्यात्सर्ववेदकः ॥ | ||||
| 53 | 53.10.4 - सर्वात्मना तु सारूप्ये ज्ञानमज्ञानतां व्रजेत् । नान्योऽनुभाव्यो बुद्ध्याऽस्ति स्वयं सैव प्रकाशते ॥ | ||||
| 53 | प्रतिबिम्बाकारः | 53.11.1 - केचित्त्वादर्शसङ्काशे ज्ञाने नीलादिवस्तुनः । प्रतिबिम्बं तु संबन्धं विदुस्तद्ग्राह्यलक्षणम् ॥ | |||
| 53 | संसर्गधर्माकारः | 53.12.1 - ये त्वर्थमपि विज्ञानं निराकारं विदुस्तयोः । योगादाकारनिष्पत्तिं चूर्णहारिद्रयोगवत् ॥ | स. सि.[4-28] | ||
| 53 | 53.12.2 - एते हि संसर्गधर्माकारवादिन ईरिताः । संसृष्टयोश्चोभयोरप्याकारं तं प्रचक्षते ॥ | ||||
| 53 | संसर्गाकारः | 53.13.1 - केचिदर्थो निराकारस्सदा तद्योगभेदतः । ज्ञानं साकारमिति च प्राहुस्संसर्गवादिनः ॥ | |||
| 53 | साधारणाकारः | 53.14.1 - साधारणोऽसावाकारः स्यादर्थज्ञानयोर्यथा । लाक्षा द्विमणिमध्यस्था तथेत्येके विदुर्बुधाः ॥ | |||
| 53 | अविवेकाकारः | 53.15.1 - पृथगेवाकारवन्तौ ज्ञानार्थावपरैर्बुधैः । सादृश्यादविवेकेन त्वाभासेते इतीष्यते ॥ | |||
| 53 | व्यवहारानुगुण्यम् | 53.16.1 - व्यवहारानुगुण्यं तद्विषयत्वं विदुः परे । कर्तृकर्मक्रियादीनां साधारणमिदं हि तत् ॥ | श्रीभा. अहमर्थात्मसमर्थनं[ ] | ||
| 53 | प्राकट्यम् | 53.17.1 - ज्ञानात्मकक्रियाजन्यफलभागित्वलक्षणम् । कर्मत्वं विषयत्वं तत् प्राकट्यं भाट्टसम्मतम् ॥ | न्या. र.[319] | ||
| 53 | 53.17.10 - स्वरूपलक्षणः कश्चिदन्यैः विषयतात्मकः । नैयायिकैरुपगतः ह्युपलम्भानुरोधतः ॥ | ||||
| 53 | 53.17.11 - पदार्थान्तरमित्याहुः विषयत्वं तु केचन । नव्यनैयायिकाः तत्तु सर्वदोषप्रशान्तये ॥ | ||||
| 53 | 53.17.2 - आत्मार्थयोः कर्तृकर्मज्ञातृज्ञेयस्वभावयोः । मानसप्रत्यक्षवेद्यः व्याप्यव्याप्तृत्वलक्षणः ॥ | ||||
| 53 | 53.17.3 - संबन्धः स्वस्य करणं कल्पयेत् ज्ञानलक्षणम् । ज्ञाततैवाथवाऽध्यक्षा कल्पयत्येव कारणम् ॥ | ||||
| 53 | 53.17.4 - अनागतमतीतं च विप्रकृष्टं तथेतरम् । विषयीकुरुते बुद्धिः प्राकट्येऽपि समो विधिः ॥ | ||||
| 53 | 53.17.5 - अतीतानागतत्वाभ्याम् अद्यापि स्तो हि वस्तुनी । अतो ज्ञानस्य संबन्धानुपपत्तिर्न विद्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.17.6 - असतोरपि सामान्याद्यात्मना वृत्तिसंभवात् । प्राकट्याश्रयता भाट्टैरगत्यैवोपपादिता ॥ | ||||
| 53 | 53.17.7 - स्वयंप्रकाशवादेऽपि संबन्धो बोध्यबोधयोः । मानसाध्यक्षवेद्यस्स्यात् अन्यथा स न सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 53 | 53.17.8 - तत्र त्रितयभावेन सर्वसाधारणोऽपरः । विषयत्वात्मकः कश्चित्पदार्थस्सेद्धुमर्हति ॥ | ||||
| 53 | 53.17.9 - विषयत्वं व्यवहृतिभाक्त्वं त्विति गुरोर्मतम् । अतीतादौ दशत्वादिसङ्ख्यावदुपपद्यते ॥ | ||||
| 53 | संयोगरूपः | 53.18.1 - ज्ञानार्थयोस्तु संयोगमाहुर्धीद्रव्यवादिनः । पर्यायवादिनो ये च ये वा विकृतिवादिनः ॥ | न्या. सि. बुद्धिपरि.[ ] | ||
| 53 | 53.18.2 - एवं निरूपिताः प्रायः विषयत्वाभिधेऽधुना । संबन्धे ये विकल्पास्स्युः सर्वदर्शनभूमयः ॥ | ||||
| 53 | प्रकाशविकल्पः | 53.19.1 - प्रकाश्यता विषयता ग्राह्यतेत्येवमादयः । सर्वैर्दार्शनिकैः प्रायः समानार्था इतीष्यते ॥ | |||
| 53 | 53.19.2 - कौमारिलैः पुनस्तत्र विशेषः कल्प्यते यथा । अग्न्यादयो घटादीनां प्रसिद्धा ये प्रकाशकाः ॥ | श्लोक.[288] | |||
| 53 | 53.19.3 - न ते प्रकाश्यरूपा हि प्रकाशस्यानपेक्षणात् । ग्राह्यत्वं तु यदा तेषां तदाऽक्षं ग्राहकं मतम् ॥ | ||||
| 53 | 53.19.4 - अक्षग्रहणकाले तु ग्राहिका धीर्भविष्यति । इत्युक्तेर्ग्राह्यता भिन्ना प्रकाश्यत्वादिति स्थितम् ॥ | ||||
| 53 | 53.19.5 - ब्रह्माद्वैतविदस्तत्र विपरीतं विदुर्यथा । संविदः स्वप्रकाशत्वाद्यद्यपि स्यात्प्रकाश्यता ॥ | ||||
| 53 | 53.19.6 - विषयत्वात्मिका तत्र नेष्यते त्वनुभाव्यता । नोचेदननुभूतित्वमनुभूतेः प्रसज्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.19.7 - इति प्राहुस्ततो ग्राह्यताया भिन्ना प्रकाश्यता । एवं स्वयंप्रकाशत्वं त्रातुं वेद्यत्वनिह्नवः ॥ | ||||
| 53 | 53.19.8 - प्रकाशनिह्नवो भाट्टैः जाड्यं तस्यैव रक्षितुम् । स्वप्रकाशास्वप्रकाशधीविवादफलं त्विदम् ॥ | ||||
| 53 | संयोगः | 53.2.1 - अथ संयोगसंबन्धः सौगतैर्नाभ्युपेयते । प्रत्यासत्तिः प्रतीघातावसानेति हि तन्मतम् ॥ | न्या. भा.[2-1-34] | ||
| 53 | 53.2.10 - विभूनां चेदसंयोगः सान्तरत्वं प्रसज्यते । अत एवाजसंयोगः शब्दश्रवणयोः मतः ॥ | ||||
| 53 | 53.2.11 - सर्वाधारत्वसिद्ध्यर्थमीश्वेरेऽपीष्यते बुधैः । गुणवादे च संयोगविस्तरश्चावधार्यताम् ॥ | ||||
| 53 | 53.2.2 - अर्थान्तरस्य हेतुत्वान्नासौ निह्नवमर्हति । शब्दरूपस्पर्शहेतुः कश्चिदागन्तुको ह्यसौ ॥ | ||||
| 53 | 53.2.3 - अमृते गरळे तूले चोपले ब्राह्मणे गवि । चण्डाले कपिकच्छ्वादौ स्पर्शभेदोऽनुभूयते ॥ | ||||
| 53 | 53.2.4 - संयोगेनान्यथासिद्धिमातिष्ठन्ते विपश्चितः । संयोगापह्नवे सर्वो व्यवहारो विरुध्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.2.5 - निरन्तरस्थितिः काचित्संयोग इति केचन । स्थितिः तद्देशसंयोग एवेत्यन्यैः प्रतीर्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.2.6 - संयोगदेशकालाद्यैः प्रसिद्धैश्च ह्युपाधिभिः । परिषद्राशिविपिनयूथसङ्घातपङ्क्तयः ॥ | ||||
| 53 | 53.2.7 - मण्डलव्यूहसङ्कीर्णचतुरश्रादिमूर्तयः । आबाधितव्यवहृतिविषया निरुपाधिकाः ॥ | ||||
| 53 | 53.2.8 - महत्त्वैकत्वयुक्तत्वप्रमुखा बहवो गुणाः । संयुक्तद्रव्यनिष्ठास्तत्संयोगोऽशक्यनिह्नवः ॥ | ||||
| 53 | 53.2.9 - सादृश्यवच्च संयोगः कैश्चिन्मीमांसकैः पुनः । अनुयोगिप्रतीयोगिभेदाद्भिन्न इतीष्यते ॥ | न्या. म.[359] | |||
| 53 | कर्तृकर्मविरोधः | 53.20.1 - एवं कर्तृत्वकर्मत्वविरोधस्तन्निबन्धनः । कारकज्ञापकानैक्याविवेकात्सकलं त्विदम् ॥ | |||
| 53 | 53.20.2 - कर्तृकर्मविरोधस्य रहस्यमिदमीरितम् । कर्ता स्वतन्त्रः कर्मादिरुपसर्जनमिष्यते ॥ | श्लोक.[866] | |||
| 53 | 53.20.3 - स्वातन्त्र्यं पारतन्त्र्यं च युगपन्न च युज्यते । इत्येकमपरं चापि विद्वद्वर्यैर्निरूपितम् ॥ | स. सि.[1-26] | |||
| 53 | 53.20.4 - कर्ता सिद्धः कर्म साध्यं कालभेदस्तयोर्मतः । एककालत्वमुभयोः विरुद्धमिति निर्णयः ॥ | ||||
| 53 | 53.20.5 - एष कालविरोधः स्यात् पूर्वो भवति दैशिकः । क्रियैव कारकं येषां सौगतानामभीप्सितम् ॥ | ||||
| 53 | 53.20.6 - तेषां कालोऽथवा देशः नास्त्येव हि विरोधकृत् । तस्माद्विरोधाविरोधविवादो वासनानुगः ॥ | ||||
| 53 | सम्बन्धवादः | अपृथक्सिद्धिः | 53.21.1 - समवायस्थले कश्चिदपृथक्सिद्धिलक्षणः । संबन्धः स्वीकृतः प्राज्ञैः तत्स्वरूपं निशम्यताम् ॥ | श्रीभा.[2-3-45] | |
| 53 | 53.21.10 - तत्र चैतत्सत्त्वभिन्नसत्त्वशून्यत्वतोऽथवा । यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.21.11 - इति स्मृत्यैतदायत्तसत्ताकत्वाद्भवेदपि । तत्राद्यं तु विशेषाख्यसत्ताशून्यत्वतोऽथ च ॥ | ||||
| 53 | 53.21.12 - व्यतिरिक्तत्वरूपस्य विशेषणदळस्य वा । अभावात्तत्राद्यपक्षः बाह्याद्वैताभ्युपागतः ॥ | ||||
| 53 | 53.21.13 - अनन्तरस्तु वेदान्ताद्वैताभ्युपगतो मतः । विशिष्टाद्वैतसिद्धान्ते तत्सत्तायत्तसत्तया ॥ | ||||
| 53 | 53.21.14 - अपृथक्सिद्धिरुररीकृता तत्र द्वयी गतिः । ब्रह्मसत्त्वेनैव सत्त्वं प्रपञ्चस्योपपद्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.21.15 - अतिरिक्ता नास्ति सत्ता गुणजातिनयादिति । इयमेका रीतिरन्या त्ववधानेन बुद्ध्यताम् ॥ | ||||
| 53 | 53.21.16 - प्रपञ्चे चापि सत्ताऽस्ति प्रमाणपरिनिष्ठिता । सा ब्रह्मसत्तायत्ता स्यादित्येकेषां विनिर्णयः ॥ | ||||
| 53 | 53.21.17 - द्विधाऽपि जगतो नास्ति मिथ्यात्वं तुच्छताऽपि वा । एवं द्वैतादिसिद्धान्ते निर्णीता प्रायशो गतिः ॥ | ||||
| 53 | 53.21.2 - सिद्धिर्नाम स्थितिः ज्ञप्तिः उत्पत्तिश्चापि कथ्यते । पृथक्स्थित्यादयो यस्य न सन्ति यदपेक्षया ॥ | स. सि.[4-84] | |||
| 53 | 53.21.3 - तयोस्स्यादपृथक्सिद्धिः संबन्ध इति गम्यते । कार्यादिकारणादीनां सा स्यादयुतसिद्धयोः ॥ | ||||
| 53 | 53.21.4 - अविष्वग्भावनाम्नाऽयं संबन्धः पुनरार्हतैः । स्वीकृतः सोऽपि देशानां भेदस्यैव निषेधकृत् ॥ | ||||
| 53 | 53.21.5 - कथञ्चित्तादात्म्यरूपमिति पातञ्जलादिभिः । स्वीकृतं वस्तुतस्तत्र फलभेदो न विद्यते ॥ | ||||
| 53 | 53.21.6 - अथापृथक्सिद्धिवादतात्पर्यस्येह सङ्ग्रहः । क्रियते बुद्धिशुद्ध्यर्थं यन्मूलं सर्वदर्शनम् ॥ | ||||
| 53 | 53.21.7 - यच्च वस्तुपरिच्छेदशून्यं ब्रह्माभिधीयते । तत्स्यादिदमिदं नेति निर्देशानर्हतात्मकम् ॥ | ||||
| 53 | 53.21.8 - तच्च स्वरूपाभेदात्स्यादपृथक्सिद्धितोऽपि वा । जडाजडविभागश्च प्रमाणपरिनिष्ठितः ॥ | ||||
| 53 | 53.21.9 - ततोऽपृथक्सिद्धसत्ताकत्वात्तत्स्यादिति स्थितम् । तच्च द्वेधैव घटते न प्रकारान्तरस्थितिः ॥ | ||||
| 53 | तादात्म्यम् | 53.3.1 - एकार्थसमवायादिस्समवायनिबन्धनः । तादात्म्यनामकः भाट्टैः भिन्नाभिन्नत्वलक्षणः ॥ | |||
| 53 | 53.3.2 - समवायस्य च स्थाने संबन्धः पर्यभाष्यत । तादात्म्यलक्षणो भेदाभेदो ज्ञातश्चतुर्विधः ॥ | ||||
| 53 | 53.3.3 - जातिव्यक्त्योस्तु तादात्म्यं स्यात्सामान्यविशेषयोः । क्रियाक्रियावतोस्तावत् अवस्थातद्वतोर्मतम् ॥ | ||||
| 53 | 53.3.4 - अंशांशिभावस्तार्तीयः स मतो गुणतद्वतोः । कार्यकारणतादात्म्यम् अवयव्यादिसंश्रितम् ॥ | ||||
| 53 | 53.3.5 - गोत्वं समुद्रो वृक्षश्च मृच्चोदाहरणं क्रमात् । व्यक्तिस्तरङ्गश्शाखादिः कुम्भश्च प्रतियोगिनः ॥ | ||||
| 53 | वैशिष्ट्यम् | 53.4.1 - अभावस्यापि वैशिष्ट्यं संबन्धान्तरमिष्यते । कौमारिलैस्तार्किकैस्तु गौरवात्सोऽपलप्यते ॥ | |||
| 53 | कार्यकारणभावः | 53.5.1 - कार्यकारणभावाख्यस्संबन्धोऽन्यत्र विस्तृतः । अन्यथा स्वप्रवृत्त्यादेश्शास्त्रादेरप्यनुत्थितिः ॥ | |||
| 53 | वाच्यवाचकभावः | 53.6.1 - वाच्यवाचकसंबन्धनिषेधे लोकबाधनम् । विरोधश्च स्ववाक्येषु किं कथं प्रतिपाद्यते ॥ | |||
| 53 | 53.6.2 - औत्पत्तिकस्सामयिक इति वादोऽत्र भिद्यते । प्रथमो वैदिकः पक्षः द्वितीयो यौक्तिको मतः ॥ | ||||
| 53 | विषयिविषयभावः | 53.7.1 - विषयत्वाख्यसंबन्धे बह्व्यो विप्रतिपत्तयः । सङ्क्षेपतो निदर्श्यन्ते बुधास्सङ्ग्रहबुद्धयः ॥ | |||
| 53 | तादात्म्याकारः | 53.8.1 - स्वच्छा स्वतो धीस्समनन्तरप्रत्ययलक्षणात् । साकारा वासनाभेदात् नियतैवोपजायते ॥ | श्लोक.[272] | ||
| 53 | 53.8.2 - वासना साऽनादिभूता वैचित्र्यं तन्निबन्धनम् । ज्ञानार्थयोस्तत्तादात्म्यं संसर्गो ग्राह्यलक्षणः ॥ | ||||
| 53 | 53.8.3 - न संभव्यपरः, नोचेत्सर्वसर्वज्ञता भवेत् । इति शून्यख्यातिवादियोगाचारव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 53 | हेतुत्वाकारः | 53.9.1 - अत्र सौत्रान्तिकाः प्राहुः ज्ञानाकारार्पणक्षमम् । हेतुत्वं, केवलं हेतुः चक्षुराद्यपि विद्यते ॥ | |||
| 54 | माध्यमिकमतम् | 54.1.1 - अथ चाभावतत्त्वस्य जिज्ञासाऽत्र प्रवर्तते । अभावतत्त्वव्यत्यासाद्विवादानां समुद्भवः ॥ | |||
| 54 | 54.1.2 - अभावो निस्स्वभावस्स्यान्न कार्यं नापि कारणम् । तस्मान्नोत्पद्यते नैवोच्छिद्यते नित्य एव सः ॥ | ||||
| 54 | 54.1.3 - नित्येन प्रागभावेन ध्वंसेनापि च तादृशा । ग्रस्तं विश्वं निस्स्वभावं तच्छून्यमिति सौगताः ॥ | ||||
| 54 | 54.1.4 - तत्रातिरिक्तमपरे त्वभावं नानुजानते । अनुजानन्तोऽपि परे तत्तत्त्वं त्वित्थमूचिरे ॥ | ||||
| 54 | अभाववादः | कुमारिलमतम् | 54.2.1 - नास्तीत्याद्यध्यक्षसिद्धो ह्यभावो भूतलादिषु । घटादेः, वस्तुभूतोऽसौ नहि निह्नवमर्हति ॥ | ||
| 54 | 54.2.10 - शशे शृङ्गं पृथिव्यादौ चैतन्यं मूर्तिरात्मनि । अप्सु गन्धो रसश्चाग्नौ वाय्वादावपि ते गुणाः ॥ | ||||
| 54 | 54.2.11 - प्रागभावादिभेदेन नाभावो भिद्यते यदि । न च स्याद्व्यवहारोऽयं कारणादिविभागतः ॥ | ||||
| 54 | 54.2.12 - न चावस्तुन एवैते भेदाः, तेनास्य वस्तुता । मेयो यद्वदभावो हि मानमप्येवमिष्यताम् ॥ | ||||
| 54 | 54.2.13 - स चतुर्विध इत्युक्तः प्रागभावादिभेदतः । अपेक्षाभावसामर्थ्याभावाभ्यां षड्विदुः परे ॥ | ||||
| 54 | 54.2.14 - क्षीरे दध्यादि यन्नास्ति प्रागभावस्स उच्यते । गवि योऽश्वाद्यभावस्स्यात्सोऽन्योन्याभाव ईर्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.2.15 - शिरसोऽवयवा निम्नाः वृद्धिकाठिन्यवर्जिताः । शशशृङ्गादिरूपेण सोऽत्यन्ताभाव उच्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.2.2 - अभावव्यवहारोऽपि निश्शङ्कगमनादिकः । तन्मात्रानुभवेनैव ख्यातो निष्कण्टकाध्वसु ॥ | ||||
| 54 | 54.2.3 - यदा यत्र च दृश्यत्वे सत्यप्यनुपलम्भनम् । तदभावव्यवहृतिस्तदानीं संप्रवर्तते ॥ | ||||
| 54 | 54.2.4 - ज्ञेयाभावस्य तु ज्ञानाभावरूपत्वकल्पने । अभावाख्यपदार्थोऽङ्गीकृत एव भवेन्ननु ॥ | ||||
| 54 | 54.2.5 - दर्शनादर्शनाभ्यां हि सदसत्त्वविनिर्णयः । दर्शनादर्शने एव सदसत्त्वे कथं पुनः ॥ | ||||
| 54 | 54.2.6 - अभावो बुद्ध्यभावश्चेत् बुद्धिस्स्यात्प्रतियोगिनी । व्यर्थत्स्वियान् प्रयासस्स्यात् जिता विज्ञानवादिनः ॥ | ||||
| 54 | 54.2.7 - अभाववादिनो यत्स्यादभावज्ञानकारणम् । तदेव व्यवहारस्य हेतुस्स्यादिति यो वदेत् ॥ | ||||
| 54 | 54.2.8 - घटादिव्यवहाराणामपि तज्ज्ञानकारणात् । संसिद्धेस्सोऽपह्नुवीत ज्ञानमात्रं च चारुवाक् ॥ | ||||
| 54 | 54.2.9 - जगतो मिश्ररूपत्वं स्यादभावो न चेदिह । क्षीरे दधि भवेदेवं दध्नि क्षीरं घटे पटः ॥ | ||||
| 54 | नैयायिकमतम् | 54.3.1 - अपेक्षाऽभाव एवासौ यस्स्यात्सामयिको मतः । उत्पन्नस्य विनाशो वा तदनुत्पाद एव वा ॥ | न्या. म.[63] | ||
| 54 | 54.3.2 - अभावस्तत्त्वतो,ऽन्ये तु भेदास्त्वौपाधिका इति । प्राहुर्जयन्तभट्टाद्याः, नव्यनैयायिकाः पुनः ॥ | ||||
| 54 | 54.3.3 - संसर्गाभावतादात्म्याभावभेदाद्द्विधा विदुः । प्रागभावादिभेदेन प्रथमस्त्रिविधो मतः ॥ | ||||
| 54 | 54.3.4 - अजातो घटसंबन्धः प्रागभावस्सदोच्यते । उत्पद्य स विनष्टश्चेत्प्रध्वंसाभावशब्दितः ॥ | ||||
| 54 | 54.3.5 - शशस्य त्वविषाणित्वं विद्यते सार्वकालिकम् । सोऽत्यन्ताभाव इत्येवम् आद्यस्यैव विधा त्रिधा ॥ | ||||
| 54 | 54.3.6 - अन्यसंबन्धिताऽन्यत्र त्रिष्वप्येषु निषिध्यते । संसर्गाभावशब्देन त्रितयं व्यपदिश्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.3.7 - अन्यस्मिन्नन्यतादात्म्यनिषेधस्स्यादनन्तरः । स चेतरेतराभावस्तादात्म्याभावशब्दितः ॥ | ||||
| 54 | 54.3.8 - यद्यभावोऽधिकरणं धीर्वा कालोऽथवा भवेत् । एकस्यानन्तता रूपाद्यभावाग्रहणं तु वा ॥ | ||||
| 54 | सांख्यमतम् | 54.4.1 - स्थितो नव्यपरिष्कारः, कापिलानां मते पुनः । परिणामविशेषाख्यादन्यः कैवल्यलक्षणात् ॥ | |||
| 54 | 54.4.2 - भूतलादेर्घटाभावो नाम कश्चन नेष्यते । परिणामस्वभावा हि भावास्सर्वे प्रतिक्षणम् ॥ | ||||
| 54 | 54.4.3 - द्रव्यात्मना तु सर्वस्य नित्यता बहुसम्मता । अतो विरोधप्रवादो ह्यत्यन्तप्रागभावयोः ॥ | ||||
| 54 | 54.4.4 - प्राक्प्रध्वंसाभिधाभावौ नात्यन्ताभावतः परौ । आधारेऽपि तयोस्सोऽपि वर्तते न विरुध्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.4.5 - यद्वा निराश्रयौ स्यातां यदि भिन्नौ ततो मतौ । इति वादीन्द्रसिद्धान्तं तार्किका नानुमन्वते ॥ | ||||
| 54 | भेदविकल्पः | 54.5.1 - व्यतिरेकोऽतिरेकश्च कैश्चिद्भेदो द्विधेष्यते । अन्त्योऽसाधारणो धर्मः धर्मो धर्म्यपि वा परः ॥ | न्या. सि.[6 परि.] | ||
| 54 | 54.5.10 - अनित्यमुभयं ध्वंसप्रतियोगीति कीर्त्यते । परे प्रतिब्रुवन्त्येतान् स्वप्रवृत्तिविरोधतः ॥ | ||||
| 54 | 54.5.11 - अपोहवादिनस्सर्वोऽप्यभावे पर्यवस्यति । भावान्तराभाववादे विपरीता ततो गतिः ॥ | ||||
| 54 | 54.5.12 - कैवल्याभाववादे तु पर्यायेण हि तुच्छता । अतिरिक्ताभाववादः कैश्चित्तस्मात्समाश्रितः ॥ | ||||
| 54 | 54.5.13 - कारणत्वमभावस्य भाट्टैः नाभ्युपगम्यते । भावो यथा तथाऽभावः कारणं कार्यवन्मतः ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 54 | 54.5.14 - प्रतिबन्धो विसामग्री तद्धेतुः प्रतिबन्धकः । इत्यभ्युपगमान्न्यायविद्भिश्शक्तिर्निरस्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.5.15 - प्रभाकरगुरुः प्रायः न्यायसिद्धान्तवर्त्मगः । अभावत्तत्त्वमीमांसा विदुषामपि दुर्गमा ॥ | ||||
| 54 | 54.5.2 - जीवो न व्यतिरिक्तोऽपि त्वतिरिक्तो महेशितुः । इति सिद्धान्तभेदोऽसौ तत्रोदाहरणं मतम् ॥ | ||||
| 54 | 54.5.3 - भेदेतरेतराभावप्रभेदं केचिदास्थिताः । भेदो विशेषः व्यक्तिस्स्यात् अन्त्यः सामान्यमुच्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.5.4 - अपोह एव सामान्यं सौत्रान्तिकविनिश्चितम् । स्वलक्षणा विशेषास्स्युः जातिव्यक्ती इमे मते ॥ | ||||
| 54 | 54.5.5 - स्वरूपमेव वस्तूनां परस्परविलक्षणम् । नानात्वं तत्सुसंवेद्यं भेद इत्यभिधीयते ॥ | भा. भ.[99] | |||
| 54 | 54.5.6 - पटरूपं घटे नास्ति घटरूपं पटे नहि । इति देशान्तराभावः अन्योन्याभाव उच्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.5.7 - इति भास्करसिद्धान्तः प्रायस्सौत्रान्तिकानुगः । जातिर्भेदश्च संस्थानं त्रयमेतद्विलक्षणम् ॥ | ||||
| 54 | 54.5.8 - इति तार्किकनिष्कर्षोऽनर्थान्तरमिदं त्रयम् । इति रामानुजीयानां सिद्धान्तः प्रविविच्यते ॥ | श्रीभा. भेददूषणम्[ ] | |||
| 54 | 54.5.9 - केचिद्धिक्कुर्वते भेदं मानमेयाद्यसंभवात् । भेदो द्विधा स्यात् सादिश्चानादिश्चेत्यपि तन्मतः ॥ | वेदान्तपरिभाषा.[ ] | |||
| 54 | वैभाषिकमतम् | 54.6.1 - अत्र रक्तपटाः प्राहुः प्रमेये सति चिन्तनम् । युक्तं नाम प्रमाणस्य तदेवत्वतिदुर्लभम् ॥ | न्या. म.[49] | ||
| 54 | 54.6.10 - सत्यमेकादशविधाऽनुपलब्धिरिहेष्यते । सा त्वसद्व्यवहारस्य हेतुः नाभावसंविदः ॥ | ||||
| 54 | 54.6.11 - स्वभावहेतावन्तस्स्था एता अनुपलब्धयः । स चासद्व्यवहारः तद्योग्यताऽत्र विवक्षिता ॥ | ||||
| 54 | 54.6.12 - सैव ह्यनुपलब्धिस्स्यात् एकता हेतुसाध्ययोः । नन्वभावानभ्युपगमेऽनुपलब्धिश्च कीदृशी ॥ | ||||
| 54 | 54.6.13 - इयमेषा प्रतीषेधपर्युदस्तान्यशेमुषी । वस्त्वन्तरोपलब्धिश्च स्वसंवेद्येति वर्ण्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.6.14 - नातोऽन्यानुपलब्धेश्चापेक्षयाऽप्यनवस्थितिः । विशेषणीया दृश्यत्वेनैषेत्यपि च कथ्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.6.15 - नातोऽसद्व्यवहारस्स्यात् अदृष्टादाविति स्थितम् । घटादेः पूर्वदृष्टस्य दृश्यत्वपरिनिश्चयात् ॥ | ||||
| 54 | 54.6.16 - असत्त्वव्यवहारो हि सिद्ध्यत्यनुपलब्धितः । एकान्तानुपलब्धेषु विहायःकुसुमादिषु ॥ | ||||
| 54 | 54.6.17 - असत्त्वधीर्न दृश्यत्वयोग्यताऽनवधारणात् । न शक्योऽनुपलम्भेन कर्तुं नास्तित्वनिश्चयः ॥ | ||||
| 54 | 54.6.18 - तत्रापि त्वपिशाचोऽयं चैत्र इत्येवमादिषु । तादात्म्यप्रतिषेधे च दृश्यत्वं नोपयुज्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.6.19 - पिशाचेतररूपो हि चैत्रः प्रत्यक्षगोचरः । ताद्रूप्यनिश्चये तस्य किंफलं तद्विशेषणम् ॥ | ||||
| 54 | 54.6.2 - अभावो निस्स्वभावस्स्यात् तुच्छं चाळीकमुच्यते । न कार्यं कारणं मेयः मानं वाच्यश्च नेष्यते ॥ | ||||
| 54 | 54.6.20 - इत्यसद्व्यवहारस्य सिद्धेरनुपलब्धितः । न भाववदभावाख्यं प्रमेयमवकल्पते ॥ | ||||
| 54 | 54.6.21 - इति सौगतसिद्धान्तं प्रत्यवस्थातुमब्रुवन् । विलक्षणं प्रमाणं च प्रमेयं च कुमारिलाः ॥ | ||||
| 54 | 54.6.3 - जगतो मिश्ररूपत्वं स्यादभावो न चेदिह । इत्यादि यद्वार्तिकोक्तं तत्राहुरिदमुत्तरम् ॥ | ||||
| 54 | 54.6.4 - भावो भावादिवान्यस्मादभावा(वां?)शोऽप्यसौ मिथः । असङ्कीर्णोऽभ्युपेतव्यः स कथं वा भविष्यति ॥ | ||||
| 54 | 54.6.5 - अन्योन्यमप्यभावानां यद्यसङ्कीर्णता स्वतः । भावैः किमपराद्धं वा परतश्चेत्कुतो नु सा ॥ | ||||
| 54 | 54.6.6 - भावेभ्यो यद्युपेयेत भवेदन्योन्यसंश्रयम् । अभावान्तरजन्या चेत् अनवस्था दुरुत्तरा ॥ | ||||
| 54 | 54.6.7 - नन्वभावप्रतिक्षेपे नञः किं वाच्यमुच्यते । नैव शब्दानुसारेण वाच्यस्थितिरुपेयते ॥ | ||||
| 54 | 54.6.8 - बौद्धाः खलु वयं लोके सर्वत्र ख्यातकीर्तयः । विकल्पमात्रशब्दार्थपरिकल्पनपण्डिताः ॥ | ||||
| 54 | 54.6.9 - ननु चानेन मार्गेण यद्यभावो निरस्यते । एकादशप्रकारैषाऽनुपलब्धिः क्व गच्छतु ॥ | ||||
| 54 | तन्मताक्षेपः | 54.7.1 - अत्र नैयायिकाः प्राहुर्घटोऽस्तीहेतिबुद्धिवत् । इह नास्तीति बुद्धेरप्यस्ति बोध्यं न वोभयम् ॥ | |||
| 54 | 54.7.10 - कारणानुपलब्ध्यादेर्बाढमस्त्वनुमानता । स्वभावानुपलब्धिस्तु प्रत्यक्षमिति साधितम् ॥ | ||||
| 54 | 54.7.11 - जरत्तार्किकसिद्धान्ते न पदार्थान्तरं त्वसौ । अभाव इति विद्वांसः केचिदत्रोल्लिखन्त्यपि ॥ | ||||
| 54 | 54.7.12 - मानं तु तत्र काणादसूत्रे नोददिशच्च तम् । द्रव्यादिसमवायान्ताः पदार्था एव कीर्तिताः ॥ | ||||
| 54 | 54.7.2 - सुखदुःखसपुत्पत्तिरभावे शत्रुमित्रयोः । कण्टकाभावमालम्ब्य पदं पथि निधीयते ॥ | ||||
| 54 | 54.7.3 - प्रागुत्पत्तेर्घटाभावं बुद्ध्वा तत्कारणादरः । व्याध्यभावपरिच्छेदाद्भैषज्यविनिवर्तनम् ॥ | ||||
| 54 | 54.7.4 - इहाभावप्रतिष्ठानव्यवहारपरंपराम् । पश्यन्नभावं को नाम निह्नुवीत सचेतनः ॥ | ||||
| 54 | 54.7.5 - तदुत्पादस्वभावे हि न किञ्चिन्मुद्गरादिना । अतदुत्पादकत्वेऽपि न किञ्चिन्मुद्गरादिना ॥ | ||||
| 54 | 54.7.6 - मुद्गरोपनिपाताच्च यदुत्पन्नं क्षणान्तरम् । घटक्षणस्य किं वृत्तं येन नाभाति पूर्ववत् ॥ | ||||
| 54 | 54.7.7 - नन्वस्याभवनं वृत्तं, स एवार्थोऽयमुच्यते । घञा किमपराद्धं वा किं वाऽप्युपकृतं ल्युटा ॥ | ||||
| 54 | 54.7.8 - तस्मादित्थमभावस्य प्रमेयत्वोपपादनात् । न ह्यसद्व्यवहाराय कल्पन्तेऽनुपलब्धयः ॥ | ||||
| 54 | 54.7.9 - न स्वभावानुमाने च तदन्तर्भावसम्भवः । मेयं पृथगभावाख्यममूषामुपपादितम् ॥ | ||||
| 54 | प्राभाकरमताक्षेपः | 54.8.1 - यैस्तु मीमांसकैस्सद्भिरभावो नाभ्युपेयते । प्रमादेनामुना तेषाम् अनिष्टमिदमुद्भवेत् ॥ | |||
| 54 | 54.8.10 - विकल्पविषयाश्शब्दा यथा शौद्धोदनेर्गृहे । गीयन्ते भवता नैवमिति नञ्वाच्यमुख्यताम् ॥ | ||||
| 54 | 54.8.11 - प्रसिद्धिश्च परित्यक्ता न चाभावः पराकृतः । उपेक्षितश्च भाष्यार्थः इत्यहो नयनैपुणम् ॥ | ||||
| 54 | 54.8.12 - अलं च बहुनोक्तेन विमर्दोऽत्र न शोभते । महात्मनां प्रमादोऽपि मर्षणीयो हि मादृशैः ॥ | ||||
| 54 | 54.8.13 - इति वार्तिककारीययुक्तिभिः न्यायमञ्जरी । तत्प्राभाकरसिद्धान्तपरिहासेन शोभते ॥ | ||||
| 54 | 54.8.2 - न चाप्रतीतिमात्रेण तदभावनिबन्धनाः । व्यवहाराः प्रकल्पन्ते मृदन्तरिततोयवत् ॥ | ||||
| 54 | 54.8.3 - खपुष्पस्य पिशाचस्य मृदन्तरितवारिणः । न खल्वनुपलभ्यत्वे विशेषः प्रतिभाति नः ॥ | ||||
| 54 | 54.8.4 - सर्वदाऽनुपलम्भो हि कुर्वन्नास्तित्वनिश्चयम् । विशेष्यते मृदन्तस्स्थसलिलानुपलब्धितः ॥ | ||||
| 54 | 54.8.5 - आगमाद्युक्तितश्चापि सत्त्वसंभावनां गतः । सर्वदाऽनुपलब्धोऽपि न पिशाचः खपुष्पवत् ॥ | ||||
| 54 | 54.8.6 - अनिष्यमाणे चाभावे भावानां प्रतियोगिनि । नित्यतैषां प्रसज्येत न ह्येते क्षणिकास्तव ॥ | ||||
| 54 | 54.8.7 - मुद्गरादेश्च किंकार्यं, कपालपटलीति चेत् । घटस्तर्ह्यविनष्टत्वात् स्वकार्यं न करोति किम् ॥ | ||||
| 54 | 54.8.8 - तदानीमेव दृष्टस्य स्थिरस्यामुष्य किंकृतम् । सर्वेन्द्रियादिसामग्रीसन्निधानेऽप्यदर्शनम् ॥ | ||||
| 54 | 54.8.9 - स्वप्रकाशा च नास्तीति संवित्तिर्भवतां मते । न निरालम्बना चेयमस्तीति प्रतिपत्तिवत् ॥ | ||||
| 54 | भावान्तराभाववादः | 54.9.1 - भावान्तराभाववादः कुमारिलपरिष्कृतः । इति प्रत्यक्षमेवैतत् श्रूयतां श्लोकवार्तिकम् ॥ | श्लोक.[475] | ||
| 54 | 54.9.2 - प्रत्यक्षादेरनुत्पत्तिः प्रमाणाभाव उच्यते । साऽऽत्मनोऽपरिणामो वा विज्ञानं वाऽन्यवस्तुनि ॥ | ||||
| 54 | 54.9.3 - स्वरूपपररूपाभ्यां नित्यं सदसदात्मके । वस्तुनि ज्ञायते कैश्चिद्रूपं किञ्चित्कदाचन ॥ | ||||
| 54 | 54.9.4 - भावाभावात्मकं वस्तु तदेकमिति यद्यपि । रूपादिवत्स्वतोऽस्त्येव भेदः नात्यन्तमेकता ॥ | ||||
| 54 | 54.9.5 - तस्माद्यदन्यथा सन्तमन्यथा प्रतिपद्यते । तन्निरालम्बनं ज्ञानम् अभावालम्बनं च तत् ॥ | ||||
| 54 | 54.9.6 - भावान्तरमभावोऽन्यो न कश्चिदनिरूपणात् । भ्रान्तिश्चाभावधीश्चापि चेत्थं सालम्बना मता ॥ | ||||
| 54 | 54.9.7 - इत्यभावपरिच्छेदे निरालम्बननिह्नवे । भावान्तराभाववादः कुमारिलमुखोद्गतः ॥ | ||||
| 54 | 54.9.8 - इत्थं प्रमेयभागोऽयं प्रथमस्समगृह्यत । लक्ष्मीपुरंश्रीनिवासविपश्चिच्चक्रवर्तिना ॥ (श्रीः प्रीयतां भगवान् | ||||
| 55 | वैतण्डिकमतम् | 55.1.1 - (अथ द्वितीयः प्रमाणकाण्डः) - अथ प्रमाणवादोऽयं सङ्क्षेपेण निरूप्यते । तदधीनास्सर्वसिद्धीराहुस्सर्वे | |||
| 55 | 55.1.2 - मानं मेयं मितिर्मातेत्येतदर्थचतुष्टयम् । दुर्निरूपं ततश्शून्यमित्याहुर्मध्यमागमाः ॥ | ||||
| 55 | 55.1.3 - बुद्ध्या विविच्यमानायां स्वभावो नावधार्यते । अतो निरभिलप्यास्ते निस्स्वभावाश्च दर्शिताः ॥ | स. सि.[4-18] | |||
| 55 | 55.1.4 - पदार्थानां स्वतो रूपं न किञ्चिद्व्यवतिष्ठते । यथायथाऽर्थाश्चिन्त्यन्ते विशीर्यन्ते तथातथा ॥ | ||||
| 55 | 55.1.5 - इदं वस्तुबलायातं यद्वदन्ति विपश्चितः । यथायथाऽर्थाश्चिन्त्यन्ते भविष्यन्ति तथातथा ॥ | ||||
| 55 | 55.1.6 - कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रमाणं निर्विकल्पकम् । विकल्पोऽवस्तुनिर्भासादसंवादादुपप्लवः ॥ | ||||
| 55 | 55.1.7 - नान्योऽनुभाव्यो बुद्ध्याऽस्ति तस्या नानुभवोऽपरः । ग्राह्यग्राहकवैधुर्यात्स्वयं सैव प्रकाशते ॥ | ||||
| 55 | 55.1.8 - अविभागोऽपि बुद्ध्यात्मा विपर्यासितदर्शनैः । ग्राह्यग्राहकसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते ॥ | ||||
| 55 | प्रमाणस्थापनम् | 55.2.1 - इत्येवमादीन् सिद्धान्तान् वदन्तीति पुरोदितम् । तत्र विप्रतिपन्नानां युक्तिर्नयविदामियम् ॥ | |||
| 55 | 55.2.2 - सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते । माने विप्रतिपन्नानां वादमार्गो निरुध्यते ॥ | श्लोक.[249] | |||
| 55 | 55.2.3 - न सर्वस्याप्रमाणत्वं स्वपक्षस्य स्वतः क्षतेः । न सर्वस्य प्रमाणत्वं स्वपक्षस्यान्यतः क्षतेः ॥ | ||||
| 55 | 55.2.4 - प्रमाणस्य प्रमाणेन बाधः स्वव्याहतेर्हतः । अप्रमाणेन तद्बाधे साधनं च ततो न किम् ॥ | ||||
| 55 | 55.2.5 - अहं सत्यं वदामीति स्वोक्तिः स्वपररक्षिणी । न कदाचिद्वदामीति वादस्तु स्वोक्तिबाधितः ॥ | ||||
| 55 | 55.2.6 - मानस्थापकमानस्य मानसङ्क्षोभकस्य च । गतिरेवमिति प्रेक्ष्य गहनां कुहनां त्यजेत् ॥ | ||||
| 55 | 55.2.7 - अथ वैतण्डिकस्यैषा सर्वसङ्क्षोभकस्य च । इष्टप्रसक्तिरिति चेदनिष्टं तेऽस्ति वा न वा ॥ | ||||
| 55 | 55.2.8 - नास्ति चेन्नैव दूष्योऽन्योऽप्यस्ति चेत्तत्प्रसज्यते । इष्टानिष्टाविवेकस्तु तिरश्चामपि दुर्वचः ॥ | ||||
| 55 | प्रमाणपरीक्षा | प्रमाणचिन्ताफलम् | 55.3.1 - लोके प्रमेयव्यत्यासः प्रमाणव्यत्ययागतः । अतः तत्त्वप्रबोधाय प्रवृत्ता मानचिन्तना ॥ | ||
| 55 | 55.3.10 - ऋषयोऽपि पदार्थानां नान्तं यान्ति पृथक्त्वशः । लक्षणेन तु सिद्धानामन्तं यान्ति विपश्चितः ॥ | शा. भा.[2-1-7] | |||
| 55 | 55.3.2 - प्रत्यक्षितसमस्तार्थैर्योगीन्द्रैरपि लङ्घ्यते । प्रमाणप्लवमालम्ब्य तत्त्वविप्लवसागरः ॥ | ||||
| 55 | 55.3.3 - अवकाशोपरोधाय तत्त्वोपप्लवमिच्छताम् । अविपर्याससंसिद्ध्यै शोध्यते मानपद्धतिः ॥ | ||||
| 55 | 55.3.4 - सर्वोपजीव्यमध्यक्षं मानं प्रथममिष्यते । तन्मूलमनुमानं स्यात् आगमस्तूभयाश्रितः ॥ | ||||
| 55 | 55.3.5 - उपमानादिकं मानं ततस्त्रितयमूलकम् । सर्वं त्वनन्यथासिद्धमूलमाश्रित्य वर्तते ॥ | ||||
| 55 | 55.3.6 - मानाधीना मेयसिद्धिः मानं मेयमपीष्यते । उपधेयस्य साङ्कर्येऽप्युपाधेर्न हि सङ्करः ॥ | ||||
| 55 | 55.3.7 - आत्माश्रयादिदोषस्तु व्यक्तिभेदादपोद्यते । इन्द्रियाणां च लिङ्गानां प्रभेदस्सर्वसम्मतः ॥ | ||||
| 55 | 55.3.8 - स्वत एव हि मानानां सिद्धिर्वेष्टा मनीषिभिः । धीरस्तीति मतौ शब्दशब्दे लक्षणलक्षणे ॥ | ||||
| 55 | 55.3.9 - इष्टः स्वपरनिर्वाहस्सर्वमित्यादिधीष्वपि । पूर्वपूर्वोपदिष्टाद्वा मानसिद्धिर्हि लक्षणात् ॥ | ||||
| 55 | लक्षणनिरूपणम् | 55.4.1 - व्यापकोऽसाधारणो वा धर्मो लक्षणमुच्यते । तदुपस्थापनेनाप्तवाक्यं ह्यपि च लक्षणम् ॥ | |||
| 55 | 55.4.10 - इति न्यायपरीशुद्धिकृतां लक्षणनिर्णयः । भावान्तराभावविदां सर्वेषामेष सम्मतः ॥ | न्यायपरि. अनुमानाध्यायः[ ] | |||
| 55 | 55.4.2 - व्यवहारव्यवस्थैव लक्षणस्य प्रयोजनम् । असाधारणधर्मो हि भवेद्व्यावृत्तिलक्षणः ॥ | ||||
| 55 | 55.4.3 - लक्षणादधिके भेदे क्व वाऽतीतत्वसंभवः । तस्यैव तत्त्वे किं केन किमर्थं साधनं भवेत् ॥ | ||||
| 55 | 55.4.4 - व्यावृत्तेश्च फलत्वे तु तदेवमवगम्यताम् । शरीरं पार्थिवं गन्धवत्त्वात् घटपटादिवत् ॥ | ||||
| 55 | 55.4.5 - शरीरमाप्यं न भवेत् गन्धादित्येवमादिषु । शरीरादेः पार्थिवत्वसंशयादेर्विशोधनम् ॥ | ||||
| 55 | 55.4.6 - एवं तदात्मना शङ्काविषयेष्वपि वस्तुषु । तल्लक्षणस्य राहित्यात्तदन्यत्वं हि सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 55 | 55.4.7 - तस्यापि तेभ्यो वस्तुभ्यो व्यतिरेकः प्रसिद्ध्यति । लक्षणादेव तत्सिद्धेः व्यावृत्तिः फलमुच्यते ॥ | ||||
| 55 | 55.4.8 - तस्माद्धर्मः प्रमेयात्मा धर्मिनिष्कर्षमाचरन् । लक्षणं, न प्रमाणात्मेत्येष लक्षणनिर्णयः ॥ | ||||
| 55 | 55.4.9 - अतो न मानताऽन्येषां केवलव्यतिरेकिणः । त्र्यंशोऽवरोपितो भारः तेषां हैतुकभञ्जने ॥ | ||||
| 56 | शब्दव्युत्पत्तिः | 56.1.1 - प्रमाणशब्दव्युत्पत्तिः स्याद्भावे करणेऽपि च । प्रमा प्रमाणमित्येके विदुस्तत्करणं परे ॥ | |||
| 56 | 56.1.2 - तदन्यतरदित्यन्ये यथासंभवमिष्यते । करणस्य प्रमाणत्वे प्रमायाः फलता मता ॥ | ||||
| 56 | 56.1.3 - प्रमायास्तु प्रमाणत्वे व्यवहारस्य सेष्यते । व्यवहारो ह्युपादानोपेक्षाहानधियो मताः ॥ | ||||
| 56 | 56.1.4 - प्रमाकरणमेवात्र प्रमाणं बहवो विदुः । प्रमाविकल्पतश्चैतत्करणं च विकल्प्यते ॥ | ||||
| 56 | सांख्यमतम् | 56.10.1 - अथ साङ्ख्यादिसिद्धान्ते प्रमाणपरिशोधनम् । अर्थोपलब्धिकरणं प्रमाणमिति तन्मतम् ॥ | |||
| 56 | 56.10.2 - लक्षणं तद्विवरणं किञ्चिदत्र प्रदर्श्यते । विषयाकारिणी बुद्धिवृत्तिर्ज्ञानमितीर्यते ॥ | ||||
| 56 | 56.10.3 - बुद्धेस्सत्त्वसमुद्रेकोऽध्यवसायस्तु स स्मृतः । इदं तावत्प्रमाणं स्यात् प्रबोधोऽनुग्रहः फलम् ॥ | ||||
| 56 | 56.10.4 - अनुग्रहश्च चिच्छक्तेः छायाऽऽपत्त्याऽर्थयोगिता । अतः पदार्था भिद्यन्ते बुद्धिज्ञानोपलब्धयः ॥ | ||||
| 56 | तार्किकमतम् | 56.11.1 - एतन्मतनिराकृत्यै गौतमेन हि सूत्रितम् । बुद्ध्यादित्रितयं चैतदनर्थान्तरमित्यपि ॥ | |||
| 56 | 56.11.2 - अन्तःकरणवृत्तीनां बहिःकरणवृत्तिवत् । न ज्ञानताऽन्यथा भूतचैतन्यं स्याद्दुरुद्धरम् ॥ | न्या. सू.[1-1-15] | |||
| 56 | 56.11.3 - आत्मनो हि गुणः ज्ञानं न क्रियेति हि तन्मतम् । आगमश्चाप्यपायश्च स्यातां तस्य निरन्वयौ ॥ | ||||
| 56 | औपनिषदमतम् | 56.12.1 - वैशेषिकमतेऽप्येवमथौपनिषदे मते । निर्विशेषविदः प्राहुः सच्चिदानन्दलक्षणा ॥ | |||
| 56 | 56.12.10 - तथाऽपि तन्नित्यतायाः विरोधो नैव कश्चन । यथाऽऽत्मा शाबरो नित्यः प्रायस्सर्वैस्तथेष्यते ॥ | ||||
| 56 | 56.12.11 - तथैव वृत्तिधीवादः साङ्ख्यानामिव सम्मतः । साङ्ख्यशाबरसिद्धान्तसमवाय इति स्थितम् ॥ | ||||
| 56 | 56.12.12 - यथार्थत्वं प्रमाणस्य लक्षणं परिकीर्तितम् । असतोऽपि भ्रमे भानोपगमान्न यथार्थता ॥ | ||||
| 56 | 56.12.2 - अनुभूतिः स्वप्रकाशा ब्रह्मात्मा ज्ञानमुच्यते । संविदेषा प्रकाशैकस्वरूपा सिद्ध्यति स्वतः ॥ | ||||
| 56 | 56.12.3 - प्रकाशरूपस्सविता स्वप्रकाशो यथोच्यते । निवृत्तगतिरप्यद्रिस्तिष्ठतीति यथोच्यते ॥ | ||||
| 56 | 56.12.4 - तथा स्वयंप्रकाशाऽसावित्युक्तिस्त्वौपचारिकी । प्रायेणापोहवादेन साध्यते निर्विशेषता ॥ | ||||
| 56 | 56.12.5 - परागर्थप्रमेयेषु या फलत्वेन सम्मता । संवित्सैव हि सिद्धान्तः वेदान्तोक्तिप्रमाणतः ॥ | आत्मसिद्धिः.[21] | |||
| 56 | 56.12.6 - इति वार्तिककारोक्तिस्सिद्धित्रय उदाहृता । वृत्तिज्ञानं तु साङ्ख्यादिसिद्धान्तवदपीष्यते ॥ | ||||
| 56 | 56.12.7 - स्वरूपभिन्नं ज्ञानाख्यं द्रव्यमात्माश्रितं सदा । प्रभावतः प्रभेवेति विशिष्टाद्वैतिनो विदुः ॥ | ||||
| 56 | 56.12.8 - धर्मभूतं च तत् ज्ञानं परिणामीत्युपेयते । यथा साङ्ख्यमते चित्तं, तत्सर्वं धर्मधीर्मता ॥ | ||||
| 56 | 56.12.9 - द्वैतिभिस्तु स्वरूपस्य साक्षित्वात् ज्ञानतेष्यते । प्रसाददैन्यप्रमुखावस्था अप्यात्मनो मताः ॥ | ||||
| 56 | वैभाषिकमतम् | 56.2.1 - वैभाषिकैः पुनस्त्वर्थाधिगतिः फलमिष्यते । प्रमाणमर्थसारूप्यं प्रमागतमिदं यथा ॥ | न्यायबिन्दुटीका.[ ] | ||
| 56 | 56.2.2 - अर्थेन घटयत्येनां नहि मुक्त्वाऽर्थरूपताम् । तस्मात्प्रमेयाधिगतेः प्रमाणं मेयरूपता ॥ | ||||
| 56 | 56.2.3 - यथोत्पत्तावपि ज्ञानस्यास्ति प्रापकलक्षणः । व्यापारोऽवश्यवक्तव्यः पुमान्येन प्रवर्तितः ॥ | ||||
| 56 | 56.2.4 - अर्थोऽपि स्यात्प्रापितश्च सैषाऽर्थाधिगतिर्मता । अर्थसारूप्यात्मकस्य प्रमाणस्य फलं हि सा ॥ | ||||
| 56 | सौत्रान्तिकमतम् | 56.3.1 - स्वसंवित्तिफलत्वं तु वदतां मतमुच्यते । प्राभाकरास्तु विषयसंवित्तिफलवादिनः ॥ | |||
| 56 | 56.3.2 - विषयाकार एवास्य प्रमाणं तेन मीयते । स्वसंवित्तिः फलं चास्य तद्द्वये ह्यर्थनिश्चयः ॥ | ||||
| 56 | 56.3.3 - इति सौत्रान्तिकमतं योगाचारमतं पुनः । यदाभासं प्रमेयं तत् प्रमाणफलते पुनः ॥ | ||||
| 56 | योगाचारमतम् | 56.4.1 - ग्राहकाकारसंवित्त्योः त्रयं नातः पृथक्कृतम् । मतद्वयनिरासांशो वार्तिके त्वित्थमुच्यते ॥ | |||
| 56 | 56.4.2 - विषयैकत्वमिच्छंस्तु यः प्रमाणं फलं वदेत् । साध्यसाधनयोः भेदः लौकिकः तेन बाधितः ॥ | श्लोक.[157] | |||
| 56 | 56.4.3 - स्वाकारश्च स्वसंवित्तिं मुक्त्वा नान्यः प्रतीयते । प्रामाण्यं यस्य कल्प्येत स्वसंवित्तिफलं प्रति ॥ | ||||
| 56 | 56.4.4 - स्वसंवित्तिफलत्वं तु तन्निषेधान्न युज्यते । प्रमाणमविसंवादि ज्ञानमर्थक्रियास्थितिः ॥ | प्र. त.[1-3] | |||
| 56 | 56.4.5 - अविसंवादनमिति केचित् बौद्धाः प्रचक्षते । इत्यतो विस्तरस्तत्र द्रष्टव्यस्सूक्ष्मदर्शिभिः ॥ | ||||
| 56 | प्रमाणस्वरूपम् | आर्हतमतम् | 56.5.1 - बौद्धाः प्रमाणफलयोरत्यन्ताभेदवादिनः । यौगाः प्रमाणफलयोरत्यन्तं भेदवादिनः ॥ | प्र. त.[90] | |
| 56 | 56.5.2 - आर्हताद्याः पुनर्भेदाभेदवादिन ईरिताः । आत्मनः परिणामोऽयं ज्ञानमित्यभिधीयते ॥ | ||||
| 56 | 56.5.3 - विशेषस्सहजो ह्येष गुण इत्यार्हतं मतम् । प्रमाणत्वेन परिणाम्यात्मा फलतयाऽपि च ॥ | ||||
| 56 | 56.5.4 - स्यादन्यथा स्वपरयोः प्रमाणफलविप्लवः । विज्ञानं स्वपराभासि प्रमाणं बाधवर्जितम् ॥ | ||||
| 56 | 56.5.5 - प्रत्यक्षं च परोक्षं च द्विधा मेयविनिश्चयात् । इति स्याद्वादिसिद्धान्तः शिष्टमन्यत्र विस्तृतम् ॥ | ||||
| 56 | नैयायिकमतम् | 56.6.1 - नैयायिकानां सिद्धान्ते प्रमाणमपि चेश्वरः । तत्साधनादाश्रयाच्चाव्यतिरिक्तत्वमिश्रितम् ॥ | न्या. कु.[4 स्त] | ||
| 56 | 56.6.2 - प्रमाव्याप्तं प्रमाणं स्यात् साधनं त्विन्द्रियादिकम् । आश्रयस्त्वात्मवस्तु स्यात् तयोः प्रामाण्यनिर्णयः ॥ | ||||
| 56 | 56.6.3 - मितिस्सम्यक्परिच्छित्तिः तद्वत्ता च प्रमातृता । तदयोगव्यवच्छेदः प्रामाण्यं गौतमे मते ॥ | ||||
| 56 | शाबरमतम् | 56.7.1 - अथ शाबरसिद्धान्ते प्रमाणमिदमुच्यते । या बुद्धिर्जायते पुंसः प्रमाणं सैव कथ्यते ॥ | न्या. र.[157] | ||
| 56 | 56.7.2 - बुद्धिजन्मनि पुंसश्च विकृतिर्यद्यनित्यता । अथाऽविकृतिरात्माऽयं प्रमातेति न युज्यते ॥ | ||||
| 56 | 56.7.3 - इति शाक्यविकल्पस्य भङ्गार्थमिदमुच्यते । पुमान् विक्रियते चैवेतीष्यते बुद्धिजन्मना ॥ | ||||
| 56 | 56.7.4 - न तद्विकारमात्रेण वस्तुनो नाशसंभवः । कुण्डलादिविकारेऽपि सुवर्णादिपदार्थवत् ॥ | ||||
| 56 | 56.7.5 - उपादानदशाभेदः वस्तुनो जननक्रिया । यस्य चानन्तरं सत्ता कार्यस्येत्यवगम्यते ॥ | ||||
| 56 | 56.7.6 - कारणे समवायस्तु कार्यस्यौलूक्यसम्मतः । स नित्योऽतीन्द्रियश्चाक्षानधीन इति दूषणम् ॥ | ||||
| 56 | 56.7.7 - व्यापारः कारकाणां हि दृष्टो जन्मातिरेकतः । प्रमाणेऽपि तथा मा भूदिति जन्म विवक्ष्यते ॥ | ||||
| 56 | 56.7.8 - बुद्धेर्जन्मैव विषये व्यापार इति कीर्त्यते । तदेव च प्रमारूपं तद्वती करणं च धीः ॥ | ||||
| 56 | 56.7.9 - ततश्च जायमाना सा प्रमाणं बुद्धिरिष्यते । अतश्च बुद्धिजन्मेति सूत्रयामास जैमिनिः ॥ | ||||
| 56 | कुमारिलव्याख्या | 56.8.1 - सिद्धान्तस्यास्य विवृतिः कुमारिलमता यथा । ज्ञानं नाम क्रिया काचित्पुंसो व्यापारलक्षणा ॥ | श्लोक.[318] | ||
| 56 | 56.8.2 - चितिशक्तेः कार्यभूता विकारः सूक्ष्म इष्यते । फलानुमेया तस्याश्च फलं स्यादर्थदृष्टता ॥ | ||||
| 56 | 56.8.3 - तामावरणभङ्गोक्त्योपचरन्ति बुधाः परे । धात्वर्थफलशालित्वं कर्मत्वमिति शिक्षिताः ॥ | ||||
| 56 | 56.8.4 - कारकाणां मिथो योगः स्यात्क्रियागर्भ एव हि । स्थाल्यादीनि हि सिद्धानि साध्यं धात्वर्थलक्षणम् ॥ | ||||
| 56 | 56.8.5 - पाकमेकं पुरस्कृत्य संसृज्यन्ते यथा मिथः । आत्मेन्द्रियमनोवस्तुसन्निकर्षादयस्तथा ॥ | ||||
| 56 | 56.8.6 - कुर्वन्ति कञ्चिद्व्यापारं सुसूक्ष्मं ज्ञानलक्षणम् । इति कौमारिलमते ज्ञानतत्त्वं सुनिश्चितम् ॥ | ||||
| 56 | 56.8.7 - शब्दाधिकरणे चैतच्छ्रूयते श्लोकवार्तिकम् । बुद्धीनामपि चैतन्यस्वाभाव्यात्पुरुषस्य नः ॥ | श्लोक.[833] | |||
| 56 | 56.8.8 - नित्यत्वमेकता चेष्टा भेदस्तु विषयाश्रयः । व्याख्यात्रा विषयार्थोऽत्र सूक्ष्मः व्यापार ईरितः ॥ | ||||
| 56 | प्रभाकरव्याख्या | 56.9.1 - प्राभाकरमते चापि क्रियैव ज्ञानलक्षणा । तस्याः विषयसंवित्तिः फलमभ्युपगम्यते ॥ | प्रक.[5 प्र.] | ||
| 56 | 56.9.2 - संवित्तौ फलरूपायां प्रकाशात्मस्वभावतः । स्वरूपं भासते ग्राह्यरूपत्वेन घटादिकम् ॥ | ||||
| 56 | 56.9.3 - आत्मा तु ग्राहकत्वेन घटं जानाम्यहं त्विति । आकारस्संविदो ज्ञेय एष तन्मतसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 57 | चार्वाकादिसिद्धान्ताः | 57.1.1 - प्रत्यक्षमेकं चार्वाकाः प्रमाणं प्रतिपेदिरे । अतीन्द्रियपदार्था ये न विद्यन्ते हि तन्मते ॥ | न्यायपरि.[21] | ||
| 57 | 57.1.10 - तान्येवाभावषष्ठानि विदुः कौमारिलाः पुनः । मेयानुसारान्मानस्य भिन्नता तैर्विचिन्तिता ॥ | ||||
| 57 | 57.1.11 - संभवैतिह्ययुक्तानि तानि पौराणिका विदुः । ऐतिह्येन ह्यनेकेऽर्थाः पौराणिकमते मताः ॥ | ||||
| 57 | 57.1.12 - लिपिः लोकप्रसिद्धिश्च चेष्टा प्रातिभमेव च । अन्यैश्चान्यैः स्वतन्त्रैर्हि मानान्तरमितीष्यते ॥ | ||||
| 57 | 57.1.13 - स्वयंसिद्धं च दिव्यं च प्रत्यक्षमनुमाऽऽगमः । इति पञ्चविधं केचित्प्रमाणं प्रविविञ्चते ॥ | ||||
| 57 | 57.1.14 - स्पष्टास्पष्टविभेदेन प्रमाणद्वयवादिनः । जैनास्त एव प्रत्यक्षपरोक्षद्वयवादिनः ॥ | ||||
| 57 | 57.1.15 - स्मरणप्रत्यभिज्ञानुमानतर्कागमैः परम् । पञ्चप्रकारमित्याहुः पूर्वं त्विन्द्रियभेदतः ॥ | ||||
| 57 | 57.1.16 - प्रत्यक्षं च परोक्षं चापरोक्षमिति भेदतः । आत्माऽपरोक्षसंसिद्ध इत्यौपनिषदा विदुः ॥ | न्या. म.[432] | |||
| 57 | 57.1.17 - केवलं चानुप्रमाणं चेति द्वेधा विभज्यते । प्रमाणमिति सिद्धान्तः जयतीर्थबुधेरितः ॥ | प्रमाणपद्धतिः.[ ] | |||
| 57 | 57.1.18 - प्रमाणप्रक्रियेदानीमियमेषोपलभ्यते । पूर्वापरे ह्यनन्तेऽस्मिन् काले कोऽङ्गीकरोति किम् ॥ | ||||
| 57 | 57.1.19 - निराकरोति वा कः किं देवो जानाति सर्ववित् । | ||||
| 57 | 57.1.2 - तेष्वेवैकेऽनुमानस्याप्यत्रान्तर्भाववादिनः । अनुमानप्रमाणादेरप्रामाण्यं परे विदुः ॥ | ||||
| 57 | 57.1.3 - प्रत्यक्षमनुमानं च काणादास्सौगता अपि । आगमः पौरुषेयत्वान्न ताभ्यामतिरिच्यते ॥ | ||||
| 57 | 57.1.4 - तत्र पूर्वेऽनुमाने हि शब्दान्तर्भावमूचिरे । अप्रामाण्यं परे केचिदन्तर्भावं तु केचन ॥ | ||||
| 57 | 57.1.5 - ते चागमं च साङ्ख्याद्या अपि भूषणयायिनः । पूर्वेऽनादिं वेदमाहुः परे त्वीश्वरनिर्मितम् ॥ | ||||
| 57 | 57.1.6 - तानि स्मृतिं च काणादाः केचित् केचिच्च वैदिकाः । सोपमानानि तान्याहुः स्मृतिहीनानि गौतमाः ॥ | ||||
| 57 | 57.1.7 - आगमः पौरुषेयोऽपि स्वतन्त्रः समयान्मतः । सङ्केतग्राहकत्वेनोपमानमपि तन्मतम् ॥ | ||||
| 57 | 57.1.8 - तानि सार्थापत्तिकानि प्राहुः प्राभाकराः पुनः । अर्थापत्त्याऽतीन्द्रियार्थास्सिद्ध्यन्तीति हि तन्मतम् ॥ | ||||
| 57 | 57.1.9 - सादृश्यस्यातिरिक्तत्वादुपमानं पृथङ्मतम् । अभावानभ्युपगमात् षष्ठं मानं न चादृतम् ॥ | ||||
| 57 | विभागसारांशः | 57.2.1 - विभागान्तरसारांशः प्राज्ञैस्त्वित्थं विशोधितः ॥ | न्यायपरि.[ ] | ||
| 57 | 57.2.2 - बहुष्वेकैकमुद्धृत्य तदन्येष्वैकराश्यतः । द्वैधकॢप्तौ घटादावप्येवमेव प्रसज्यते ॥ | ||||
| 57 | 57.2.3 - अनुमाऽननुमानत्वशब्दाशब्दविभागतः । प्रत्यक्षत्वापरोक्षत्ववादिनां किं न रोचते ॥ | ||||
| 57 | 57.2.4 - स्पष्टमस्पष्टमिति च जैना यद्द्वैधमूचिरे । तत्प्रत्यक्षपरोक्षत्वविभागान्न विशिष्यते ॥ | ||||
| 57 | 57.2.5 - अतो न तावति द्वैधे विवादोऽस्ति हि साधिते । परोक्षस्यैकमानत्वं दुर्वचं भेददर्शनात् ॥ | ||||
| 57 | प्रमाणविभागः | अवान्तरविभागः | 57.3.1 - नन्वध्यक्षेऽपि भेदोऽस्ति बाह्यान्तरविभागतः । दिव्यादिव्यतया चक्षुःश्रोत्रादिभिदयाऽपि च ॥ | ||
| 57 | 57.3.2 - अत्रेन्द्रियानपेक्षं यत् ज्ञानमर्थावभासकम् । दिव्यं प्रमाणमित्येतत् प्रमाणज्ञाः प्रचक्षते ॥ | ||||
| 57 | 57.3.3 - परमेश्वरविज्ञानं मुक्तानां च धियस्तथा । सञ्जयार्जुनवाल्मीकिप्रभृत्यार्षधियोऽपि तत् ॥ | ||||
| 57 | 57.3.4 - तद्वत्परोक्षस्यैकस्य प्रमाणस्य विभागतः । अनुमानागमाद्याख्याः न भवेयुः कुतो भिदाः ॥ | ||||
| 57 | 57.3.5 - अत्रोच्यते श्रुतं दृष्टमेतच्चानुमितं त्विति । लोकोक्त्या चोपलम्भेन त्रित्वादि प्रतिपेदिरे ॥ | ||||
| 57 | 57.3.6 - अतस्स्मृत्यनुभूत्याख्याविभागादपि नोचिता । प्रमाणद्वित्वमित्युक्तिः भूयसां दृष्टिरिष्यते ॥ | ||||
| 57 | प्रामाण्यविकल्पः | 57.4.1 - प्रामाण्यमविसंवाद इति सौगतपद्धतिः । प्रमेयाव्यभिचारित्वं प्रामाण्यमिति चार्हताः ॥ | |||
| 57 | 57.4.2 - प्रामाण्यमर्थताथार्थ्यं विपरीतं विपर्ययः । तदर्थस्थमपि ज्ञानसंबद्धमिति वैदिकाः ॥ | ||||
| 57 | 57.4.3 - अर्थनिश्चायकत्वं स्यात्प्रामाण्यमिति तार्किकाः । यथार्थविषयत्वं तत्स्यादित्यन्ये विदुर्बुधाः ॥ | ||||
| 57 | 57.4.4 - तद्वद्विशेष्यकत्वेनावच्छिन्ना तत्प्रकारिता । इति नव्यविनिष्कर्षः विशेष्यांशः स्वतो मतः ॥ | ||||
| 57 | 57.4.5 - प्रामाण्यमर्थजन्यत्वमप्रामाण्यमनर्थजम् । इत्यपि व्यवहारोऽस्ति जयन्तादिमनीषिणाम् ॥ | ||||
| 57 | 57.4.6 - अर्थक्रियाकारिता तन्मतमित्यपरे विदुः । प्रवृत्तेर्वा निवृत्तेर्वा स्यात्प्रयोजकता तु तत् ॥ | ||||
| 57 | 57.4.7 - इत्याहुरपरे प्राज्ञाः ते चाधिगतिवादिनः । सर्वप्रमाणप्रामाण्यमेतादृगिति केचन ॥ | ||||
| 57 | 57.4.8 - शब्दप्रमाणप्रामाण्यमेतादृक्षमितीतरे । एवं विकल्पबीजं तु पुरस्तादवधार्यते ॥ | ||||
| 58 | सांख्यमतम् | 58.1.1 - प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे स्वतः साङ्ख्यास्समाश्रिताः । नैयायिकास्ते परतः सौगताश्चरमं स्वतः ॥ | श्लोक.[54] | ||
| 58 | 58.1.2 - प्रथमं परतः प्राहुर्वेदवादरताः पुनः । प्रामाण्यं स्वत एवाहुः परतश्चाप्रमाणताम् ॥ | ||||
| 58 | 58.1.3 - सामान्येन विभागोऽयं क्रमेणाथोपपादनम् । द्वयोस्स्वतस्त्वं वक्तॄणां साङ्ख्यानामाशयस्त्वयम् ॥ | ||||
| 58 | 58.1.4 - सर्वं सवृत्तिकं चित्तं विदितं साक्षिणा सदा । गृहीते एव ते स्यातामेकत्वाद्धर्मधर्मिणोः ॥ | ||||
| 58 | 58.1.5 - अप्रामाण्ये गृहीतेऽपि प्रवृत्तिर्योपलभ्यते । मुग्धप्रवृत्तिवत्तत्र सैषा स्याद्वासनावशात् ॥ | ||||
| 58 | 58.1.6 - स्वतोऽसतामसाध्यत्वात् तत्स्वाभाविकमुच्यते । ज्ञप्त्युत्पत्त्यविवेकोऽपि सिद्धान्तस्यास्य साधनम् ॥ | ||||
| 58 | 58.1.7 - कार्यकारणभावस्य मीमांसायामयं स्फुटः । अथ सौगतसिद्धान्तसारांशोऽत्रोपपद्यते ॥ | ||||
| 58 | सौगतमतम् | 58.2.1 - अप्रामाण्यमवस्तुत्वान्न स्यात्कारणदोषतः । वस्तुत्वात्तु गुणैस्तेषां प्रामाण्यमुपजायते ॥ | |||
| 58 | 58.2.2 - इत्युत्पत्तौ प्रसिद्धं हि परतस्त्वं विपश्चिताम् । अथ ज्ञप्तौ सत्त्वमर्थक्रियाकारित्वलक्षणम् ॥ | ||||
| 58 | 58.2.3 - व्याप्तं हि सत्त्वं भावानां क्रमतो यौगपद्यतः । नित्येषु तु पदार्थेषु व्यापकानुपलम्भनात् ॥ | ||||
| 58 | 58.2.4 - तद्व्याप्तमपि सत्त्वं हि बलात्तेभ्यो निवर्तते । क्षणिकत्वेन तान् भावान् सत्त्वं समवलम्बते ॥ | ||||
| 58 | 58.2.5 - ज्ञानोत्पत्त्यैव तद्धेतोरसामर्थ्यमपोद्यते । असमर्थात्समुत्पादो दृश्यते न हि कस्यचित् ॥ | ||||
| 58 | 58.2.6 - समर्थकारणज्ञानादयं प्रामाण्यनिश्चयः । इत्यतः परतस्त्वं तत्प्रामाण्यस्येति निर्णयः ॥ | ||||
| 58 | 58.2.7 - द्वितीयज्ञानसंवादादाद्यविज्ञानसंस्थितम् । प्रामाण्यं गृह्यत इति विदुः केचन सौगताः ॥ | ||||
| 58 | 58.2.8 - अप्रामाण्यस्य संवादः प्रायशो नैव दृश्यते । अप्रामाण्यं स्वत इति सिद्धान्तः तदभीप्सितः ॥ | ||||
| 58 | 58.2.9 - अर्थक्रिया वा संवादः गुणो वा परशब्दितः । | ||||
| 58 | कुमारिलमतम् | 58.3.1 - अथ वैदिकसिद्धान्तः सङ्ग्रहेण विलिख्यते ॥ | |||
| 58 | 58.3.10 - सुदूरमपि गत्वा तु प्रामाण्यं यदि कस्यचित् । स्वत एवाभिधीयेत को द्वेषः प्रथमं प्रति ॥ | ||||
| 58 | 58.3.11 - अर्थक्रिया चेत्संवादः स्वप्ने सीमन्तिनीं विना । न स्याद्धातुविसर्गोऽपि व्यभिचारो महानयम् ॥ | ||||
| 58 | 58.3.12 - अथवाऽऽप्तफलत्वेन किं तत्प्रामाण्यचिन्तया । कृतक्षौरस्य नक्षत्रपरीक्षावद्वृथा भवेत् ॥ | ||||
| 58 | 58.3.13 - तत्रापि नाप्रवृत्तस्य प्रामाण्यपरिनिश्चयः । एवमेव प्रवृत्तौ तु निश्चितेनापि तेन किम् ॥ | ||||
| 58 | 58.3.14 - तन्निश्चयात्प्रवृत्तौ वा पुनरन्योन्यसंश्रयः । तन्निश्चयात्प्रवृत्तिस्स्यात्प्रवृत्तेस्तद्विनिश्चयः ॥ | ||||
| 58 | 58.3.15 - उत्सर्गः ज्ञानसम्यक्त्वं भूयो विषयलक्षणम् । अपवादो वैपरीत्यं विषयाल्पत्वलक्षणम् ॥ | ||||
| 58 | 58.3.16 - यत्तत्त्वपक्षपातोऽस्ति स्वभावो हि धियामयम् । अनुपप्लवभूतार्थस्वभावस्य विपर्ययैः ॥ | त. कौ.[64 का.] | |||
| 58 | 58.3.17 - न बाधोऽयत्नवत्त्वेऽपि बुद्धेस्तत्पक्षपाततः । इत्याहुरपि बाह्याश्च स्यात् प्रमाणं ततः स्वतः ॥ | ||||
| 58 | 58.3.18 - दोषतश्चाप्रमाणत्वे स्वतःप्रामाण्यवादिनाम् । गुणज्ञानानवस्थावत् न दोषेषु प्रसज्यते ॥ | ||||
| 58 | 58.3.19 - साक्षाद्विपर्ययज्ञानाल्लघ्वेव त्वप्रमाणता । पूर्वाबाधेन नोत्पत्तिरुत्तरस्य हि सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 58 | 58.3.2 - घटोऽस्तीत्यत्र विज्ञाने सन् घटो हि प्रतीयते । प्रामाण्यमर्थसद्भावः स तु स्वेनैव गृह्यते ॥ | ||||
| 58 | 58.3.20 - एवं त्रिचतुरज्ञानजन्मनो नाधिका मतिः । प्रार्थ्यते तावतैवैकं स्वतः प्रामाण्यमश्नुते ॥ | ||||
| 58 | 58.3.3 - प्रज्ञायतेऽतः प्रामाण्यं स्वत इत्युच्यते बुधैः । अर्थक्रियाहेतुगुणसंवादैः क्रियते स्थिरम् ॥ | ||||
| 58 | 58.3.4 - अर्थान्यथात्वं नास्तित्वम् अप्रामाण्यं तदिष्यते । न तत्प्रतीयते भ्रान्तौ बाधज्ञाने प्रतीयते ॥ | ||||
| 58 | 58.3.5 - अप्रामाण्यं परत इत्यत एवाभिधीयते । अप्रामाण्यं त्रिधा भिन्नं मिथ्यात्वाज्ञानसंशयैः ॥ | ||||
| 58 | 58.3.6 - वस्तुत्वाद्द्विविधस्यात्र संभवो दुष्टकारणात् । अविज्ञाने तु दोषाणां व्यापारो नैव कल्प्यते ॥ | ||||
| 58 | 58.3.7 - कारणाभावतस्त्वेव तत्सिद्धं सौगतोक्तिवत् । स्वतः परत इत्यस्य तत्त्वमित्थं बुधा विदुः ॥ | ||||
| 58 | 58.3.8 - तस्मात्सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यं स्वत इष्यते । नहि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन शक्यते ॥ | ||||
| 58 | 58.3.9 - अपि चेतरसंवादात्पूर्वपूर्वप्रमाणताम् । वदन्तो नाधिगच्छेयुः अन्तं युगशतैरपि ॥ | ||||
| 58 | प्रभाकरमतम् | 58.4.1 - अख्यातिपक्षे सर्वत्र सम्यगग्रहणं भ्रमः । न मिथ्याप्रत्ययः कश्चिदस्ति शङ्कानिबन्धनम् ॥ | प्रक.[4 प्र.] | ||
| 58 | 58.4.2 - अजातमिथ्याशङ्कश्च न संवादमपेक्षते । तस्मान्न कश्चित्परतः प्रामाण्यमधिगच्छति ॥ | ||||
| 58 | 58.4.3 - एवं स्वतः प्रमाणत्वे सिद्धे वेदेऽपि सा गतिः । नेदं रजतमित्यत्र बाधार्थस्त्ववगम्यताम् ॥ | ||||
| 58 | 58.4.4 - यदेवेदं तदेवात्र रजतं त्विति नापि तु । विविक्तं स्यादिदमिदं रजतं रजतं त्विति ॥ | ||||
| 58 | नैयायिकमतम् | 58.5.1 - अत्र नैयायिकाः प्राहुः परतो द्वयवादिनः । प्रमाणत्वपरिच्छित्तौ विसंवदिति तत्कथम् ॥ | |||
| 58 | 58.5.2 - अप्रामाण्यगृहीतौ वा तस्मिन् कस्मात् प्रवर्तते । अतो द्वयं स्वत इति पक्षोऽस्मभ्यं न रोचते ॥ | ||||
| 58 | 58.5.3 - प्रयोजनस्य सिद्धत्वात्तत्परीक्षानपेक्षणात् । नान्योन्यसंश्रयो नानवस्था वाऽत्र प्रसज्यते ॥ | ||||
| 58 | 58.5.4 - कौमारिलमतेऽप्येवमनवस्था दुरुद्धरा । प्रामाण्यं ज्ञाततालिङ्गजन्यज्ञानेन गृह्यते ॥ | न्या. कु.[2 स्त.] | |||
| 58 | 58.5.5 - तत्प्रामाण्यं तादृशेनेत्यनवस्था न किं नु सा । स्वयंभानज्ञानवादिप्रभाकरगुरोर्मते ॥ | ||||
| 58 | 58.5.6 - प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं यत्तन्मानान्तरगोचरः । तत्प्रामाण्यस्वतस्त्वं चाप्येवं सैषाऽनवस्थितिः ॥ | ||||
| 58 | 58.5.7 - तादृज्ज्ञानानपेक्षायामस्माकं सैव पद्धतिः । रागोद्वेगात्पित्तधातुविकाराद्वा विसर्ज्यते ॥ | ||||
| 58 | 58.5.8 - स्वप्ने तु चरमो धातुः न दोषोऽतः प्रसज्यते । स्वतःपरत इत्यस्य विवादस्य फलं त्विदम् ॥ | ||||
| 58 | 58.5.9 - वेदस्यापौरुषेयत्वपौरुषेयत्वनिर्णयः । | ||||
| 58 | स्वतस्त्वादिविचारः | औपनिषदविशेषः | 58.6.1 - अत्र वेदान्तसिद्धान्ते विशेषांशोऽवधार्यताम् ॥ | ||
| 58 | 58.6.2 - कथं पुनरनभ्यासदशायां तस्य संशयः । इत्याशङ्का विपश्चिद्भिरेवमत्र समाहिता ॥ | ||||
| 58 | 58.6.3 - विशेषतो गृह्यमाणेष्वपि संशयदर्शनम् । अभीक्ष्णं शुक्तिकामोहादन्धीकृतधियां मतम् ॥ | ||||
| 58 | 58.6.4 - यथोपलभ्यमानेऽपि कलधौतेऽस्ति संशयः । यथेदं रजतं वाऽथ पूर्ववच्छुक्तिरेव वा ॥ | ||||
| 58 | 58.6.5 - तथाऽत्र गृह्यमाणेऽपि प्रामाण्ये किमियं प्रमा । उत पूर्वभ्रमवदप्रमा वेति हि संशयः ॥ | ||||
| 58 | 58.6.6 - अथात्र सन्देहसहस्वतोग्रहणतः फलम् । किं वा स्यान्निश्चयस्त्वन्याधीन एवेति चेच्छृणु ॥ | ||||
| 58 | 58.6.7 - शक्यं नियन्तुं ग्रहणमिह नास्मदपेक्षया । सिद्ध एवानुसर्तव्यः तत्प्रकारः परीक्षकैः ॥ | ||||
| 58 | स्वतःप्रामाण्यरहस्यम् | 58.7.1 - सोऽपि स्वतः कथं सिद्ध इति चेदवधार्यताम् । अस्ति स्वालम्बनं ज्ञानं प्रकाशयदिति स्फुटम् ॥ | |||
| 58 | 58.7.2 - ज्ञानान्तरानपेक्षं तत्स्वयमेव प्राकाशते । इति तावत्स्वप्रकाशवादिवेदान्तिसम्मतम् ॥ | ||||
| 58 | 58.7.3 - अस्वप्रकाशवादेऽपि व्यवसायो हि गृह्यते । प्रागनुव्यवसायेनासंशयात्मैव केवलम् ॥ | ||||
| 58 | 58.7.4 - स्मृत्यप्रामाण्यवादेऽपि स चापूर्वार्थगोचरः । अबाधितोऽविपर्यस्तः मतः स्मृतिविलक्षणः ॥ | ||||
| 58 | 58.7.5 - ततो यद्विषयत्वेन व्यवसायः प्रकाशते । परस्परपरिक्षोदात्पश्चादपि तथैव सः ॥ | ||||
| 58 | 58.7.6 - यत्तद्विषयतारूपं प्रामाण्यं व्यवतिष्ठते । आदावेव गृहीतं तत्स्वतः प्रामाण्यमुच्यते ॥ | ||||
| 58 | 58.7.7 - नन्वेवं संशयत्वाद्यमप्रामाण्यमपि स्वतः । शक्यं ग्रहीतुं स्वेनानुव्यवसायेन वेति चेत् ॥ | ||||
| 58 | 58.7.8 - विपर्ययस्वरूपं यत्त्वप्रामाण्यं न तत्तथा । यद्गृह्यमाणवैरूप्यं स्वेन स्वग्राहिणाऽथवा ॥ | ||||
| 58 | 58.7.9 - तस्यादौ ग्रहणायोगे न विवादोऽत्र वादिनाम् । इममंशमुपादाय स्वतःप्रामाण्यसंभ्रमः ॥ | ||||
| 59 | सौगतमतम् | 59.1.1 - एवमस्य स्वतस्त्वस्य विशेषांशो विचारितः । अथ प्रमापदार्थस्य विकल्पोऽयं विमृश्यताम् ॥ | |||
| 59 | 59.1.2 - ज्ञानं प्रमेति सिद्धान्तस्स्यान्निरालम्बवादिनाम् । आत्मख्यातिं विदुः स्वप्ने भ्रमे चापि भिदा ततः ॥ | ||||
| 59 | 59.1.3 - अविसंवादिविज्ञानं प्रमेत्याहुरथापरे । वैभाषिकादयः, भ्रान्तिर्निरधिष्ठानधीर्मता ॥ | ||||
| 59 | नैयायिकादिमतम् | 59.2.1 - अन्यथाख्यातिमिच्छन्तस्त्वनिच्छन्तस्स्मृतिं प्रमाम् । नैयायिकादयस्सम्यगनुभूतिं प्रमां विदुः ॥ | |||
| 59 | 59.2.2 - केचित्तूभयमिच्छन्तः यथार्थां तु धियं प्रमाम् । व्यवहारस्यानुगुणं ज्ञानमन्ये प्रमां विदुः ॥ | ||||
| 59 | 59.2.3 - तथाऽऽर्हताः पुनरभिमतानभिमतार्थयोः । परिग्रहपरित्यागक्षमं ज्ञानं प्रमां विदुः ॥ | ||||
| 59 | 59.2.4 - यथा बुद्बुदपक्ष्यादौ विसंवादस्त्वपक्रमात् । तथा मणिप्रभास्थाने संवादोऽन्यनिबन्धनः ॥ | ||||
| 59 | 59.2.5 - विषयाकारतापन्नेन्द्रियवृत्त्यनुपातिनी । पुरुषेणोपरक्ता च बुद्धिवृत्तिः प्रमा मता ॥ | ||||
| 59 | 59.2.6 - पातञ्जलैः कापिलैश्च चेतनाशक्त्यनुग्रहः । पौरुषेयो बोध इति चिच्छायेत्यपि कीर्त्यते ॥ | ||||
| 59 | मीमांसकमतम् | 59.3.1 - अबाधितानधिगतवस्तुज्ञानं प्रमां विदुः । विपरीतख्यातिवादिकौमारिलमतानुगाः ॥ | |||
| 59 | 59.3.2 - अनिच्छन्तोऽन्यथाख्यातिमनिच्छन्तः स्मृतिं प्रमाम् । अनुभूतिं प्रमामाहुः गुरवोऽख्यातिवादिनः ॥ | ||||
| 59 | प्रमाविचारः | ज्ञानप्रकाशसङ्ग्रहः | 59.4.1 - स्वयं प्रकाशते ज्ञानं त्रिपुटीज्ञानवादिनाम् । मानसप्रत्यक्षवादः तार्किकैरुररीकृतः ॥ | ||
| 59 | 59.4.2 - ज्ञानातीन्द्रियवादं तु कौमारिलमतं विदुः । अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति ॥ | भा. भा.[123] | |||
| 59 | 59.4.3 - सहोपलम्भनियमादभेदो नीलतद्धियोः । इति वादो निराकारि ज्ञानातीन्द्रियवादिभिः ॥ | ||||
| 59 | 59.4.4 - क्षणान्तरविलम्बेन मानसाध्यक्षवादिभिः । स्वानुभूतिविरोधेन स्वप्रकाशत्ववादिभिः ॥ | ||||
| 59 | 59.4.5 - विज्ञानवादो निर्धूत इति वेदान्तपद्धतिः । तस्मात्सौगतशिक्षार्थं मतिजाड्यमिति स्थितम् ॥ | न्या. म.[17] | |||
| 59 | 59.4.6 - एवं प्रमाप्रमाणानां प्रायः तत्त्वं विचारितम् । विशिष्य विस्तरः तत्तत्तैर्थिकैः प्रकटीकृतः | ||||
| 59 | पातञ्जलैः कापिलैश्च चेतनाशक्त्यनुग्रहः । पौरुषेयो बोध इति चिच्छायेत्यपि कीर्त्यते ॥ | NULL | |||
| 60 | आत्मख्यातिः | 60.1.1 - अथ भ्रान्तिज्ञानतत्त्वं किञ्चिदत्रावधार्यताम् । आत्मख्यातिरसत्ख्यातिः अन्यथाख्यातिरित्यपि ॥ | अधिकरण.[2-2-30] | ||
| 60 | 60.1.2 - अख्यातिस्सदसद्भिन्नख्यातिस्सत्ख्यातिरित्यपि । शून्यख्यातिश्च निरधिष्ठानख्यातिरिहाष्टमी ॥ | ||||
| 60 | 60.1.3 - अर्थसंसर्गजाकारख्यातिश्च नवमी मता । बाह्याकारार्पिताकारख्यातिस्तु दशमी स्थिता ॥ | ||||
| 60 | 60.1.4 - भ्रान्तिस्थले पक्षभेदाः विद्वद्भिरुररीकृताः । तेषां विभागवचनमेतदत्र प्रवर्तते ॥ | ||||
| 60 | 60.1.5 - तत्रार्थशून्यं विज्ञानं योगाचारास्समाश्रिताः । आत्मख्यातिं विदुः स्वप्ने ह्यसत्ख्यातिं च जाग्रति ॥ | ||||
| 60 | सत्ख्यातिः | 60.10.1 - सत्ख्यातिवादिनः प्राञ्चः भास्करा इति विश्रुतम् ॥ | प्रमाणपद्धतिः.[ ] | ||
| 60 | 60.10.2 - तात्कालिकं सदेवेदं जायते रजतादिकम् । भासते बाधकाले तु स्वसामग्र्या विनश्यति ॥ | ||||
| 60 | 60.10.3 - इत्याहुरेष वादस्स्यात्प्रातिभासिकसोदरः । | ||||
| 60 | पक्षान्तरम् | 60.11.1 - सत्ख्यातिपक्षे सामान्यधर्मग्रहणलक्षणे ॥ | |||
| 60 | 60.11.10 - शुक्तिभूयस्त्वसाकल्यवैकल्यग्रहरूपतः । एवं सर्वस्य सर्वत्वे व्यवहारव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 60 | 60.11.11 - एवं स्वाप्नादिविज्ञानं तत्तत्पुंकर्ममूलकम् । स हि कर्ता सृजति च तादृशार्थानिति श्रुतम् ॥ | ||||
| 60 | 60.11.12 - पीतशङ्खालातचक्रद्विचन्द्रमृगतृष्णिकाः । लोहितस्फटिकादर्शप्रतिबिम्बादयोऽपि च ॥ | ||||
| 60 | 60.11.13 - यथार्था इति सिद्धान्तः युक्तिभिः प्रकटीकृतः । इति सत्ख्यातिसिद्धान्तसङ्ग्रहोऽयं निरूपितः ॥ | स. सि.[4-11] | |||
| 60 | 60.11.2 - अप्यंशत्रयमस्तीति नावकाशो विवादिनाम् । यथार्थं सर्वविज्ञानमिति वेदविदां मतम् ॥ | श्रीभा. ख्यातिवादः.[ ] | |||
| 60 | 60.11.3 - श्रुतिस्मृतिभ्यः सर्वस्य सर्वात्मत्वप्रतीतितः । सोमाभावे च पूतीकग्रहणं श्रुतिचोदितम् ॥ | ||||
| 60 | 60.11.4 - सोमावयवसद्भावादिति न्यायविदो विदुः । व्रीह्यभावे च नीवारग्रहणं व्रीहिभावतः ॥ | ||||
| 60 | 60.11.5 - तदेव सदृशं तस्य यत्तद्द्रव्यैकदेशभाक् । शुक्त्यादौ रजतादेश्च भावः श्रुत्यैव बोधितः ॥ | ||||
| 60 | 60.11.6 - रूप्यशुक्त्यादिनिर्देशभेदः भूयस्त्वहेतुकः । रूप्यादिसदृशश्चायं शुक्त्यादिरुपलभ्यते ॥ | ||||
| 60 | 60.11.7 - अतस्तस्यात्र सद्भावः प्रतीतेरपि निश्चितः । कदाचिच्चक्षुरादेस्तु दोषाच्छुक्त्यंशवर्जितः ॥ | ||||
| 60 | 60.11.8 - रजतांशो गृहीतोऽतः रजतार्थी प्रवर्तते । दोषहानौ तु शुक्त्यंशे गृहीते न प्रवर्तते ॥ | ||||
| 60 | 60.11.9 - अतो यथार्थं रूप्यादिविज्ञानं शुक्तिकादिषु । बाध्यबाधकभावोऽपि भूयस्त्वेनोपपद्यते ॥ | ||||
| 60 | असत्ख्यातिः | 60.2.1 - कल्पिताकारिणी ख्यातिरसत्ख्यातिरितीतरे । तत्तु वैभाषिकमतं कल्पनावादिनो हि ते ॥ | |||
| 60 | 60.2.2 - असतोऽपि भ्रमे भानं केचिद्वेदान्तिनो विदुः । विलक्षणाऽन्यथाख्यातिरेषोक्ताऽसत्प्रकारिणी ॥ | श्लोक.[327] | |||
| 60 | 60.2.3 - शून्यख्यातिं विदुस्तत्र मध्यमागमवादिनः । योगाचारैः पुनस्तत्र न्याय एष प्रयुज्यते ॥ | ||||
| 60 | 60.2.4 - स्तम्भादिप्रत्ययो मिथ्या प्रत्ययत्वात्तथा हि यः । प्रत्ययस्स मृषा दृष्टः स्वप्नादिप्रत्ययो यथा ॥ | ||||
| 60 | 60.2.5 - तत्र प्रत्यक्षबाधोक्तौ शून्यख्यातिं समाश्रिताः । तां चाकारयुतां केचित्केचित्स्वच्छां विजानते ॥ | ||||
| 60 | निर्विषयख्यातिः | 60.3.1 - विकल्पाख्यां वृत्तिमिह शब्दज्ञानानुपातिनीम् । वस्तुशून्यां विदुः प्राज्ञाः पातञ्जलमतस्थिताः ॥ | |||
| 60 | 60.3.2 - एते निर्विषयख्यातिवादिनः बौद्धसोदराः । असत्ख्यातिप्रसङ्गश्च ख्यात्यपह्नव इत्यपि ॥ | स. सि.[4-30] | |||
| 60 | 60.3.3 - अस्मिन्निर्विषयख्यातिवादे दोषो न कश्चन । अख्यातौ वाऽन्यथाख्यातौ विश्रमस्सर्ववादिनाम् ॥ | ||||
| 60 | 60.3.4 - असावन्यासक्तदृष्टिन्यायादिति तदाशयः । अन्यासङ्गे दृष्टिरेव नोत्पद्यत इतीतरे ॥ | ||||
| 60 | निरधिष्ठानख्यातिः | 60.4.1 - एवं निरालम्बवादं शून्यवादं च तादृशम् । असत्कर्तुं हि सुधियो भ्रान्तिशिक्षां प्रचक्रिरे ॥ | |||
| 60 | 60.4.2 - न तत् ज्ञानं नाम किञ्चित् यत्स्याद्विषयमन्तरा । तस्माद्भ्रमेऽपि विषयं शोधयन्ति विपश्चितः ॥ | ||||
| 60 | 60.4.3 - बाह्यार्थवादिनः केचित्सौगताः निरधिष्ठितम् । ख्यातिमिच्छन्ति केशोण्ड्रटिट्टिभादिमतिर्यथा ॥ | ||||
| 60 | 60.4.4 - इदं रजतमित्यत्र पुरोवर्तिनि वस्तुनि । नाध्यस्यते च रजतं किन्तु संस्कारलेशतः ॥ | ||||
| 60 | 60.4.5 - रजतं दोषवशतः भाति स्वयमिदन्तया । ख्यातिस्सा निरधिष्ठाना स्याद्वैभाषिकसम्मता ॥ | ||||
| 60 | संसर्गजाकारख्यातिः | 60.5.1 - अन्ये त्वाहुर्निराकारौ बुद्धिश्चार्थश्च वस्तुतः । तथापि सितरक्तादिराकारो जायते ततः ॥ | श्लोक.[279] | ||
| 60 | 60.5.2 - यथा च रजनीचूर्णसंयोगाद्रागसंभवः । स एव बाह्य आकारः गृह्यते बुद्धिशक्तितः ॥ | ||||
| 60 | 60.5.3 - अर्थसंसर्गजाकारख्यातिवादोऽयमीरितः । बाह्याकारार्पिताकारख्यातिवादः पुनर्यथा ॥ | ||||
| 60 | अर्पिताकारख्यातिः | 60.6.1 - स्वप्रकाशाध्यक्षसिद्धं विज्ञानं क्षणिकं यतः । पूर्वापरक्षणस्पर्शितया तत्तु न भासते ॥ | |||
| 60 | 60.6.2 - न च बाह्यार्थमिथ्यात्वं व्यवहाराव्यवस्थितेः । नीलादिसन्ततौ पीताद्यनुत्पत्तिप्रसङ्गतः ॥ | ||||
| 60 | 60.6.3 - न प्रत्यक्षस्स बाह्योऽर्थः संप्रयोगनिरोधतः । भिन्नकालं कथं ग्राह्यमिति चेद्ग्राह्यतां विदुः ॥ | ||||
| 60 | 60.6.4 - हेतुत्वमेव युक्तिज्ञाः ज्ञानाकारार्पणक्षमम् । अतो हेतुत्वमेवात्र ग्राह्यत्वेनोपचर्यते ॥ | ||||
| 60 | 60.6.5 - ज्ञानार्थयोस्समुत्पादे तुल्यसामग्र्यधीनयोः । ज्ञानजन्मनि च ज्ञानमुपादानमितीष्यते ॥ | न्या. म.[15] | |||
| 60 | 60.6.6 - अर्थश्च सहकारी स्यात् अर्थोत्पत्तौ विपर्ययः । अतो हेत्वर्पिताकारः स्वात्मा प्रत्यक्षगोचरः ॥ | ||||
| 60 | 60.6.7 - तेनानुमीयते बाह्यस्सर्वोऽर्थ इति निर्णयः । एतत्सौत्रान्तिकमतम् उभयं किञ्चिदन्तरम् ॥ | ||||
| 60 | अन्यथाख्यातिः | 60.7.1 - अन्यथाख्यातिवादेऽपि नासद्विषयकल्पना । इत्यत्र पद्ययुगळं ज्ञेयं सर्वार्थसिद्धिगम् ॥ | |||
| 60 | 60.7.2 - इह त्वारोप्यसंसर्गिसंसर्गासत्त्ववर्णनम् । नासद्ग्रहणकॢप्तौ स्यात् प्रमाविषयसाम्यतः ॥ | स. सि.[4-25] | |||
| 60 | 60.7.3 - अदुष्टबुद्धौ तत्रैव संसर्गस्सन् विशेषकः । अन्यत्रसिद्ध एवासौ दुष्टायां दोषवैभवात् ॥ | ||||
| 60 | 60.7.4 - अन्यथाख्यातिवादेऽत्र विशेषांशोऽवधार्यताम् । कैश्चिदालम्बनं भ्रान्तावुक्तं सूर्यमरीचयः ॥ | न्या. म.[87] | |||
| 60 | 60.7.5 - निगूहितनिजाकारास्सलिलाकारधारिणः । अन्ये त्वालम्बनं प्राहुः पुरोऽवस्थितधर्मिणः ॥ | ||||
| 60 | 60.7.6 - सादृश्यदर्शनोद्भूतस्मृत्युपस्थापितं पयः । अन्यदालम्बनं चान्यत्प्रतिभातीति केचन ॥ | ||||
| 60 | 60.7.7 - आलम्बनं दीधितयः तोयं च प्रतिभासते । कर्तुः करणतो भिन्नं विज्ञानजनकं तु यत् ॥ | ||||
| 60 | 60.7.8 - तदालम्बनमित्युक्तम् अन्यथाख्यातिवित्तमैः । कथञ्चिदपि विज्ञाने निरालम्बनता हता ॥ | ||||
| 60 | भ्रमविचारः | अख्यातिः | 60.8.1 - अख्यातिपक्षे दोषाद्धीः शुक्तेः केवलधर्मिणः । धर्मसारूप्यमात्रेण रजतं स्मर्यते तदा ॥ | ||
| 60 | 60.8.10 - एषोऽग्रहस्त्वभावो वा ख्यात्यन्तरमथापि वा । नाद्योऽभावानुपगमान्नान्त्यस्स्यात्ख्यातिरन्यथा ॥ | ||||
| 60 | 60.8.11 - तस्मात्सामान्यधर्मस्य ख्यातिस्सत्ख्यातिरेव सा । अख्यातिवादस्सत्ख्यातिवादश्चार्थान्तरं मतः ॥ | ||||
| 60 | 60.8.12 - यथार्थं सर्वमेवेह विज्ञानमिति सिद्धये । प्रभाकरगुरोर्भावः नयवीथ्यां प्रकाशितः ॥ | ||||
| 60 | 60.8.13 - आहार्यलक्षणस्तर्कोऽप्येवमेवान्यथाकृतः । संशयोऽपि विरुद्धार्थनानाज्ञानमिहेष्यते ॥ | ||||
| 60 | 60.8.14 - डोलासंयोगवत्, वेगो दृढश्चेन्निश्चयो मतः । ऊहानध्यवसायौ च परोक्तौ संशयात्मकौ ॥ | ||||
| 60 | 60.8.15 - तदन्यत्वेऽपि निर्वाहस्समानन्यायतो मतः । आत्मनः प्रतिसन्धिर्यः प्रत्यभिज्ञैव सा मता ॥ | ||||
| 60 | 60.8.16 - तच्चैकमेव विज्ञानं न द्वयं सौगतादिवत् । बुद्धिबाधोक्तिरेषा स्यात् अयोग्यं वाक्यमिति, अतः ॥ | ||||
| 60 | 60.8.17 - बुद्धिबाधनिषेधोक्त्या नान्यथाख्यातिसंभवः । | ||||
| 60 | 60.8.2 - दोषादेषाऽपि च तदा स्मृतित्वेन न गृह्यते । रजतं च स्मरामीति तदानीमप्रतीतितः ॥ | ||||
| 60 | 60.8.3 - तस्मात्प्रमुषितामेनां स्मृतिमिच्छन्ति तार्किकाः । रजतस्मरणं शुक्तिग्रहणं चास्ति धीद्वयम् ॥ | प्रक.[4 प्र] | |||
| 60 | 60.8.4 - ग्रहणस्मरणे एते विविक्ते अपि तत्तया । न गृह्येते इति विवेकाग्रहोऽख्यातिरुच्यते ॥ | ||||
| 60 | 60.8.5 - विवेकेन न गृह्येते स्मरणानुभवौ क्वचित् । स्वप्ने तु स्मृतिरेवैका तथात्वेन न गृह्यते ॥ | ||||
| 60 | 60.8.6 - द्विधाकृता क्वचिद्वृत्तिः नेत्रस्य तिमिरादिना । न हि ग्रहीतुमैक्येन शक्नोति शिशिरत्विषम् ॥ | ||||
| 60 | 60.8.7 - क्वचिद्रसनसंपृक्ते पित्ते तिक्तत्ववेदनात् । परिच्छेत्तुं न शक्नोति माधुर्यं शर्करागतम् ॥ | ||||
| 60 | 60.8.8 - गृह्णाति यत्तु तिक्तत्वं वस्तुतः पित्तवर्ति तत् । तथा तु न विजानाति निगिरन्नेव शर्कराम् ॥ | ||||
| 60 | 60.8.9 - अख्यातिरेषा सर्वत्र कथञ्चित्कस्यचिन्मता । तदेवं सति सर्वत्र सम्यगग्रहणं भ्रमः ॥ | ||||
| 60 | विपरीतख्यातिः | 60.9.1 - विपरीतख्यातिवादिकुमारिलमतं त्विदम् ॥ | श्लोक.[242] | ||
| 60 | 60.9.2 - स्वप्नादिप्रत्यये बाह्यं सर्वथा न हि नेष्यते । सर्वत्रालम्बनं ग्राह्यं देशकालान्यथात्मकम् ॥ | ||||
| 60 | 60.9.3 - जन्मन्येकत्र भिन्ने वा तथा कालान्तरेऽपि वा । तद्देशो वाऽन्यदेशो वा स्वप्नज्ञानस्य गोचरः ॥ | ||||
| 60 | 60.9.4 - तस्माद्यदन्यथा सन्तमन्यथा प्रतिपद्यते । तन्निरालम्बनं ज्ञानमभावालम्बनं तु तत् ॥ | ||||
| 60 | 60.9.5 - धर्मान्तरमभावोऽन्यो न कश्चिदनिरूपणात् । विज्ञायते वस्तु सर्वं सदसद्रूपभेदतः ॥ | ||||
| 60 | 60.9.6 - सत्स्यात्स्वरूपेण पुनरसत्स्यादन्यरूपतः । भ्रान्तिरन्यस्य सद्रूपेणान्यद्धि प्रतिपद्यते ॥ | ||||
| 60 | 60.9.7 - अभावधीरप्यन्यस्यासद्रूपेणान्यगोचरा । तेनोभयं ज्ञानमित्थमन्यथासन्तमन्यथा ॥ | ||||
| 60 | 60.9.8 - प्रतिपद्यत इत्युक्तिरेवंरीत्योपपद्यते । | ||||
| 61 | अनिर्वचनीयवादः | अनिर्वचनीयख्यातिः | 61.1.1 - अनिर्वाच्यख्यातिपक्षे सदसद्भिन्नलक्षणात् । तात्कालिकात्तु विषयान्निरालम्बननिह्नवः ॥ | ||
| 61 | 61.1.2 - सत्त्वे न भ्रान्तिबाधौ स्तः नासत्त्वे ख्यातिबाधने । सदसद्भ्यामनिर्वाच्याऽविद्या विद्यैस्सह भ्रमः ॥ | खण्डनखण्डखाद्यम्.[ ] | |||
| 61 | प्रातिभासिकोत्पत्तिः | 61.2.1 - प्रातिभासिकवस्तूनामेवमुत्पत्तिरुच्यते । दुष्टेन्द्रियस्येदमर्थाकाराऽऽदौ वृत्तिरुद्भवेत् ॥ | वेदान्तपरिभाषा.[ ] | ||
| 61 | 61.2.2 - तस्यां वृत्ताविदमवच्छिन्ना चित्प्रतिबिम्बते । ततः प्रमात्रभिन्नेऽस्मिन्विषये शुक्तिकात्मनि ॥ | ||||
| 61 | 61.2.3 - याऽविद्या सा हि रजतसंस्कारसचिवा सती । काचादिदोषसहिता रजतार्थात्मना तथा ॥ | ||||
| 61 | 61.2.4 - रजताभासात्मना च युगपत्परिणामिनी । अविद्यापरिणामोऽयं रजतं प्रातिभासिकम् ॥ | ||||
| 61 | 61.2.5 - चैतन्यापेक्षया तच्च विवर्त इति चोच्यते । साक्षिण्यध्यस्तं च ततः वेद्यं केवलसाक्षिणः ॥ | ||||
| 61 | 61.2.6 - चिन्निष्ठमप्यवच्छेदाद्भासते हीदमात्मना । यथा ज्ञानमवच्छेदाच्छरीरे भासते तथा ॥ | ||||
| 61 | 61.2.7 - तथा स्वाप्नादयोऽप्यर्थाः तत्तत्कालावसायिनः । अनिर्वाच्या इति भ्रान्तिर्न हि निर्विषया क्वचित् ॥ | ||||
| 61 | खण्डनखण्डनम् | 61.3.1 - अनिर्वाच्यख्यातिपक्षाक्षेपोऽयमवधार्यताम् । प्रपञ्चसत्यसिद्धान्तवादिभिः प्रकटीकृतः ॥ | स. सि.[4-16] | ||
| 61 | 61.3.2 - अनिर्वाच्यानिर्वचत्वे भवेत्सर्वं निरुक्तिमत् । अथाखिलेऽप्यनिर्वाच्ये तत्त्वं स्याद्ब्रह्मतुच्छयोः ॥ | ||||
| 61 | 61.3.3 - अस्तु तत्प्रस्तुतस्यात्र न बाध इति चेत्तदा । तुर्यसौगतसिद्धान्तगर्तान्तःपतनं ध्रुवम् ॥ | ||||
| 61 | 61.3.4 - जाते च सदसद्बाह्ये सदसद्धीः क्रमात्सती । स्वच्छायामिव दुर्ल्लङ्घामन्यथाख्यातिमावहेत् ॥ | ||||
| 61 | 61.3.5 - अन्यथाख्यातिरस्तीति परबुद्धिं निषेधता । दृष्टा तदन्यथाख्यातिः अन्यथा किं निषिध्यते ॥ | ||||
| 61 | 61.3.6 - असच्चेन्न प्रतीयेतेत्येतल्लोकविसंमतम् । प्रतीयमानमेवैतन्मृगतोयमसन्मतम् ॥ | ||||
| 61 | 61.3.7 - प्रपञ्चो यदि बाध्येत सोऽसन्नेव भवेत्सदा । बाधायां न हि वैजात्यं कल्प्यं लोकविलक्षणम् ॥ | ||||
| 61 | 61.3.8 - सर्वदैवाप्रतीतं यदसदित्युच्यते यदि । कथं भवान् तत्प्रत्येति प्रत्याययति नः कथम् ॥ | ||||
| 61 | 61.3.9 - शून्यं तुच्छमसच्चेति सदेवास्माभिरुच्यते । खरे शृङ्गं नरे गोत्वमित्यादेस्तादृशत्वतः ॥ | ||||
| 61 | असत्यात्सत्यप्रतिपत्तिः | 61.4.1 - असत्यात्सत्यनिष्पत्तिप्रतिपत्ती मते यदि । असत्यादप्यधिष्ठानादध्यासः किं न कल्प्यते ॥ | |||
| 61 | 61.4.2 - अत्र कौमारिलं श्लोकवार्तिकं श्रूयतां पुनः । सिद्धिर्नापरमार्थेन परमार्थस्य युज्यते ॥ | श्लोक.[255] | |||
| 61 | 61.4.3 - न दृष्टा शशशृङ्गादेः सम्यज्ज्ञानादिहेतुता । बाष्पादिनाऽप्यधूमेन मिथ्या वह्न्यादिबोधनम् ॥ | ||||
| 61 | 61.4.4 - तस्मादसत्यहेतोर्या परमार्थे मतिस्तव । साऽप्यसत्या न सत्यं हि सत्याभासेन गम्यते ॥ | ||||
| 61 | 61.4.5 - येऽपि रेखादयो दृष्टा वर्णानां प्रतिपादकाः । न ते स्वेनापि रूपेण परमार्थत्ववर्जिताः ॥ | ||||
| 61 | 61.4.6 - वर्णात्मना न सत्याश्चेत् सर्वभावेष्वयं विधिः । पदार्थान्तररूपेण न सत्यं किञ्चिदिष्यते ॥ | ||||
| 61 | 61.4.7 - मणिप्रदीपप्रभयोर्मणिबुद्ध्याऽभिधावतोः । मिथ्याज्ञानाविशेषेऽपि विशेषोऽर्थक्रियां प्रति ॥ | ||||
| 61 | 61.4.8 - काव्यप्रकाशसङ्केते धर्मकीर्तिवचस्त्विदम् । उदाहृतं हि तत्रापि मणेरंशो मणिप्रभा ॥ | काव्यप्रकाश. स.[69] | |||
| 61 | 61.4.9 - अंशेन चांशिनो लाभे नासत्यात्प्रतिपत्सती । असत्यात्सत्यनिष्पत्तिवादोऽप्यन्यत्र विस्तृतः ॥ | ||||
| 61 | संवृतिप्रसङ्गः | 61.5.1 - उपायानां स्वरूपं हि संवृत्यात्मकमेव चेत् । संवृत्या यत्स्वरूपं स्यात्तद्वाङ्मात्रनिबन्धनम् ॥ | |||
| 61 | 61.5.10 - अविद्यां विश्वजननीमर्धपञ्चमरूपिणीम् । निवृत्तिपञ्चमाकारां कल्पयन्तोऽप्यधःकृताः ॥ | स. सि.[4-18] | |||
| 61 | 61.5.11 - एवमाद्यैर्वचोभेदैः प्रायः खण्डनखण्डनैः । अनिर्वाच्यख्यातिपक्षे प्रतिपक्षान् प्रचक्षते ॥ | ||||
| 61 | 61.5.2 - इतोऽपि विस्तरस्तत्र द्रष्टव्यस्सूक्ष्मदर्शिभिः । संवृतेरपि यत्तत्त्वं तत्पुरस्ताद्विविच्यते ॥ | ||||
| 61 | 61.5.3 - मर्यादास्थापनार्थं च मानतर्कौ समुत्थितौ । सिंहारण्यवदन्योन्यं गुप्तौ तौ स्वान्यसाधकौ ॥ | ||||
| 61 | 61.5.4 - परमर्यादया ब्रूमः परव्याहतिमित्यसत् । स्वव्याघातादिभङ्गानां परानङ्गीकृतेरिति ॥ | ||||
| 61 | 61.5.5 - सदसद्व्यतिरेकोऽपि विरुद्धो यदि गृह्यते । सदसद्रूपता किं नु प्रतीता तु न गृह्यते ॥ | ||||
| 61 | 61.5.6 - अनुष्णाशीतवत्तुच्छाद्ब्रह्मणश्चातिरेकिता । साध्येत ख्यातिबाधादेर्यदि, सिद्धं तदत्र नः ॥ | ||||
| 61 | 61.5.7 - स्वशास्त्रनिर्णये सत्ये सत्यास्स्युर्लोकनिर्णयाः । स्वशास्त्रनिर्णयेऽसत्ये सत्यास्स्युर्लोकनिर्णयाः ॥ | ||||
| 61 | 61.5.8 - न च विश्वस्य बाधोऽपि स्वरसादुपजायते । अप्रतिष्ठितयुक्त्या तु बाधः सर्वं हि संस्पृशेत् ॥ | ||||
| 61 | 61.5.9 - मिथ्यात्वेन च दृश्यत्वं स्वतस्सम्बन्धि साधयन् । अप्रामाण्यस्वतस्सिद्धिमुद्गिरत्यनया दिशा ॥ | स. सि.[3-50] | |||
| 61 | अविद्याशक्तिः | 61.6.1 - दुर्घटत्वमविद्यायाः भूषणं न तु दूषणम् । इत्येकमेव ब्रह्मास्त्रं परैः प्रतिनिधीयते ॥ | |||
| 61 | 61.6.2 - अविद्यावागुरा सैषा यथा विज्ञानवागुरा । वासनावागुरा सर्वं पुरुषो वासनामयः ॥ | ||||
| 61 | ईश्वरशक्तिः | 61.7.1 - सर्वसत्यत्वसिद्धान्ते भगवान् सर्वशक्तिमान् । क्षेत्रज्ञकर्मानुगुणजगन्निर्माणदीक्षितः ॥ | |||
| 61 | 61.7.2 - तदसाधारणानर्थान् कांश्चित् साधारणानपि । सृष्ट्वाऽनुभावयत्येतानिति श्रीभाष्यनिर्णयः ॥ | श्रीभा. ख्यातिवादः[ ] | |||
| 61 | 61.7.3 - अविद्याशक्तिरेकत्र विष्णुशक्तिः परत्र तु । उभयत्रोपपत्तिस्तु समेति विबुधा विदुः ॥ | ||||
| 61 | 61.7.4 - ईश्वरस्य तु माहात्म्यं ज्ञायते चरमे मते । व्यवहारदृशाऽन्यैरप्येतदभ्युपगम्यते ॥ | ||||
| 61 | 61.7.5 - उभयोरप्यनुष्ठाने न विशेषोऽस्ति कश्चन । न लोकसङ्करो नापि व्यवहारस्य सङ्करः ॥ | ||||
| 61 | 61.7.6 - अभिप्रायप्रभेदस्तु विचित्रः प्रतिपूरुषम् ॥ | श्लोक.[218] | |||
| 62 | संवृतिसत्यता | 62.1.1 - संवृतिर्नाम या तत्त्वं संवृणोति स्वभावतः । तिरस्करोति दोषात्मा सा संवृतिपदाभिधा ॥ | |||
| 62 | 62.1.2 - द्वे सत्ये समुपाश्रित्य बुद्धानां धर्मदेशना । लोके संवृतिसत्यं च सत्यं च परमार्थतः ॥ | ||||
| 62 | 62.1.3 - इति बौद्धवचोऽनूद्य प्रवृत्तं श्लोकवार्तिकम् । अत्रावधेयं यन्मूलमनिर्वाच्यवचोऽपि च ॥ | ||||
| 62 | संवृतिवादः | कुमारिलखण्डनम् | 62.2.1 - संवृतेर्न तु सत्यत्वं सत्यभेदः कुतो न्वयम् । सत्यं चेत् संवृतिः केयं मृषा चेत्सत्यता कथम् ॥ | ||
| 62 | 62.2.2 - सत्यत्वं न च सामान्यं मृषार्थपरमार्थयोः । विरोधान्न हि वृक्षत्वं सामान्यं वृक्षसिंहयोः ॥ | ||||
| 62 | 62.2.3 - तुल्यार्थत्वेऽपि तेनैषां मिथ्यासंवृतिशब्दयोः । वञ्चनार्थ उपन्यासः लालावक्त्रासवादिवत् ॥ | ||||
| 62 | 62.2.4 - नास्तिक्यपरिहारार्थं संवृतिः कल्पनेति च । कल्पनाऽपि त्वभिन्नस्य नैव निर्वस्तुके भवेत् ॥ | ||||
| 62 | 62.2.5 - तस्माद्यन्नास्ति नास्त्येव यत्त्वस्ति परमार्थतः । तत्सत्यमन्यन्मिथ्येति न सत्यद्वयकल्पना ॥ | ||||
| 62 | 62.2.6 - स्वप्नादिभोगवच्चापि योपभोगस्य कल्पना । तन्निवृत्त्यर्थमेवेह परमार्थे प्रयत्यते ॥ | ||||
| 62 | तस्य विवरणम् | 62.3.1 - इत्यस्य विवृतिः काचित् एषा सर्वार्थसिद्धितः । सङ्गृह्य लिखिता ज्ञेया धीमतां तत्र विस्तरः ॥ | |||
| 62 | 62.3.2 - अथ संवृतिसत्यत्वं संवृतेस्सत्यतेष्यते । यद्वा संवृतिसंबन्धात्सत्यतेत्यभिधीयते ॥ | ||||
| 62 | 62.3.3 - सत्यत्वेन त्वसत्यं वा किं संवृत्याऽवभासते । संवृत्यां भ्रमरूपायां तथा वा भानमुच्यते ॥ | ||||
| 62 | 62.3.4 - यद्वा तैमिरिके केशस्तवकभ्रान्तिरीतितः । संवृत्याख्ये दोषभेदे किमध्यस्तमितीर्यते ॥ | ||||
| 62 | 62.3.5 - संवृतेस्सत्यतापक्षः वार्तिकेन विशोधितः । द्वितीयादिविकल्पानां समाधिरभिधीयते ॥ | ||||
| 62 | 62.3.6 - अथ संवृतिसंबन्धात् स्वभावादन्यजातिमत् । अन्यजातीयतां यायादिति दृष्टं न हि क्वचित् ॥ | ||||
| 62 | 62.3.7 - अन्यथाख्यातिरेवेयं स्यात्तृतीयतुरीययोः । पञ्चमे संवृतिर्दोष इति नैव प्रसिद्ध्यति ॥ | ||||
| 62 | 62.3.8 - दूरासन्नत्वसादृश्यकाचादिषु हि दोषता । व्यावहारिकसत्यत्वमित्यत्राप्येवमूह्यताम् ॥ | ||||
| 62 | सत्त्वासत्त्वविकल्पः | 62.4.1 - सत्त्वासत्त्वविकल्पोऽपि प्रसङ्गादिह कीर्त्यते । व्यक्तीभविष्यति प्रायः निदानं सर्वदर्शने ॥ | |||
| 62 | 62.4.10 - इत्येतेषामभिप्रायः, अत एव परे बुधाः । नैरात्म्यं वाऽथ सार्वात्म्यमर्थानामिति जानते ॥ | वा. प.[2-441] | |||
| 62 | 62.4.11 - पूर्वां कोटिं माध्यमिकाः पश्चिमामार्हताश्श्रिताः । अन्तरा सर्वसिद्धान्ता इति तत्त्वविदो विदुः ॥ | ||||
| 62 | 62.4.2 - सत्त्वं प्रमाणसंबन्धः कालसंबन्ध इत्यपि । अर्थक्रियाकारिता वा निर्विकारत्वमेव वा ॥ | ||||
| 62 | 62.4.3 - सत्ताश्रयत्वं द्रव्यत्वं महासामान्यमित्यपि । व्यवहारार्हता वा स्याद्यद्वा नानास्वभावता ॥ | ||||
| 62 | 62.4.4 - वस्तुत्वं वाऽथ भावत्वं ध्रुवोत्पादविनाशिता । एवमादिप्रभेदेन बुधैस्तैस्तैर्निरुच्यते ॥ | ||||
| 62 | 62.4.5 - असत्त्वमपि चैवेत्थं विपश्चिद्भिर्विकल्प्यते । असत्तुच्छं निःस्वभावमळीकं शून्यमित्यपि ॥ | ||||
| 62 | 62.4.6 - आरोपितमनिर्वाच्यमध्यस्तं कल्पितं तथा । निरुपाख्यं च निष्प्रख्यं विचारासहताऽपि वा ॥ | ||||
| 62 | 62.4.7 - विवर्तं संवृतं मिथ्याऽभावो व्यावृत्तमित्यपि । निषिद्धं चेत्येवमाद्यान् शब्दानत्र प्रयुञ्जते ॥ | ||||
| 62 | 62.4.8 - प्रायस्तेषामर्थभेदः कल्प्यते पारिभाषिकः । केचित्क्वचित्त्वैक्यदृष्ट्या कुर्युः खण्डनमण्डने ॥ | ||||
| 62 | 62.4.9 - कैश्चिच्च देशकालादिनियतं चोभयं मतम् । अतो विधिर्निषेधश्च नास्त्येव निरुपाधिकः ॥ | ||||
| 63 | प्रत्यभिज्ञावादः | प्रत्यभिज्ञाविकल्पः | 63.1.1 - अथ सोऽयं घट इति ज्ञानमेकमुत द्वयम् । ग्रहणं स्मरणं चेदं निरन्तरसमुद्भवात् ॥ | न्या. म.[448] | |
| 63 | 63.1.2 - प्रत्यभिज्ञां विदुः ज्ञानद्वयमित्येव सौगताः । तार्किकाः पुनरन्येऽपि प्राहुस्तां ग्रहणात्मिकाम् ॥ | ||||
| 63 | 63.1.3 - परे साङ्कर्यसोढारस्तामिच्छन्त्युभयात्मिकाम् । दर्शनादर्शनाभ्यां च व्यवस्थोपाधिनीतितः ॥ | ||||
| 63 | प्रामाण्यसाधनम् | 63.2.1 - सर्वथा प्रत्यभिज्ञानं प्रमाणं सविकल्पकम् । करणाकारणादिनां कालभेदाद्युपाधितः ॥ | |||
| 63 | 63.2.2 - अविरोधान्न बीजादौ शक्यते भेदकल्पना । दीपादिष्विव सर्वत्र बाधकादेरसंभवः ॥ | ||||
| 63 | 63.2.3 - अन्यथा देशभेदेन करणाकरणादिभिः । एकं जगति नैव स्यात् इति स्यात् सर्वशून्यता ॥ | ||||
| 63 | प्रामाण्यफलम् | 63.3.1 - तस्माद्विरुद्धसंसृष्टविषयप्रत्यभिज्ञया । स्थिरत्वं सर्ववस्तूनां सर्वेषामपि चात्मनाम् ॥ | |||
| 63 | संवादः | 63.4.1 - संवादो नाम विज्ञानं जात्यन्तरमितीतरे । गृहीतविषयं शब्दहेतुकं तद्विदुः परे ॥ | |||
| 63 | 63.4.2 - शाब्दप्रभेद इत्यन्ये प्राहुरेवं धियामिह । विवादा बहवस्सूक्ष्माः विद्वद्भिरुपदर्शिताः ॥ | ||||
| 63 | 63.4.3 - स्मृतिः गृहीतविषया मतिः तात्कालिकी मता । प्रज्ञां नवनवोन्मेषशालिनीं प्रतिभां विदुः ॥ | ||||
| 63 | 63.4.4 - अनन्तो बुद्धिभेदोऽयमलङ्कारादिशास्त्रतः । विज्ञेयो ननु बुद्ध्यैव बाह्यान्तरविकल्पना ॥ | ||||
| 64 | प्रतिभा | 64.1.1 - एवं सौगतसिद्धान्तः तत्तत्सिद्धान्तनिष्ठितैः । निरस्यते रीतिभेदैः अन्योन्यपरिपन्थिभिः ॥ | |||
| 64 | 64.1.2 - प्रतिभावादिनो ये स्युः वार्ताक्षौदुम्बरायणाः । प्रतिभागोचरश्शब्दः तदर्थश्चेति तन्मतम् ॥ | वा. प.[2-347] | |||
| 64 | ज्ञानापलापः | 64.2.1 - अत्र कश्चित् स्वतन्त्रोऽस्ति सिद्धान्तस्सोऽवधार्यताम् । ज्ञानं नाम पदार्थो यस्स नास्त्येवेति तन्मतम् ॥ | |||
| 64 | 64.2.2 - ज्ञानस्योत्पादिका याऽस्ति सामग्री सर्वसम्मता । तयैव सर्वनिर्वाहात्किमन्तर्गडुनाऽमुना ॥ | ||||
| 64 | 64.2.3 - स एव भूतचैतन्यवादिनः परमाशयः । अन्यथा तस्य चैतन्यं तस्यापीत्यनवस्थितिः ॥ | ||||
| 64 | 64.2.4 - अतीन्द्रियजडज्ञानवादिनो ये कुमारिलाः । दुरुद्धरा वागुरेयं तेषामिति परे विदुः ॥ | ||||
| 64 | जडधीवादः | 64.3.1 - न चोपलभते कश्चिदज्ञातेऽर्थे धियं क्वचित् । ज्ञातेऽनुमानाज्जानीत इत्याह शबरस्स्वयम् ॥ | शा. भा.[1-1-5] | ||
| 64 | स्वयंप्रकाशवादः | अजडधीवादः | 64.4.1 - इदं संवेद्म्यहमिति कर्मकर्तृकरम्बितम् । उपलम्भं समाश्रित्य धीराः तस्य स्वभासताम् ॥ | ||
| 64 | 64.4.2 - अङ्ग्यकार्षुस्सौगताद्या अपि नातोऽनवस्थितिः । सर्वं ज्ञानाधीनसिद्धिः व्यवहाराय कल्पते ॥ | ||||
| 64 | 64.4.3 - ज्ञानं चापश्यतां सर्वशून्यत्वाद्बिभ्यतां सताम् । गतिः स्वयंप्रकाशत्वादृते नान्योपलभ्यते ॥ | ||||
| 64 | व्यवहारनिर्वाहः | 64.5.1 - ज्ञानाज्ञानेऽपि विषयव्यवहारं विदुः परे । घटोऽयमिति विज्ञाने घटमात्रं हि भासते ॥ | |||
| 64 | 64.5.10 - प्रकाशं विषयत्वं च विभिन्नं ये विदुर्बुधाः । संविदः स्वप्रकाशेऽपि वेद्यतां तां न मन्वते ॥ | स. सि.[4-2] | |||
| 64 | 64.5.11 - विषयत्वं प्रकाशं च ये त्वनर्थान्तरं विदुः । संविदन्तरसंवेद्यामप्याहुस्संविदं तु ताम् ॥ | ||||
| 64 | 64.5.12 - अन्यथा गुरुशिष्यादेः सर्वलौकिकसम्मतः । व्यवहारो विलुप्येत प्राज्ञाज्ञाद्यविनिश्चयात् ॥ | ||||
| 64 | 64.5.13 - स्वसत्तयैव प्रकाशमानत्वमनुभूतिता । इति संवित्स्वप्रकाशवादिज्ञानत्वनिर्णयः ॥ | ||||
| 64 | 64.5.14 - वर्तमानदशायां स्वसत्तयैवाश्रयं प्रति । प्रकाशमानत्वमनुभूतित्वमिति केचन ॥ | ||||
| 64 | 64.5.15 - सत्तयैव स्वविषयसाधनत्वमितीतरे । परप्रकाशविज्ञानवादिनैयायिकादयः ॥ | ||||
| 64 | 64.5.2 - अङ्गुल्यग्रं यथाऽऽत्मानं नात्मना स्प्रष्टुमर्हति । स्वांशेन ज्ञानमप्येवं नात्मानं ज्ञातुमर्हति ॥ | ||||
| 64 | 64.5.3 - इत्याहुरथचात्रैव केचित्स्वायम्भुवादयः । न तु चित्तं स्वप्रकाशं न चित्तान्तरसिद्ध्यपि ॥ | पात.[4-19] | |||
| 64 | 64.5.4 - सर्वं सवृत्तिकं चित्तं साक्षिवेद्यं सदा स्थितम् । सर्वोपपत्तिरेतस्मिन् सिद्धान्त इति मन्वते ॥ | ||||
| 64 | 64.5.5 - तमेव पक्षं प्रायेण तथौपनिषदा अपि । आश्रित्य निर्वहन्त्यत्र व्यवहारं हि साक्षिणा ॥ | ||||
| 64 | 64.5.6 - व्यवहारो हि जगति भवत्यालम्बने क्वचित् । न तत्सामान्यतो नास्ति कथन्ता तु परीक्ष्यते ॥ | ||||
| 64 | 64.5.7 - सामान्यतो निश्चिते हि विशेषः स्याद्बुभुत्सितः । कृतकक्षणिकानेकं ज्ञानमात्मेति केचन ॥ | ||||
| 64 | 64.5.8 - नित्यस्थिरैकविज्ञानमात्मानमपरे विदुः । विधाभेदे विवादोऽयं धर्मी तूभयसम्मतः ॥ | ||||
| 64 | 64.5.9 - धर्मधर्म्यैक्यवादे तु विवादोऽनवकाशभाक् । तदर्थमेव तादात्म्यं केचिदिच्छन्ति सूरयः ॥ | ||||
| 64 | निर्विशेषात्मानुभवः | 64.6.1 - आत्मनोऽनुभवो नाम स्वरूपं निर्विशेषिणाम् । स्वेनैव स्वस्य विषयीकरणे विकृतिर्भवेत् ॥ | |||
| 64 | 64.6.2 - फलव्याप्यत्वमेवास्य शास्त्रकृद्भिः निराकृतम् । ब्रह्मण्यज्ञाननाशार्थं वृत्तिव्याप्यत्वमिष्यते ॥ | ||||
| 64 | 64.6.3 - या चावरणभङ्गावच्छिन्ना वृत्तिः फलं हि सा । तद्द्वयव्याप्यताऽप्यन्यैराचार्यैर्नोपगम्यते ॥ | ||||
| 64 | 64.6.4 - व्यवहारोपपत्तिर्हि सर्वथा निर्विशेषिणाम् । अपेक्षिता ततस्सूक्ष्मचिन्ता विज्ञानचातुरी ॥ | ||||
| 64 | सविशेषात्मानुभवः | 64.7.1 - सविशेषविदां तत्त्वं प्रसङ्गात्किञ्चिदुच्यते । आत्मनोऽनुभवो नाम तस्य स्फुरणमुच्यते ॥ | |||
| 64 | 64.7.2 - स्फुरतः स्फुरणं धर्मः सैव स्याद्भासमानता । व्यवहारानुगुण्यं वा वह्नेरौज्ज्वल्यवत्तु तत् ॥ | ||||
| 64 | 64.7.3 - स नित्य आत्मनो धर्मः न तेन स्याद्विकारिता । तथैव चेश्वरात्माऽपि स्वानुभाव्य इतीष्यते ॥ | ||||
| 64 | 64.7.4 - धर्मभूतं ज्ञानमपि सर्वेषामात्मनां सदा । विषयव्यक्तिवेलायां स्वयमेवावभासते ॥ | ||||
| 64 | 64.7.5 - नित्यमुक्तेश्वराणां तु सर्वदैव विकासि तत् । अनुग्रहेच्छासङ्कल्पप्रमुखाकारभागपि ॥ | ||||
| 64 | 64.7.6 - न तावता स्वभावस्य विकारश्शङ्क्यते क्वचित् । स्वाभावोपाधिभेदेन गुणदोषव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 64 | 64.7.7 - अनित्यमपि विज्ञानमीश्वरेऽस्तीति केचन । तद्विकारोऽनुग्रहेच्छासङ्कल्पास्त्विति चाभ्यधुः ॥ | ||||
| 64 | 64.7.8 - औपाधिकागन्तुकेनाकारेणैव विकारिता । सावाभाविको य आकारः धर्मिणो भूषणं तु तत् ॥ | ||||
| 64 | 64.7.9 - तथैव द्वैतसिद्धान्ते धर्मभूतधियः स्थले । स्वरूपमेवाभिषिच्य सर्वमित्थं निरूह्यते ॥ | ||||
| 65 | स्मृतिवादः | अप्रामाण्यरहस्यम् | 65.1.1 - अथ स्मृतिविचारोऽसौ क्रियते विदुषां मुदे । स्मृतिरेव हि संस्कारो वासनेत्यपि कीर्त्यते ॥ | ||
| 65 | 65.1.2 - स्मृतिशक्तौ स्थितस्सर्वः प्रपञ्च इति सुस्थितम् । वासनामात्रनिघ्नं चेज्जगत्स्याच्छून्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 65 | 65.1.3 - इति हार्दं सौगतानां स्मृत्यप्रामाण्यवादिनाम् । | ||||
| 65 | अप्रामाण्यस्थापनम् | 65.2.1 - लोके स्मृत्यैव हि कृताकृतयोः पर्यवेक्षणम् ॥ | |||
| 65 | 65.2.10 - तस्मात्स्मृतिर्नाप्रमाणं बाधानर्हार्थदर्शनात् । प्रतिभास्मृतिशक्त्यादिशालिनस्स्युः परीक्षकाः ॥ | ||||
| 65 | 65.2.11 - अनुमाने हि गुरवो गृहीतग्राहितां विदुः । धारावाहिनि चाध्यक्षे तार्किकास्तां विजानते ॥ | ||||
| 65 | 65.2.12 - सर्वज्ञवादिनां तादृक् द्वितीयं योगजं मतम् । अनित्यमीश्वरज्ञानं तादृशं हीशवादिनाम् ॥ | ||||
| 65 | 65.2.13 - अप्रामाण्यं वदन्तोऽपि स्मृतेर्वैशेषिकादयः । स्वके शास्त्रे हि याथात्म्याद्विद्याकोटौ पठन्ति ताम् ॥ | ||||
| 65 | 65.2.14 - तदेकदेशिभिरपि प्रामाण्यं स्वीकृतं ततः । ऐन्द्रपाणिनिदृष्टानां प्रामाण्यं सर्वसम्मतम् ॥ | ||||
| 65 | 65.2.15 - वागीश्वरादिभिः प्राच्यैरुक्तं मानमनोहरे । प्रामाण्यमिति हि न्यायपरिशुद्धावुदीरितम् ॥ | ||||
| 65 | 65.2.2 - स्मृत्यैव कवयन्त्यत्र काव्यानि कवयः पुनः । स्मृत्यैव किल शब्दादिप्रमाणानां प्रवृत्तयः ॥ | ||||
| 65 | 65.2.3 - स्मृत्यैव हि परब्रह्मसाक्षात्कारादिरिष्यते । व्यवहारस्य सर्वस्य स्मृत्यप्रामाण्यवादिनः ॥ | ||||
| 65 | 65.2.4 - अव्यवस्थाप्रसङ्गेन भवन्त्येवाव्यवस्थिताः । स्मृतिशक्तिविहीनांस्तु चोन्मत्तानिति जानते ॥ | ||||
| 65 | 65.2.5 - स्मृतिमात्राप्रमाणत्वं न युक्तमिति वीक्ष्यताम् । अबाधितस्मृतेर्लोके प्रमाणत्वपरिग्रहात् ॥ | ||||
| 65 | 65.2.6 - बुद्धागमादित्यागे च न हेतुः स्मृतिमूलता । विशुद्धस्मृतिमूलेऽपि मानवादौ प्रसङ्गतः ॥ | ||||
| 65 | 65.2.7 - भ्रान्तिं प्रमातो भिन्दन्तः न चाहुः स्मृतिमानताम् । स्मृतित्वमेव हि व्यक्तमप्रामाण्यं तु तन्मते ॥ | ||||
| 65 | 65.2.8 - पीतशङ्खभ्रमादौ च न ह्येतदुपपद्यते । चक्षुषैव हि शङ्खादेः पीतिमादेश्च तत्र धीः ॥ | ||||
| 65 | 65.2.9 - ततश्च प्रतिपत्तौ वा व्यवहारोदयेऽपि वा । तथाभावान्यथात्वाभ्यां प्रमाभ्रान्तिव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 65 | अप्रामाण्यसम्प्रदायः | 65.3.1 - इति स्मृतीनां प्रामाण्यं विदां वेदविदां मतम् । अप्रामाण्यं वदन्तो ये तेषां भावोऽयमुच्यते ॥ | |||
| 65 | 65.3.2 - स्मृतिर्न बाह्यविषया नष्टेऽर्थे स्मृतिदर्शनात् । तस्मान्न प्रत्यभिज्ञाऽपि प्रामाण्यं लब्धुमर्हति ॥ | ||||
| 65 | 65.3.3 - ततः क्षणिकसिद्धान्तः निर्निरोध इतीतरे । परे विदुः प्रत्यभिज्ञात्यागिनां लोकबाह्यताम् ॥ | ||||
| 65 | 65.3.4 - शाक्यनिर्ग्रन्थसंसारमोचकानां स्मृतेः पुनः । अप्रामाण्यप्रतिष्ठायै स्मृतिमन्ये समत्यजन् ॥ | त. कौ.[5 का] | |||
| 65 | 65.3.5 - पूर्वमीमांसका एते, तद्वर्त्मैवानुवर्त्यते । नैयायिकादिभिरपि गतानुगतिकं जगत् ॥ | ||||
| 65 | नैयायिकमीमांसकभेदः | 65.4.1 - अगृहीतार्थगन्तृत्वं प्रोक्तं प्रामाण्यलक्षणे । स्मृतिव्यावृत्तये पूर्वैः दूषितं तत्तु तार्किकैः ॥ | |||
| 65 | 65.4.2 - न स्मृतेरप्रमाणत्वं गृहीतग्राहिताकृतम् । अपि त्वनर्थजन्यत्वमित्याहुः किल तार्किकाः ॥ | ||||
| 65 | 65.4.3 - शब्दस्यानुपलब्धेऽर्थे प्रामाण्यं प्राह जैमिनिः । सर्वप्रमाणविषयं तदित्याहुः कुमारिलाः ॥ | न्या. म.[23] | |||
| 65 | 65.4.4 - संप्लवन्ते प्रमाणानि प्रमेयमिह भूरिशः । व्यवतिष्ठन्तेऽपि तथा क्वचित्त्विति बुधा विदुः ॥ | न्या. म.[33] | |||
| 65 | 65.4.5 - तस्मात्स्मृतिर्मूलशुद्ध्या प्रमाणमिति निश्चितम् । मूलान्तर्भावदृष्ट्या तु पृथक्प्रामाण्यनिह्नवः ॥ | ||||
| 66 | प्रातिभम् | 66.1.1 - जन्मौषधितपोयोगजनितास्सिद्धयस्तथा । प्रातिभाद्वा सर्वमिति सिद्धीराह पतञ्जलिः ॥ | पात.[4-1] | ||
| 66 | 66.1.2 - प्रतिभैव प्रसङ्ख्यानं विवेकख्यातिरुच्यते । तदर्थं संयमस्यानुष्ठाने तत्सिद्धिसूचकम् ॥ | ||||
| 66 | 66.1.3 - उदेति प्रातिभं सूर्योदयात्प्रागरुणो यथा । तेन तारकसंज्ञेन योगी सर्वं हि पश्यति ॥ | ||||
| 66 | 66.1.4 - योगोत्थशुक्लधर्मानुगृहीताच्चित्तमात्रतः । दिव्यान् भोगान्विजानाति योगीति मुनयो विदुः ॥ | ||||
| 66 | प्रतिभा प्रमाणान्तरम् | 66.2.1 - एतच्छ्रुत्वैव कतिचिदायासालसबुद्धयः । प्रमाणान्तरमिच्छन्ति प्रतिभां तन्निशम्यताम् ॥ | |||
| 66 | 66.2.2 - ननु च प्रतिभा काचित् यथार्था मानमिष्यताम् । बाह्यार्थनैरपेक्ष्येण बाह्यज्ञानक्षमाऽस्तु सा ॥ | ||||
| 66 | 66.2.3 - विशिष्टकालपुरुषाद्यपेक्षोत्कर्षसंभवा । इति चेदत्र कथितमभियुक्तैरिदं तु तत् ॥ | ||||
| 66 | प्रतिभावादः | न प्रमाणान्तरम् | 66.3.1 - सत्यं कालादिभेदस्तु दुर्विवेचोऽस्मदादिभिः । सन्नप्यसौ व्यवहृतौ नोपयोगीत्युपेक्ष्यते ॥ | ||
| 66 | 66.3.2 - प्रतिभायाः फलं दृष्टं यदा प्रामाण्यनिश्चयः । तदाऽन्यतः कृतार्थत्वात् प्रेक्ष्यते न परीक्षकैः ॥ | ||||
| 66 | 66.3.3 - पुण्येषु पुरुषेष्वेषा भूयिष्ठं सत्यदर्शिनी । तस्मात्पतञ्जलिः प्राह प्रतिभा चेति तां प्रमाम् ॥ | ||||
| 66 | 66.3.4 - साऽपि प्रागुक्तयोगीन्द्रप्रत्यक्षेऽन्तर्भवत्यसौ । इति तस्मान्न प्रमाणमतिरिक्तं तदिष्यते ॥ | ||||
| 67 | सर्वज्ञनिरासः | 67.1.1 - अथ बुद्धागमादीनां धर्मप्रामाण्यशङ्कया । सर्वसर्वज्ञविद्वेषि मीमांसकमतं त्विदम् ॥ | |||
| 67 | 67.1.10 - सर्वज्ञो दृश्यते तावन्नेदानीमस्मदादिभिः । निराकरणवच्छक्या न चासीदिति कल्पना ॥ | ||||
| 67 | 67.1.11 - न चागमेन सर्वज्ञः, तदीयेऽन्योन्यसंश्रयात् । नरान्तरप्रणीतस्य प्रामाण्यं गम्यते कथम् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.12 - अनादेरागमस्यार्थो न च सर्वज्ञ आदिमान् । कृत्रिमेण त्वसत्येन स कथं प्रतिपाद्यते ॥ | ||||
| 67 | 67.1.13 - सर्वज्ञसदृशं कञ्चिद्यदि पश्येम संप्रति । उपमानेन सर्वज्ञं जानीमो हि ततः परम् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.14 - न चापि स्मृत्यविच्छेदात्सर्वज्ञः परिकल्प्यते । विगानाच्छिन्नमूलत्वात् कैश्चिदेव परिग्रहात् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.15 - सर्वज्ञोऽसाविति ह्येव तत्काले तु बुभुत्सुभिः । तज्ज्ञानज्ञेयविज्ञानरहितैर्गम्यते कथम् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.16 - कल्पनीयाश्च सर्वज्ञाः भवेयुर्बहवस्तदा । य एव स्यादसर्वज्ञः स सर्वज्ञं न बुद्ध्यते ॥ | ||||
| 67 | 67.1.17 - सुगतो यदि सर्वज्ञः कपिलो नेति का प्रमा । तावुभौ यदि सर्वज्ञौ मतिभेदः कथं तयोः ॥ | आप. ध. व्या.[1-1-2] | |||
| 67 | 67.1.18 - रागादिरहिते बुद्धे निर्व्यापारे व्यवस्थिते । देशनाऽन्यप्रणीतैव स्यादृते प्रत्यवेक्षणात् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.19 - सान्निध्यमात्रतस्तस्य पुंसश्चिन्तामणेरिव । निस्सरन्ति यथाकामं कुड्यादिभ्योऽपि देशनाः ॥ | ||||
| 67 | 67.1.2 - शाक्यार्हतार्षभेदेन सर्वज्ञास्त्रिविधाश्श्रुताः । स्वसार्वज्ञाय ते सर्वे निरस्ताः श्लोकवार्तिके ॥ | ||||
| 67 | 67.1.20 - एवमाद्युच्यमानं तु श्रद्दधानस्य शोभते । कुड्यादिनिस्सृतत्वाच्च नाश्वासो देशनासु नः ॥ | ||||
| 67 | 67.1.21 - किं नु बुद्धप्रणीतास्स्युः किमु कैश्चिद्दुरात्मभिः । अदृश्यैर्विप्रलम्भार्थं पिशाचादिभिरीरिताः ॥ | ||||
| 67 | 67.1.22 - एवमेवार्हतैः ज्ञानमिन्द्रियाद्यनपेक्षिणः । सूक्ष्मातीतादिविषयं जीवस्य परिकल्पितम् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.23 - नर्ते तदागमात्सिद्ध्येत् न च तेनागमो विना । दृष्टान्तोऽपि न तस्यान्यः नृषु कश्चित् प्रवर्तते ॥ | ||||
| 67 | 67.1.24 - किञ्च नादृष्टपूर्वेऽर्थे क्वचिद्भवति भावना । आगमात्तु परिच्छिन्ने धर्मे भावनयाऽपि किम् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.25 - अतश्च संप्रदायेऽस्मिन् नैकः पुरुष इष्यते । बहवः परतन्त्रास्स्युः सर्वेऽप्यद्यत्ववन्नराः ॥ | श्लोक.[91] | |||
| 67 | 67.1.26 - यथा च लङ्घनाभ्यासोऽवधिं नात्येति कुत्रचित् । एवं च भावनाभ्यासः सावधिस्स्यात्स्वभावतः ॥ | ||||
| 67 | 67.1.3 - सर्वदा चापि परुषाः प्रायेणानृतवादिनः । न च पुंवचनं सर्वं सत्यत्वेनावगम्यते ॥ | तन्त्र.[178] | |||
| 67 | 67.1.4 - वागिह श्रूयते यस्मात्प्रायादनृतवादिनी । यथाऽद्यत्वे न विस्रम्भस्तथाऽतीतार्थकल्पने ॥ | श्लोक.[75] | |||
| 67 | 67.1.5 - इदानीमिव सर्वत्र दृष्टान्नाधिकमिष्यते । उपलम्भानुसारेण व्यवस्थासिद्धिरीदृशी ॥ | ||||
| 67 | 67.1.6 - यज्जातीयैः प्रमाणैस्तु यज्जातीयार्थदर्शनम् । भवेदिदानीं लोकस्य तथा कालान्तरेऽप्यभूत् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.7 - यत्राप्यतिशयो दृष्टः स स्वार्थानतिलङ्घनात् । दूरसूक्ष्मादिदृष्टौ स्यान्न रूपे श्रौत्रवृत्तिता ॥ | ||||
| 67 | 67.1.8 - येऽपि चातिशया दृष्टाः प्रज्ञामेधाबलैर्नृणाम् । स्तोकस्तोकान्तरत्वेन न त्वतीन्द्रियदर्शनात् ॥ | ||||
| 67 | 67.1.9 - एकेन तु प्रमाणेन सर्वज्ञो येन कल्प्यते । नूनं स चक्षुषा सर्वान् रसादीन् प्रतिपद्यते ॥ | ||||
| 67 | तत्र प्रत्युक्तिः | 67.2.1 - अत्र सर्वज्ञसिद्धान्तवादिनैयायिकादिभिः । प्रत्युक्तं विस्तरेणात्र सारांशस्त्वयमुच्यते ॥ | |||
| 67 | 67.2.10 - अस्मदादेश्च रागादिमलावरणधूसरम् । मनो न लभते ज्ञानप्रकर्षपदवीं पराम् ॥ | ||||
| 67 | 67.2.11 - प्रत्यहं भावनाभ्यासक्षपिताशेषकल्मषम् । योगिनां तु मनश्शुद्धं कमिवार्थं न पश्यति ॥ | ||||
| 67 | 67.2.12 - तदेव क्षीणदोषाणां ध्यानावहितचेतसाम् । निर्मलं सर्वविषयं ज्ञानं भवति योगिनाम् ॥ | ||||
| 67 | 67.2.13 - अपिचानागतज्ञानम् अस्मदादेरपि क्वचित् । प्रमाणं प्रातिभं श्वो मे भ्राताऽऽगन्तेति दृश्यते ॥ | ||||
| 67 | 67.2.14 - नानर्थजं न सन्दिग्धं न बाधविधुरीकृतम् । न दुष्टकारणं चेति प्रमाणमिदमिष्यताम् ॥ | ||||
| 67 | 67.2.15 - क्वचिद्बाधकयोगश्चेत् अस्तु तस्याप्रमाणता । यत्रापरेद्युरभ्येति भ्राता तत्र किमुच्यताम् ॥ | ||||
| 67 | 67.2.16 - काकतालीयमिति चेत् न प्रमाणं प्रदर्शितम् । न वैतत्काकतालीयमिति चाशङ्कितुं क्षमम् ॥ | ||||
| 67 | 67.2.17 - स्वप्नज्ञाने हि संवादोऽदृष्टेन क्वचिदिष्यते । एवं प्रकृष्टादृष्टेन किमसाध्यं भविष्यति ॥ | ||||
| 67 | 67.2.18 - न त्वं वेत्सि मदध्यक्षं त्वदध्यक्षं न वेद्म्यहम् । अन्याध्यक्षं पुनश्चावां नैव जानीवहे उभौ ॥ | ||||
| 67 | 67.2.19 - योगीन्द्रियागोचरत्वं धर्मे वेत्ति कथं भवान् । उभयस्यापरोक्षत्वान्निषेद्धुं न हि शक्यते ॥ | ||||
| 67 | 67.2.2 - परश्शतपरिक्षोदात्परस्तादपि वादिभिः । उपलम्भबले स्थेयं तदादावेव गृह्यताम् ॥ | न्या. सि.[1 परि.] | |||
| 67 | 67.2.20 - त्वया तु यदि सर्वेषां प्रत्यक्षं ज्ञातमीदृशम् । तर्हि त्वमेव योगीति योगिनो द्वेक्षि किं वृथा ॥ | ||||
| 67 | 67.2.21 - य एव स्यादसर्वज्ञस्स सर्वज्ञं न बुद्ध्यते । इति तद्बोधबोधार्थी तन्निषेधेऽपि न क्षमः ॥ | स. सि.[3-2] | |||
| 67 | 67.2.22 - य एव स्यादसर्वज्ञस्स सर्वज्ञं न बुद्ध्यते । इति ब्रुवाणास्सार्वज्ञ्यं लभन्तां तन्निषेधतः ॥ | स. सि.[3-76] | |||
| 67 | 67.2.3 - वैशेषिकादिभिस्त्वार्षं सिद्धदर्शनमित्यपि । अलौकिकं च विज्ञानं किञ्चिदङ्गीकृतं यथा ॥ | ||||
| 67 | 67.2.4 - विद्याऽविद्याविभेदेन ज्ञानं द्विविधमिष्यते । प्रात्यक्षिकी लैङ्गिकी च स्मृतिश्चाप्यार्षलक्षणा ॥ | ||||
| 67 | 67.2.5 - एवं चतुर्विधा विद्या तथाऽविद्या चतुर्विधा । विपर्ययस्संशयश्च यश्चाप्यालोचनात्मकः ॥ | ||||
| 67 | 67.2.6 - स्यादनध्यवसायस्सः चतुर्थस्स्वप्नलक्षणः । एवं ये ऋषयस्सिद्धाः ते वै सर्वज्ञलक्षणाः ॥ | ||||
| 67 | 67.2.7 - मनःकरणकं ज्ञानं भावनाभ्याससंभवम् । भवति ध्यायतां धर्मे कान्तादाविव कामिनाम् ॥ | न्या. म.[105] | |||
| 67 | 67.2.8 - यथाऽनुवाकग्रहणे संस्थाऽभ्यसनकल्पितः । स्थिरः करोति संस्कारः पाठस्मृत्यादिपाटवम् ॥ | ||||
| 67 | 67.2.9 - तथैव भावनाभ्यासात् योगिनामपि मानसम् । ज्ञाने सकलविज्ञेयसाक्षात्कारे क्षमं भवेत् ॥ | ||||
| 67 | फलाफलविचारः | 67.3.1 - इदं च पद्ययुगलं ज्ञेयं सर्वार्थसिद्धिगम् । फलाफलविचारोऽथ क्रियते सङ्ग्रहादिह ॥ | न्या. म.[108] | ||
| 67 | 67.3.2 - जायमाने भावनयाऽप्यनया धर्मदर्शने । चोदनेवेत्येवकारः शिथिलस्त्विति तार्किकाः ॥ | ||||
| 67 | 67.3.3 - मीमांसकास्तु तां दृष्टिं स्मृतिरित्येव जानते । पातञ्जलाः पुनर्योगदृष्टिमन्यां प्रचक्षते ॥ | स. सि.[4-116] | |||
| 67 | 67.3.4 - साक्षात्कुर्वन्ति मन्वाद्याः न हि धर्मं स्वरूपतः । किन्तु वेदैकवेद्यत्वाकारेणेति विनिर्णयात् ॥ | ||||
| 67 | 67.3.5 - न चोदनालक्षणत्वशास्त्रयोनित्वयोरपि । विरोधो योगिदृष्ट्येति वेदान्ताचार्यनिर्णयः ॥ | ||||
| 67 | 67.3.6 - किमर्थं तर्हि वेदानां वेदान्तानां च यत्नतः । अप्राप्तविषयत्वं यद्भवदीयैस्समर्थ्यते ॥ | ||||
| 67 | 67.3.7 - उच्यतेऽत्रातथाप्राप्तौ साक्षादेवाप्रमाणता । तथाप्राप्तौ पुनः प्रेक्षावद्भिरालस्यशालिभिः ॥ | ||||
| 67 | 67.3.8 - मानान्तरमपेक्ष्येत वेदस्य त्याज्यताऽऽपतेत् । फलतोऽप्रामाण्यमेतत् इति सिद्धान्तसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 67 | सर्वज्ञवादः | औपनिषदनिर्णयः | 67.4.1 - यदि प्रामाणिको योगी पुराणं च श्रुतिः स्मृतिः । तत्र मानं, नानुमानं वर्ततेऽतिप्रसङ्गतः ॥ | ||
| 67 | 67.4.10 - स्यातामागमसर्वज्ञावनादी च प्रवाहतः । बीजाङ्कुरवदित्युक्तं सादिसर्वज्ञवादिभिः ॥ | स. सं.[3 द.] | |||
| 67 | 67.4.11 - ज्ञानमेव हि सर्वेषां सिद्धान्तानां समाश्रयः । तत्रापि च विवादश्चेन्नियन्ता जन्तुरत्र कः ॥ | ||||
| 67 | 67.4.12 - न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ | भ. गी.[4-38] | |||
| 67 | 67.4.2 - धर्मादिविषयत्वं तु मनसो यद्विशिष्यते । चक्षुरादेस्तथाभावः नेष्यते केन हेतुना ॥ | ||||
| 67 | 67.4.3 - यथौपनिषदस्त्वीशः नानुमानेन सिद्ध्यति । तथा योगी च शास्त्रेण केवलेन प्रसिद्ध्यतु ॥ | ||||
| 67 | 67.4.4 - कैश्चित्तु चक्षुषाऽनेन ब्रह्मदर्शनमिष्यते । योगजेनाचिन्त्यशक्तिधर्मेण सहकारिणा ॥ | ||||
| 67 | 67.4.5 - दिव्येन चक्षुषा कैश्चित् ब्रह्मदर्शनमिष्यते । शब्दादप्यपरोक्षस्य संभवः कैश्चिदुच्यते ॥ | ||||
| 67 | 67.4.6 - अतीतेऽनागतेऽप्यर्थे सूक्ष्मे व्यवहितेऽपि च । प्रत्यक्षं योगिनामिष्टं कैश्चिन्मुक्तात्मनामपि ॥ | ||||
| 67 | 67.4.7 - वैशद्यातिशयात्कैश्चित् स्मृतेर्दर्शनरूपता । भावनाया महिम्नेष्टा समानाकारता तु सा ॥ | ||||
| 67 | 67.4.8 - जैमिनीयाश्शाबराश्च भाट्टाः प्राभाकरा अपि । सर्वज्ञप्रतिषेद्धारः, सौगता आर्हताः तथा ॥ | ||||
| 67 | 67.4.9 - कापिलाद्या दार्शनिकाः सादिसर्वज्ञवादिनः । यौगास्तार्किकमुख्याश्चानादिसर्वज्ञवादिनः ॥ | ||||
| 68 | योगाचारपदार्थः | 68.1.1 - अथ विज्ञानवादस्य सारोपन्यासपूर्वकम् । सङ्गृह्यते प्रतिक्षेपसारो नयविदां मतः ॥ | |||
| 68 | 68.1.2 - योगस्य लक्षणं त्वेतत् शमधा च विपश्यना । समाधिश्शमधेत्युक्तः सम्यज्ज्ञानं विपश्यना ॥ | भा. भा.[123] | |||
| 68 | 68.1.3 - ताभ्यां द्वाभ्यां बलीवर्दसदृशाभ्यां य ऊह्यते । स मार्गो योग इत्युक्तः तेनाचरति यः पुनः ॥ | ||||
| 68 | 68.1.4 - स योगाचार इत्युक्त इति भास्करभाषितम् । शमधादिपदं प्रायः पालीभाषेति गम्यते ॥ | ||||
| 68 | 68.1.5 - अविभागोऽपि वित्त्यात्मा विपर्यासितदर्शनैः । ग्राह्यग्राहकसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते ॥ | ||||
| 68 | 68.1.6 - इति योगाचारमतं प्रायः सर्वत्र विश्रुतम् । वैशेषिकमतं चापि यौगमित्येव कीर्त्यते ॥ | ||||
| 68 | 68.1.7 - योगाचारविभूत्या यस्तोषयित्वा महेश्वरम् । चक्रे वैशेषिकं शास्त्रमिति प्राशस्तभाषितम् ॥ | वै. भाष्यम्.[ ] | |||
| 68 | 68.1.8 - तथा च योगाचाराख्याः केचिद्वैशेषिका अपि । प्रथिता इति गम्यन्ते युक्तिमानादिसाम्यतः ॥ | ||||
| 68 | सिद्धान्तयुक्तयः | 68.2.1 - तद्योगाचारसिद्धान्तयुक्तयः क्रमशोऽधुना । निरूप्यन्तेऽत्र सङ्गृह्य विप्रकीर्णाः क्वचित्क्वचित् ॥ | न्या. म.[536] | ||
| 68 | 68.2.10 - प्रकाशकोऽप्यविदितो दीपादिर्न प्रकाशकः । अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति ॥ | ||||
| 68 | 68.2.11 - अविशेषोऽन्यथा स्वीयपरकीयोपलम्भयोः । निराकारं च विज्ञानं ग्रहीतुं नैव शक्यते ॥ | ||||
| 68 | 68.2.12 - प्रतिकर्मव्यवस्थाऽपि साकारत्वे प्रकल्पते । आकारसहितैवैषा धीः कारकसमुद्भवा ॥ | ||||
| 68 | 68.2.13 - नैवान्याथा स्याद्विषयनियमस्यावधारणा । नार्थैरेव विशेषस्तु निराकारधियां भवेत् ॥ | ||||
| 68 | 68.2.14 - तत्रानुभवमात्रेण ज्ञानस्य सदृशात्मनः । भाव्यं तेनात्मना येन प्रतिकर्म विभज्यते ॥ | ||||
| 68 | 68.2.15 - अर्थेन रज्यमानं हि निराकारं निसर्गतः । ज्ञानं न खलु पश्यामः लाक्षया स्फटिकं यथा ॥ | ||||
| 68 | 68.2.16 - इत्थं सत्यपि बाह्येऽर्थे ज्ञानस्याकारकल्पना । भवेदेवेति तत्रैव सन्तोषेण स्थितिर्वरम् ॥ | ||||
| 68 | 68.2.17 - अर्थाकारो गृहीतश्चेत् ज्ञानेन स्वगतः पुनः । ज्ञानान्तरेण ग्राह्यस्स्यात् तदाऽऽकारद्वयग्रहः ॥ | ||||
| 68 | 68.2.18 - एवमेवाभ्युपगमे भवेदेवानवस्थितिः । तद्ग्रहस्यानपेक्षायामाद्यस्यैवाग्रहो वरम् ॥ | ||||
| 68 | 68.2.2 - नीलपीतादिवस्तूनां ज्ञानाकारत्वकल्पना । लघ्व्यर्थाकारपक्षे तु न स्वतो भासते जडः ॥ | ||||
| 68 | 68.2.3 - तद्ग्राहकाकारता च कल्पनीयेति गौरवम् । बाह्यान्तरकृतो भेदः परमार्थो न हीष्यते ॥ | ||||
| 68 | 68.2.4 - ग्राहकाद्विच्छिन्नता हि मता ग्राह्यस्य बाह्यता । न शरीरापेक्षयाऽतः विच्छेदोऽसिद्ध एव सः ॥ | ||||
| 68 | 68.2.5 - बहिर्वदवभासोऽपि भेदवासनया कृतः । परिच्छेदान्तराद्योऽयं भावो बहिरिव स्थितः ॥ | ||||
| 68 | 68.2.6 - ज्ञानस्याभेदिनो भेदप्रतिभासोऽप्युपप्लवः । सहोपलम्भनियमादभेदो नीलतद्धियोः ॥ | ||||
| 68 | 68.2.7 - ज्ञानमेवैवमाकारमात्मना प्रथते यतः । नाप्रत्यक्षस्य तस्यास्ति प्रमाणान्तरतो गतिः ॥ | ||||
| 68 | 68.2.8 - संवेद्यत्वाच्च नीलादेर्ज्ञानाकारत्वनिश्चयः । अर्थान्तरस्य च ग्राह्यलक्षणं न हि युज्यते ॥ | ||||
| 68 | 68.2.9 - ज्ञानं प्रकाशकं लोके ह्यप्रकारस्य वस्तुनः । तस्मात् ज्ञानं ग्रहीतव्यं प्रागर्थादिति निश्चितम् ॥ | ||||
| 68 | विज्ञानवादः | आकारान्तरनिरासः | 68.3.1 - अन्योन्यसंसर्गधर्मो नाकार इति साम्प्रतम् । अनर्थजस्मृतिस्वप्नबुद्धिष्वाकारदर्शनात् ॥ | ||
| 68 | 68.3.2 - ज्ञानं स्वच्छं हि चिन्मात्ररूपं चाप्यविलक्षणम् । तस्य नीलादिभेदस्तु वासनैकनिबन्धनः ॥ | ||||
| 68 | 68.3.3 - अत एव तुरीये तद्वासनोच्छेदसंभवे । सच्चिन्मात्रैकरूपेण विज्ञानमवभासते ॥ | ||||
| 68 | वासनानिर्णयः | 68.4.1 - वासना नाम ताद्रूप्यं बीजपूरसुमादिवत् । पूर्वमात्मसरूपेण चोत्तरं जनयेत्सदा ॥ | न्या. र.[264] | ||
| 68 | 68.4.2 - उत्तरं वास्यत इति पूर्वं वासयतीत्यपि । व्यवहारः परं सर्वं सर्वात्मकमिति स्थितम् ॥ | ||||
| 68 | 68.4.3 - अपि सर्वं च विज्ञानं सर्वाकारं तथाऽपि च । कदाचित्कुत्रचित्काचित् वासनाऽर्थक्रियां क्रियात् ॥ | ||||
| 68 | 68.4.4 - यथा परेषां संस्कारः कश्चित्काञ्चित् स्मृतिं क्रियात् । यथा च शब्दस्सर्वार्थः बोधकोऽर्थस्य कस्यचित् ॥ | ||||
| 68 | 68.4.5 - न संवित्तेस्सत्तयैव युक्ता विषयवेदना । तस्यास्सर्वत्राविशेषादविशेषप्रसङ्गतः ॥ | ||||
| 68 | 68.4.6 - ग्राह्यलक्षणतादात्म्यात्तत्सरूपयितुं क्षमम् । ततश्च ज्ञानवैचित्र्यं समनन्तरसात्कृतम् ॥ | ||||
| 68 | ग्राह्यलक्षणयोगः | 68.5.1 - ग्राह्यलक्षणयोगाच्च ग्राहकान्न विभिद्यते । विधान्तरासंभवेन तादात्म्यं ग्राह्यलक्षणम् ॥ | |||
| 68 | 68.5.2 - ग्राह्यत्वं यदि हेतुत्वं ग्राह्यं स्याच्चक्षुराद्यपि । आकारार्पणयोग्यत्वं नीलादौ न हि निश्चितम् ॥ | ||||
| 68 | 68.5.3 - नार्थाकारस्य चारोपः नैव च प्रतिबिम्बनम् । न चापि तस्य निष्पत्तिः नापि संसर्गरूपता ॥ | ||||
| 68 | 68.5.4 - नानन्तरप्रत्ययाख्यवासनायोग एव वा । न मध्यवस्त्वाकारश्च नैवं वादान्तराण्यपि ॥ | ||||
| 68 | 68.5.5 - ग्राह्यत्वं नापि सारूप्यं नापि सान्निध्यलक्षणम् । एकदेशेन सारूप्ये सर्वस्स्यात्सर्ववेदकः ॥ | ||||
| 68 | 68.5.6 - सर्वात्मना तु सारूप्ये ज्ञानमज्ञानतां व्रजेत् । तादात्म्यमेव ग्राह्यत्वं परिशेषाद्व्यवस्थितम् ॥ | ||||
| 68 | संवेदनहेतुः | 68.6.1 - नीलं संवेदनादेव स्वात्मनो न विभिद्यते । संवेद्यते न ह्यनात्मा नीलवित्तौ च पीतवत् ॥ | |||
| 68 | 68.6.2 - यद्वेद्यते यया बुद्ध्या तत्तया न विभिद्यते । यथाऽऽत्मा वेद्यते बुद्ध्या तया नीलादयस्तथा ॥ | ||||
| 68 | 68.6.3 - संयोगात्समवायाद्वाऽप्येकार्थसमवायतः । कार्यकारणभावाद्वा व्याप्तिरव्याप्तिदूषिता ॥ | ||||
| 68 | 68.6.4 - परिशेषात्तु तादात्म्यमास्थेयं सर्ववादिभिः । तस्माद्विज्ञानमेवार्थः कामदोग्ध्री हि वासना ॥ | ||||
| 69 | नैयायिकाशयः | 69.1.1 - अत्रोच्यते न्यायविदां प्रत्युक्तीनां च सङ्ग्रहः । न ह्यर्थः कल्प्यते किन्तु सन्नेव प्रतिभासते ॥ | |||
| 69 | 69.1.2 - लघ्वी युक्तिः कल्पनायां न हि कॢप्ते प्रसर्पति । आकारोऽनतिरिक्तश्चेत्समूहालम्बने धियः ॥ | ||||
| 69 | 69.1.3 - ऐक्यं स्यान्नीलपीतादेरतिरिक्तो न सम्मतः । अपोहरूपं नैल्याद्यमिति चेन्नीलपीतते ॥ | ||||
| 69 | 69.1.4 - समाविशेतां नैकत्र विरोधो वा विलीयते । ग्राहकाद्विच्छिन्न एव ग्राह्याकारोऽवभासते ॥ | ||||
| 69 | 69.1.5 - इदं नीलमिति ह्येव न त्वहं नीलमित्यपि । तदैक्येनावभासोऽस्ति नापि धीः स्वप्रकाशिनी ॥ | ||||
| 69 | 69.1.6 - यदि ज्ञानं स्वप्रकाशम् अहं नीलमिति प्रजाः । सर्वा अप्यनुसन्दध्युः न च मुह्यति कश्चन ॥ | ||||
| 69 | 69.1.7 - उपेयनिह्नवश्शक्यः नोपायेनेह कुत्रचित् । रूपप्रकाशकं चक्षुः चक्षुरेव प्रकाशताम् ॥ | ||||
| 69 | 69.1.8 - इत्युक्त्वा न क्वचिद्रूपमपह्नोतुं हि साम्प्रतम् । मूर्तो द्रवश्च कठिनः महान् बाह्योऽवगम्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.1.9 - स्वच्छं तद्विपरीतं च ज्ञानं भासकमिष्यते । अतस्तदैक्यवादोऽसौ नाविवादो विदां मतः ॥ | ||||
| 69 | मतिजा़ड्यम् | 69.2.1 - उपलम्भोऽर्थदृष्टिः स्यात् न तु तद्दृष्टिरिष्यते । अगृहीतं ज्ञानमेव भवेदर्थप्रकाशकम् ॥ | |||
| 69 | 69.2.2 - किञ्च प्रदीपवद्धूमवद्वा स्याद्यदि धूमवत् । भवेदर्थानुमेयत्वं तदिदं त्वदसम्मतम् ॥ | ||||
| 69 | 69.2.3 - आकारद्वयसंवित्तिविरहान्न च दीपवत् । घटं दीपं च पश्यामीत्यस्ति द्वितयवेदनम् ॥ | ||||
| 69 | 69.2.4 - न तु ज्ञानेन विज्ञेयं जानामीति द्वयग्रहः । उट्टङ्कितोऽसौ दीपादिदृष्टान्तश्चक्षुरादिना ॥ | ||||
| 69 | 69.2.5 - त्रयः प्रकाशकाः दीपधीशब्दाः स्वप्रकाशकाः । इत्ययुक्तं तत्र शब्दः समयग्रहपूर्वकम् ॥ | ||||
| 69 | 69.2.6 - अर्थं प्रकाशयत्यात्मग्रहे श्रोत्रमपेक्षते । दीपोऽपि चक्षुषा ग्राह्यः ग्राहयत्यर्थमञ्जसा ॥ | ||||
| 69 | 69.2.7 - इयान् विशेषः कुम्भादौ चक्षुरालोकमिच्छति । आलोकग्रहणे तेन निरपेक्षमिति स्थितम् ॥ | ||||
| 69 | 69.2.8 - एतावतैव दीपस्य न भवेत्स्वप्रकाशता । स्यादन्यथा घटस्यापि बैडालाक्ष्याद्यपेक्षया ॥ | ||||
| 69 | 69.2.9 - तस्मात् ज्ञानं नाम वस्तु परस्यैव प्रकाशकम् । दृश्यते न स्वप्रकाशमिति न्यायविदां मतम् ॥ | ||||
| 69 | साधारण्यानुपपत्तिः | 69.3.1 - या चोपजनिता यस्मात्कर्मकारकतो मतिः । तादृग्विषयनैयत्यवती सा व्यवतिष्ठते ॥ | |||
| 69 | 69.3.2 - अयं च नियमो वस्तुस्वभावैकनिबन्धनः । समः पर्यनुयोगोऽयं ज्ञानाकारमतेऽपि ते ॥ | ||||
| 69 | 69.3.3 - अन्वयव्यतिरेकाभ्यामर्थः स्याज्जनको धियाम् । अपि प्रवृत्तिर्व्याख्याता ततो नियतगोचरा ॥ | ||||
| 69 | 69.3.4 - नीलपीतादिविषयाः सर्वसाधारणा मताः । तेषां विज्ञानरूपत्वेऽसाधारण्यं प्रसज्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.3.5 - नर्तकीभ्रूलताक्षेपः न ह्येकः पारमार्थिकः । परमाणुसमूहत्वादेकत्वं तस्य कल्पितम् ॥ | त. कौ.[11 का.] | |||
| 69 | 69.3.6 - साधारण्यस्योपपत्तिरित्थं या चोपवर्णिता । न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायां सा प्रतीरिता ॥ | न्या. ता.[146] | |||
| 69 | सहोपलम्भनियमः | 69.4.1 - अभेदपक्षे सुदृढसहार्थानुपपत्तितः । सहोपलम्भनियमोऽसिद्धः हेतुस्त्वदीरितः ॥ | |||
| 69 | 69.4.2 - सहधीरेकसामग्रीवेद्यत्वेनेष्यते क्वचित् । तावन्मात्रेण चैकत्वे व्यवहारो विरुध्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.4.3 - नीलग्रहणवेलायां ग्राहको नैव गम्यते । ग्राह्यमात्रावभासोऽयमिदं नीलमिति ग्रहः ॥ | ||||
| 69 | 69.4.4 - न स्मरामि मया कोऽपि गृहीतोऽर्थस्तदेति हि । ग्राह्याकारानुपश्लिष्टः ग्राहकोऽप्यवमृश्यते ॥ | श्लोक.[292] | |||
| 69 | 69.4.5 - ग्राह्यग्रहणतादात्म्यं शशशृङ्गाद्यसद्ग्रहे । अस्ति चेद्व्याहतिः नो चेत् व्यभिचारस्सुदुस्तरः ॥ | ||||
| 69 | 69.4.6 - किञ्च सर्वज्ञसंवित्तौ सर्वाकारानुबन्धतः । सर्वस्वभावता वा स्यान्निस्स्वभावत्वमेव वा ॥ | ||||
| 69 | 69.4.7 - इत्थं विभक्तज्ञानार्थाकारसंवेदनात्कथम् । एकोपलम्भनियमादभेदोक्तिर्न साहसम् ॥ | ||||
| 69 | शब्दलिङ्गविचारः | 69.5.1 - ननु चैकत्र नक्षत्रं तारका तिष्य इत्यपि । विरुद्धलिङ्गसंसर्गः कथं तस्मादुपप्लवः ॥ | श्लोक.[285] | ||
| 69 | 69.5.2 - परिव्राट्कामुकशुनामेकस्यां प्रमदातनौ । कुणपः कामिनी भक्ष्यमिति तिस्रो विकल्पनाः ॥ | ||||
| 69 | 69.5.3 - एकस्यां लिङ्गवचने दाराः इति कथं स्मृते । एकता स्त्रीलिङ्गता च कथं षण्णगरीत्यपि ॥ | ||||
| 69 | 69.5.4 - कथं वा ह्रस्वदीर्घादिव्यवहारो मिथो भवेत् । तस्माद्विज्ञानभेदेन वासनाभेदहेतुना ॥ | ||||
| 69 | 69.5.5 - विरोधस्सुपरीहार्यः न स्वतन्त्रार्थकल्पना । अत्रोच्यते शब्दशास्त्रान्नार्थतत्त्वस्य निह्नवः ॥ | ||||
| 69 | 69.5.6 - लिङ्गसङ्ख्याविपर्यासः शब्दसाधुत्वमूलकः । नार्थं भिनत्ति साधुत्वं समयैकनिबन्धनम् ॥ | ||||
| 69 | 69.5.7 - नार्था संस्पर्शिता चास्य तावता व्यवतिष्ठते । यथा सङ्केतितो लोके तथा शक्नोति भाषितुम् ॥ | ||||
| 69 | 69.5.8 - अपि वा वस्तुताद्रूप्यसदसत्त्वानपेक्षया । शब्दप्रयोगसाधुत्वमन्वाख्यायेत केवलम् ॥ | ||||
| 69 | 69.5.9 - संस्त्यानप्रसवस्थानैः यथा पातञ्जले मते । लिङ्गत्रयस्य सद्भावः स्यात्सत्त्वादिगुणात्मनः ॥ | ||||
| 69 | विकल्पनानिरासः | 69.6.1 - परिव्राट्प्रभृतीनां तु कुणपादिप्रतीतयः । अर्थस्यानेकशक्तित्वान्नावहन्त्यर्थशून्यताम् ॥ | |||
| 69 | 69.6.10 - कल्प्यते कारणं किञ्चिन्नियतं वासनादिकम् । भवन्मते वासनायाः ज्ञानरूपत्वमिष्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.6.11 - न हि स्वच्छे च विज्ञाने किञ्चित्कालुष्यकारणम् । अतिरेके तु पर्यायात्सोऽर्थ एव विनिश्चितः ॥ | ||||
| 69 | 69.6.12 - पदार्थसमसङ्ख्याकाः स्वीकार्या एव वासनाः । न हि गोवासनाभेदादुदेतुं हस्तिधीरलम् ॥ | ||||
| 69 | 69.6.13 - निरन्वयविनाशाच्च न तदंशोऽनुवर्तते । यतः कथञ्चिद्वास्येत पूर्वेण ज्ञानमुत्तरम् ॥ | ||||
| 69 | 69.6.14 - तस्मात् प्रतीतिशरणा पदार्थानां व्यवस्थितिः । प्रतीतिनिह्नवे सर्वनिह्नवात्स्वार्थनिह्नवः ॥ | ||||
| 69 | 69.6.2 - किं न भक्षयितुं शक्या नारी कौलेयकेन सा । किं वा न शमयत्येषा कामिनो मदनज्वरम् ॥ | ||||
| 69 | 69.6.3 - कुणपात्केन रूपेण योगिनः सा विशिष्यते । धीत्रयं तु न सर्वेषामभावात्सहकारिणः ॥ | ||||
| 69 | 69.6.4 - या प्रतिप्राणिनियता विविधा सहकारिणी । वासना तदपेक्षः स्यात् आत्मलाभो धियां पुनः ॥ | ||||
| 69 | 69.6.5 - स्वप्रत्ययानुकारोऽपि बह्वाकारेषु वस्तुषु । निर्धारणे भवेद्धेतुः नापूर्वाकारकल्पने ॥ | ||||
| 69 | 69.6.6 - तथैव तदुपेतव्यं यद्यथैवोपलभ्यते । न चार्थरूपात् भेदेन धियामस्ति निरूपणम् ॥ | ||||
| 69 | 69.6.7 - तस्माद्देशादिसद्भावनिमित्तैः प्रत्ययैः पृथक् । वस्त्वाकाराः प्रतीयेरन् उद्भवाभिभवात्मकाः ॥ | ||||
| 69 | 69.6.8 - हेतुश्चेद्वासनाभेदः विविधप्रतिभोद्भवे । तेनैव सर्वनिर्वाहे किमर्थः परिकल्प्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.6.9 - न ह्यर्थः कल्प्यते किन्तु कॢप्त एवावभासते । बहुरूपस्य चार्थस्य त्वेकरूपत्वभासने ॥ | ||||
| 69 | विषयभेदः | 69.7.1 - विषयाणां मिथो भेदो यदि स्याद्बुद्धिभेदतः । बुद्धिभेदोऽपि विषयभेदादिति कथं भवेत् ॥ | |||
| 69 | 69.7.2 - बुद्धयो विषयाश्चैव स्वत एव परस्परम् । भिन्नाः किन्त्वर्थभेदोऽयं बुद्धिभिः ज्ञायते स्वयम् ॥ | ||||
| 69 | 69.7.3 - अतः प्रत्यक्षबुद्धेस्सः कारणं विषयात्मना । इति स्वीकुर्वते प्राज्ञाः तस्मान्नान्योन्यसंश्रयः ॥ | ||||
| 69 | 69.7.4 - अर्थस्य बुद्धिहेतुत्वमन्वयव्यतिरेकतः । सिद्ध्यतीत्यत्र विज्ञेया प्रसिद्धोदाहृतिः पुनः ॥ | ||||
| 69 | 69.7.5 - यदा हि देवदत्तार्थी कश्चिद्गच्छति तद्गृहम् । तत्रासन्निहितं चैनं गत्वाऽपि स न पश्यति ॥ | ||||
| 69 | 69.7.6 - क्षणान्तरे स आयान्तं देवदत्तं निरीक्षते । तत्र तत्सदसत्त्वेन तथात्वमवगम्यते ॥ | ||||
| 69 | विज्ञानवादनिरासः | निषेधसिद्धान्तविहतिः | 69.8.1 - क्षणभेदश्च सन्तानभेदो ज्ञानान्तरेण चेत् । गृहीतश्चागृहीतश्चानिष्टो विज्ञानवादिनः ॥ | स. सि.[420] | |
| 69 | 69.8.10 - किञ्चासद्विषया सर्वा बुद्धिर्यद्युपगम्यते । ज्ञानमेकं सत्यमिति बुद्धबुद्धिरपीदृशी ॥ | ||||
| 69 | 69.8.11 - तदप्यस्त्विति चेत्सर्वा धीर्मृषेत्यपि धीर्मृषा । तस्मान्निषेधसिद्धान्तः स्वयमेव विहन्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.8.2 - ज्ञानान्तरेण ज्ञानेषु गृह्यमाणेष्वसंभवि । तादात्म्यं तत्र यः पन्थाः सर्वत्रापि स एव नः ॥ | ||||
| 69 | 69.8.3 - यदि त्वनागतातीतज्ञानग्राहिषु चैकता । अनागतमतीतं वा स्वयं स्यात्किं ग्रहीष्यति ॥ | ||||
| 69 | 69.8.4 - तर्ह्येकक्षणशेषो वा नित्यैका संविदेव वा । स्वीक्रियेत स्वसिद्धान्तोऽप्यर्थायोगान्न सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 69 | 69.8.5 - अथ बोधेन तादात्म्ये नृशृङ्गाद्यपि सद्भवेत् । किञ्च बोध्येन तादात्म्ये कुशली मध्यमागमः ॥ | ||||
| 69 | 69.8.6 - मिथो विरुद्धैः युगपत् ज्ञातैः बुद्धेस्तदात्मता । कथं स्यात् बोध्यतादात्म्यानुपपत्तिपराहता ॥ | ||||
| 69 | 69.8.7 - अथ बोध्यस्य मिथ्यात्वात्तादात्म्यमुपचर्यते । तदा सहोपलम्भादिहेतवः न हि साधकाः ॥ | ||||
| 69 | 69.8.8 - वेदान्ताद्वैतसिद्धान्तेऽप्यभेदो न हि साध्यते । भेदो व्यासिद्ध्यत इति भाष्यभामत्युदीरितम् ॥ | ||||
| 69 | 69.8.9 - भेदमात्रापह्नवस्तु त्रय्यन्ताद्वैतवादिनाम् । भिद्यमानापह्नवस्तु स्याद्बाह्याद्वैतवादिनाम् ॥ | ||||
| 69 | परीक्षकमीमांसा | 69.9.1 - चिन्तनीयमिदं चात्र परीक्षकविशोधितम् । विज्ञानवादसर्वस्वं केवलं सूक्ष्मया दृशा ॥ | |||
| 69 | 69.9.2 - ज्ञानाकारात्मके लोके बाह्याकारविकल्पना । अपरस्सोऽपि विज्ञानाकार एवेति निर्णयः ॥ | ||||
| 69 | 69.9.3 - पञ्चभूतात्मके लोके यद्यद्वस्तूपजायते । तावद्भूतात्मकं सर्वं न च किञ्चिदभौतिकम् ॥ | ||||
| 69 | 69.9.4 - सौवर्णमेरुसंभूतं नादुर्वर्णं कथं भवेत् । ज्ञानात्मके प्रपञ्चेऽस्मिन् दुर्लङ्घा ज्ञानवागुरा ॥ | ||||
| 69 | 69.9.5 - इति विज्ञानवादस्य मूलं विज्ञानवासना । वासना चेत् ज्ञानशक्तिः ज्ञानमेवावशिष्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.9.6 - वासना बाह्यशक्तिश्चेत् बाह्यमेवावशिष्यते । यदि चोभयशक्तिस्स्यादुभयं चैव सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 69 | 69.9.7 - आन्तरं बाह्यमित्येवं व्यवहारो हि वासना । यथैव वासितो जन्तुः तथैव प्रतिपद्यते ॥ | ||||
| 69 | 69.9.8 - विद्या च पूर्वप्रज्ञा च श्रद्धा संस्कारकर्मणी । आत्मनो रूपमेतत्स्यात्तथा काममयः पुमान् ॥ | ||||
| 70 | प्रत्यभिज्ञापरिशोधः | 70.1.1 - त्यज्यतां दीर्घसंसारकारणं स्थिरताग्रहः । गृह्यतां क्षणभङ्गित्वं परवैराग्यकारणम् ॥ | न्या. म.[448] | ||
| 70 | 70.1.10 - यद्वा भवतु नामेदम् एकमेव हि वेदनम् । तथापि कीदृशं वस्तु स्पृशतीति परीक्ष्यताम् ॥ | ||||
| 70 | 70.1.12 - अतीतकालयुक्तं चेत् स्मरणान्न विशिष्यते । अनागतविशिष्टं चेत् सङ्कल्पप्रायमेव तत् ॥ | ||||
| 70 | 70.1.13 - वर्तमानैकनिष्ठं चेत् स्थिरत्वं तर्हि सुस्थिरम् । कालत्रयपरीतं चेत् विरोधात्तत्तु दुर्लभम् ॥ | ||||
| 70 | 70.1.14 - परस्परपरित्यागव्यवस्थितनिजात्मनाम् । एकत्र न समावेशः कथञ्चिदुपपद्यते ॥ | ||||
| 70 | 70.1.15 - स्मरणप्रत्यभिज्ञानस्वकर्मफलभोक्तृता । क्षणिकत्वेऽपि कथिता कार्यकारणभावतः ॥ | ||||
| 70 | 70.1.2 - प्रत्यभिज्ञाप्रमाणेन वस्तूनां स्थैर्यमिष्यते । प्रत्यभिज्ञा नाम केयमिति स्पष्टं निरूप्यताम् ॥ | ||||
| 70 | 70.1.3 - स एवायं घट इति ज्ञानमेकमुत द्वयम् । संस्कारमात्रजन्यं यद्विज्ञानं स्मरणं तु तत् ॥ | ||||
| 70 | 70.1.4 - इन्द्रियादिप्रमाणोत्थं ज्ञानं त्वनुभवो मतः । प्रत्यभिज्ञा त्विन्द्रियेण जन्यं संस्कारसाह्यतः ॥ | ||||
| 70 | 70.1.5 - अयमेकत्वसिद्धान्तः द्वित्वसिद्धान्त उच्यते । ज्ञानद्वयं प्रत्यभिज्ञा स्मरणानुभवात्मकम् ॥ | ||||
| 70 | 70.1.6 - वक्तव्यं कारणं तत्र यद्येकत्वमुपेयते । स्मृतौ हेतुर्हि संस्कारोऽनुभवे हेतुरिन्द्रियम् ॥ | न्या. सू.[3-1-19] | |||
| 70 | 70.1.7 - उभाभ्यां च न सम्भूय तज्ज्ञानमुपजन्यते । पृथक्पृथक् स्वकार्ये हि निर्ज्ञातं कौशलं तयोः ॥ | ||||
| 70 | 70.1.8 - स्मृतिः स्मर्तव्यविषया ग्रहणं ग्राह्यगोचरम् । न तदैक्यपरामर्शि दृश्यते प्रत्ययान्तरम् ॥ | ||||
| 70 | 70.1.9 - यथा निरन्तरोत्पन्ने घटज्ञानपटस्मृती । न तुल्यविषये तद्वदेते अपि भविष्यतः ॥ | ||||
| 70 | सत्त्वानुमाननिरासः | 70.2.1 - क्षणभङ्गानुमानं च क्षणवादे निरूपितम् । तन्निरासांशसारोऽत्र सङ्क्षिप्य प्रतिपाद्यते ॥ | न्या. म.[453] | ||
| 70 | 70.2.2 - अर्थक्रियासमर्थत्वं सत्त्वं यत्तावदुच्यते । तदसत्कूटहेमादौ व्यभिचारावधारणात् ॥ | ||||
| 70 | 70.2.3 - किन्त्वबाधितसद्बुद्धिगम्यता सत्त्वमिष्यते । क्वचिच्च कालदेशादिनिबन्धनमपीष्यते ॥ | ||||
| 70 | 70.2.4 - अर्थक्रियासमर्थस्य तदुत्थं सत्त्वमस्तु वा । तदपि व्याप्तिशून्यत्वात् न हेतुर्गन्धवत्त्ववत् ॥ | ||||
| 70 | 70.2.5 - क्षणिकस्यापि भावस्य सत्त्वं नास्त्येव सोऽपि हि । क्रमेण युगपद्वापि न कार्यकरणे क्षमः ॥ | ||||
| 70 | 70.2.6 - क्षणिकस्य क्रमः कीदृक् युगपत्करणे पुनः । एकवस्त्वात्मकस्यापि रूपभेदः प्रसज्यते ॥ | ||||
| 70 | 70.2.7 - कार्याण्येकेन रूपेण भिन्नानि जनयेत्कथम् । रूपभेदविरोधात्तु वस्तुनो नास्तिता भवेत् ॥ | ||||
| 70 | 70.2.8 - देशकालविकल्पोऽपि क्षणस्य क्षुण्णता भवेत् । स्थिते हि वस्तुसद्भावे क्षणिकत्वं परीक्ष्यते ॥ | ||||
| 70 | क्षणभङ्गनिरासः | कारणत्वानुपपत्तिः | 70.3.1 - क्षणिकत्वे पदार्थानां कारणत्वं च दुर्ग्रहम् । सर्वथा परनिष्पत्तौ निर्व्यापारो न कारणम् ॥ | ||
| 70 | 70.3.2 - पूर्वक्षणविनाशे च कल्प्यमाने निरन्वये । उत्तरस्यानिमित्तत्वात् उत्पत्तिर्नोपपद्यते ॥ | ||||
| 70 | 70.3.3 - अत्यन्तासन्नसौ तस्मिन् न तावद्व्यापृतिक्षमः । स्वयं चाभावदष्टत्वात् कस्मिन् काले करिष्यति ॥ | ||||
| 70 | 70.3.4 - नाशोत्पादसमत्वेऽपि नैरपेक्ष्यात्परस्परम् । न कार्यकारणत्वे स्तः तद्व्यापाराननुग्रहात् ॥ | ||||
| 70 | 70.3.5 - न ह्यलब्धात्मकं वस्तु पराङ्गत्वाय कल्पते । तस्मात्प्राक्कार्यनिष्पत्तेः व्यापारो यत्र दृश्यते ॥ | श्लोक.[841] | |||
| 70 | 70.3.6 - तदेव कारणं तस्य न त्वानन्तर्यमात्रकम् । सव्यापारस्य कर्तृत्वे क्षणिकत्वं तु दुर्घटम् ॥ | ||||
| 70 | विरुद्धस्सत्त्वहेतुः | 70.4.1 - सत्त्वादक्षणिकत्वस्य सिद्धेर्हेतुर्विरुध्यते । एवं च सत्त्वं व्यावृत्तं क्षणिकेभ्यो विशेषतः ॥ | |||
| 70 | 70.4.2 - अत एव च कार्याणां युगपन्न समुद्भवः । न चापि कृत्वा करणं सामग्री हि न सर्वदा ॥ | ||||
| 70 | 70.4.3 - प्राणिकर्मविपाकोऽपि सामग्र्यन्तर्गतो मतः । सर्वत्र सुखदुःखादिहेतोस्समुपपादनात् ॥ | ||||
| 70 | 70.4.4 - समर्थत्वासमर्थत्वविकल्पोऽतिप्रसङ्गतः । सामाग्र्या एव सामर्थ्यं ततः कार्यस्य दर्शनात् ॥ | ||||
| 70 | 70.4.5 - विनश्वरस्वभावेति यदुक्तं तत्र चिन्त्यताम् । जायमानस्वभावत्वे कृतं जननहेतुभिः ॥ | ||||
| 70 | 70.4.6 - नाजायमानभावेऽपि कर्तुं शक्यो नृशृङ्गवत् । तस्मात्स्वभावयोगेऽपि व्यवस्था सहकारिभिः ॥ | ||||
| 70 | प्रत्यभिज्ञोपपत्तिः | 70.5.1 - स एवायमिति ज्ञानं प्रत्यभिज्ञेति कीर्त्यते । यः पूर्वमासीत्कुम्भादिः सोऽस्तीदानीमपीति हि ॥ | |||
| 70 | 70.5.2 - अतीतकालवानर्थः तद्बुद्धाववभासते । भूतः कालो भूततया विषयीक्रियते तया ॥ | ||||
| 70 | 70.5.3 - अतीतस्येन्द्रियज्ञाने कथं विषयतेति चेत् । शतमाम्रान् बभक्षेति कथमत्र प्रतीयते ॥ | ||||
| 70 | 70.5.4 - अतीतैकोनशतकरसालफलगोचरा । यथा तथाऽतीतकालयोगोऽपि प्रतिभासताम् ॥ | ||||
| 70 | 70.5.5 - प्रतिभाससमारूढः प्रत्यभिज्ञायते यदा । तदेन्द्रियार्थसंसर्गाच्चैका धीरुपजायताम् ॥ | ||||
| 70 | 70.5.6 - अथवा प्रत्यभिज्ञानं गन्धवत्कुन्दबुद्धिवत् । तच्चैकं मानसं ज्ञानं पूर्वज्ञानविशेषिते ॥ | ||||
| 70 | 70.5.7 - अथ सन्तानमाश्रित्य क्रियते तत्समर्थनम् । न, तस्य भिन्नाभिन्नत्वविकल्पानुपपत्तितः ॥ | ||||
| 70 | तत्त्यागानुपपत्तिः | 70.6.1 - सद्यो जातस्य हि शिशोः मुखोल्लासादिहेतुभिः । हर्षशोकादियोगश्च भवतीत्यनुमीयते ॥ | |||
| 70 | 70.6.2 - तस्मान्मुखविकासादेः हर्षादिः तस्य हि स्मृतिः । स्मृतेरनुभवो हेतुः स च जन्मान्तरे शिशोः ॥ | ||||
| 70 | 70.6.3 - तस्मात् स्मृतिप्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यात् जगतः स्थितिः । न तत्प्रामाण्यसन्त्यगी लौकिको नाप्यलौकिकः ॥ | ||||
| 70 | 70.6.4 - सहकारिविशेषस्य सन्निधेरप्यसन्निधेः । करणाकरणे स्यातां तौ च कालविभेदतः ॥ | ||||
| 70 | 70.6.5 - कालद्वयविरोधस्तु स्वव्यपेक्षानिबन्धनः । अन्यापेक्षौ च तौ पूर्वापरौ संभवतस्सदा ॥ | स. सि.[1-26] | |||
| 70 | 70.6.6 - अतत्तामनिदन्तां च तत्त्वेदन्त्वे निरस्यतः । अन्योन्यप्रतिषेधस्तु न ततस्सेद्धुमर्हति ॥ | ||||
| 70 | 70.6.7 - एकस्य भिन्नकालाभ्यां वैशिष्ट्यं विहतं यदि । तथा स्याद्भिन्नदेशाभ्यां पुञ्जसिद्धिर्विरुध्यते ॥ | ||||
| 70 | 70.6.8 - पूर्वापरबहुव्यक्तिव्याप्तिग्रहणसम्भवा । न काचिदपि युक्तिस्स्यात् सर्वक्षणिकवादिनः ॥ | ||||
| 70 | 70.6.9 - न वैजात्यं विना तत्स्यात् न तस्मिन्ननुमा भवेत् । विना तेन न तत्सिद्धं नाध्यक्षं निश्चयं विना ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 70 | ध्रुवभावित्वहेतुः | 70.7.1 - अत्र केचित् क्षणविदः सत्त्वाख्यं साधनं पुनः । नित्यतत्त्वोपदेशेन भवेदागमबाधितम् ॥ | न्या. सि.[1 परि.] | ||
| 70 | 70.7.2 - तच्च शून्यं तत्त्वमिति मत्वा हेत्वन्तरं विदुः । तदेतद्ध्रुवभावित्वं ध्वंसस्य प्राङ्निरूपितम् ॥ | ||||
| 70 | 70.7.3 - ततश्च सर्वभावानां क्षणिकत्वं व्यवस्थितम् । तदेतद्ध्रुवभावित्वं विकल्पासहमित्यपि ॥ | ||||
| 70 | 70.7.4 - न्यायसिद्धाञ्जनग्रन्थे विस्तरेण निरूपितम् । इति ज्ञानप्रसङ्गेन क्षणभङ्गो निरूपितः ॥ | ||||
| 70 | 70.7.5 - अनिर्वाच्यमनित्यं च क्षणिकं चेति भेदतः । विदुः प्रपञ्चं विबुधाः तथाऽन्येऽप्यन्यथा विदुः ॥ | ||||
| 70 | 70.7.6 - सर्वे ते प्रतिषेद्धारः स्थिरतां रागकारिणीम् । व्यतिरेकदृशां सर्वमेकस्मिन् पर्यवस्यति ॥ | तन्त्र.[81] | |||
| 70 | बुद्ध्याविवेचनम् | 70.8.1 - बुद्ध्या विविच्यमानायां स्वभावो नावधार्यते । अतो निरभिलप्यास्ते निस्स्वभावाश्च दर्शिताः ॥ | |||
| 70 | 70.8.2 - इति पद्यं गौतमेन न्यायसूत्रे निराकृतम् । प्रमाणतोऽर्थोपलब्धेरिति, तद्भाष्यसङ्ग्रहः ॥ | न्या. सू.[4-2-29] | |||
| 70 | 70.8.3 - बुद्ध्या विवेचनादेव भावयाथात्म्यनिर्णयः । यदस्ति च यथा चेति यन्नास्ति च यथा च वा ॥ | ||||
| 70 | 70.8.4 - सर्वं प्रमाणबलतः उपलब्ध्यैव सिद्ध्यति । प्रमाणतो योपलब्धिः सा स्याद्बुद्ध्या विवेचनम् ॥ | ||||
| 70 | 70.8.5 - तेनैव सर्वशास्त्राणि सर्वकर्माणि देहिनाम् । सर्वे च व्यवहारास्स्युर्व्याप्तास्तत्सर्वसाक्षिकम् ॥ | ||||
| 70 | 70.8.6 - परीक्षमाणो भावांस्तु विद्वान् बुद्ध्याऽध्यवस्यति । इदमस्ति तथा चेदं नास्तीति निरुपद्रवम् ॥ | ||||
| 70 | 70.8.7 - सर्वभावास्सस्वभावास्स्वभिलप्या इति स्थितम् । एवं क्रमेण प्रायेण सौगताः प्रत्यवस्थिताः ॥ | ||||
| 71 | प्रत्यक्षशब्दार्थः | 71.1.1 - अथ प्रमाणभेदानां विचारोऽत्र प्रवर्तते । प्रत्यक्षस्य च तत्रादौ विकल्पः प्रविभज्यते ॥ | |||
| 71 | 71.1.2 - अक्षं प्रतिगतं यत्र सा धीः प्रत्यक्षमुच्यते । तां हि चक्षुः जनकतासंबन्धेनानुगच्छति ॥ | न्या. म.[92] | |||
| 71 | 71.1.3 - विषयेऽपि प्रतिगतमक्षं तेनेत्थमुच्यते । प्रत्यक्षः पुरुषः योषा प्रत्यक्षेति बुधैरिह ॥ | ||||
| 71 | 71.1.4 - इन्द्रिये सन्निकर्षे वा तत्सम्बन्धात्प्रयुज्यते । न च युक्तोऽव्ययीभाव इत्याह न्यायमञ्जरी ॥ | ||||
| 71 | विभागः | 71.2.1 - प्रत्यक्षमेवानुभव इति लौकायतं मतम् । परोक्षमनुमित्यादिज्ञानं स्मृतिसमुच्चयः ॥ | |||
| 71 | 71.2.10 - लौकिकं चालौकिकमित्युभयं द्विविधं मतम् । लौकिकं षड्विधं ज्ञेयं त्रिविधं स्यादलौकिकम् ॥ | ||||
| 71 | 71.2.2 - अनुमानं स्मृतिः प्रत्युत्पन्नकारणसम्भवा । इति प्राभाकराः प्राहुरित्यपि ज्ञायते क्वचित् ॥ | प्रक.[5 प्र.] | |||
| 71 | 71.2.3 - परोक्षमेव विज्ञानं तद्धि स्यादानुमानिकम् । प्रत्यक्षमेव नास्तीति सौत्रान्तिकमुखा विदुः ॥ | न्या. सू.[2-1-28] | |||
| 71 | 71.2.4 - प्रत्यक्षं च परोक्षं चानुभवद्वितयं परे । वैभाषिकं मतं त्वेतद्वैशेषिकमपि स्मृतम् ॥ | ||||
| 71 | 71.2.5 - प्रत्यक्षं च परोक्षं चापरोक्षमिति च त्रिधा । मानं विभज्य स्वात्मानमपरोक्षं विदुः परे ॥ | न्या. म.[432] | |||
| 71 | 71.2.6 - कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षं तच्चतुर्विधम् । आद्यमिन्द्रियजं तादृङ्मनोजातं द्वितीयकम् ॥ | न्या. र.[176] | |||
| 71 | 71.2.7 - इन्द्रियोत्थं निर्विकल्पं मन इत्युच्यते हि तैः । अनन्तरप्रत्ययोऽपि संपूर्वस्स हि कथ्यते ॥ | ||||
| 71 | 71.2.8 - आत्मसंवेदनं चित्तचैत्तानां स्यात्तृतीयकम् । भावनाबलजं योगिज्ञानं तुर्यं प्रकीर्तितम् ॥ | ||||
| 71 | 71.2.9 - इति वैभाषिकैकान्तः न्यायबिन्द्वादिषु स्थितः । बाह्यमाभ्यन्तरं चेति द्विधा तदिति तार्किकाः ॥ | ||||
| 71 | प्रमेयविचारः | 71.3.1 - तत्प्रत्यक्षं निर्विकल्पं सविकल्पमिति द्विधा । अलौकिकं स्मृतिर्वाऽनुमानं वा वेदविन्मतम् ॥ | |||
| 71 | 71.3.10 - सामान्यमात्रविषयं प्राहुस्सन्मात्रवादिनः । महासामान्यमेतत्तु द्रव्यं ब्रह्मेति कीर्त्यते ॥ | श्लोक.[169] | |||
| 71 | 71.3.11 - सविकल्पकमेवैकं प्रत्यक्षं न द्विधा मतम् । शब्दानुवेधात्सर्वत्र तादृशं हीति शाब्दिकाः ॥ | ||||
| 71 | 71.3.12 - न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यश्शब्दानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं शब्देन गृह्यते ॥ | वा. प.[1-124] | |||
| 71 | 71.3.2 - मनसा युज्यते ह्यात्माऽथेन्द्रियेण मनस्तथा । अर्थेन चेन्द्रियं तस्मात्प्रत्यक्षं न्यायविन्मतम् ॥ | ||||
| 71 | 71.3.3 - सामान्यं वा विशेषो वा किं स्यात्प्रत्यक्षगोचरः । इत्यत्रापि विकल्पोऽस्ति प्रसङ्गात्किञ्चिदुच्यते ॥ | ||||
| 71 | 71.3.4 - विशेषमात्रविषयं निर्विकल्पकमेव तत् । प्रत्यक्षमिति ते प्राहुः ये वैभाषिकसौगताः ॥ | ||||
| 71 | 71.3.5 - सामान्यविषयं यत्स्यात् तत्परोक्षमितीर्यते । अतः प्रमाणद्वितयं प्रमेयमपि च द्विधा ॥ | ||||
| 71 | 71.3.6 - स विशेषो निर्विकल्पविषयः यत्स्वलक्षणम् । स्वतः स्वभिन्नात्सर्वस्माद्व्यावृत्तं हि स्वलक्षणम् ॥ | ||||
| 71 | 71.3.7 - एकस्यार्थस्वभावस्य प्रत्यक्षस्य सतः स्वयम् । कोऽन्यो न दृष्टो भागस्स्यात् यः प्रमाणैः परीक्ष्यते ॥ | न्या. र.[590] | |||
| 71 | 71.3.8 - यद्यप्यपोहनिर्मुक्ते न वृत्तिश्शब्दलिङ्गयोः । युक्ता तथाऽपि बुद्धिस्तु ज्ञातुः वस्त्ववलम्बते ॥ | न्या. र.[592] | |||
| 71 | 71.3.9 - अनादिवासनादोषात् व्यवहारव्यवस्थितिः । परीक्षकपरीक्षायामपोहे पर्यवस्यति ॥ | ||||
| 71 | प्रत्यक्षवादः | नैयायिकसिद्धान्तः | 71.4.1 - अथ तार्किकसिद्धान्ते तत्स्वरूपपरिष्कृतिः । विशेष्यत्वप्रकारत्वसंसर्गत्वाभिधैः त्रिभिः ॥ | ||
| 71 | 71.4.10 - स्वरूपतश्च जात्यादिः प्रकारत्वेन भासते । जातिः द्रव्यत्वादिरूपाऽभावत्वादिरनन्तरः ॥ | ||||
| 71 | 71.4.11 - अतीन्द्रियं निर्विकल्पमनुमानेन गृह्यते । विशेषणज्ञानपूर्वा प्रसिद्धा हि विशिष्टधीः ॥ | ||||
| 71 | 71.4.12 - न प्रमा न भ्रमश्चेदमित्यप्यस्ति विनिर्णयः । प्रकारतादिशून्यं तत् सम्बन्धानवगाहि च ॥ | सि. मु.[135 का] | |||
| 71 | 71.4.13 - सम्बद्धं वर्तमानं च गृह्यते चक्षुरादिना । चक्षुराद्यत्कविषयं परतन्त्रं बहिर्मनः ॥ | वि. वि.[114] | |||
| 71 | 71.4.14 - इति मण्डनमिश्रीयं वाक्यं विधिविवेकगम् । अत्कशब्दोऽन्तिकपरः सम्प्रयोगस्सतस्ततः ॥ | ||||
| 71 | 71.4.15 - अत्के चेन्मधु विन्देत किमर्थं यत्नमाचरेत् । इति शाबरवाक्येऽपि तच्छब्दः तादृशार्थकः ॥ | ||||
| 71 | 71.4.2 - विषयत्वैर्निरूप्यं यत्तदेव सविकल्पकम् । विशिष्टविषयं ज्ञानं सविकल्पकमुच्यते ॥ | ||||
| 71 | 71.4.3 - विशेषणं विकल्पश्च प्रकारश्च समार्थकाः । निर्विकल्पकशब्दोऽतो निर्विशेषार्थवाचकः ॥ | ||||
| 71 | 71.4.4 - तुरीया या विषयता तस्या यत्स्यान्निरूपकम् । तन्निर्विकल्पकं ह्युक्तम् अविशिष्टार्थगोचरम् ॥ | ||||
| 71 | 71.4.5 - व्यवसायात्मकाध्यक्षवादिनो न्यायवेदिनः । यः कल्पनाध्यक्षवादः स तु सौगतसम्मतः ॥ | न्या. सू.[1-1-4] | |||
| 71 | 71.4.6 - तस्माद्य एव वस्त्वात्मा सविकल्पस्य गोचरः । स एव निर्विकल्पस्य शब्दोल्लेखविवर्जितः ॥ | ||||
| 71 | 71.4.7 - क्वचिज्जातिः क्वचिद्द्रव्यं क्वचित्कर्म क्वचिद्गुणः । यदेव सविकल्पेन निर्विकल्पेन तत्पुरा ॥ | ||||
| 71 | 71.4.8 - गृह्यते नियमेनैवं क्वचिद्दोषाद्भ्रमोदयः । तिमिराशुभ्रमणनौयानक्षोभादिसम्भवम् ॥ | ||||
| 71 | 71.4.9 - द्विमृगाङ्कालातचक्रचलद्वृक्षादिदर्शनम् । जात्याखण्डोपाधिभिन्नं किञ्चिद्रूपेण भासते ॥ | ||||
| 71 | मीमांसकादिसिद्धान्तः | 71.5.1 - अथ कौमारिलादीनामेष तादात्म्यवादिनाम् । साङ्ख्यादीनां च सिद्धान्ते विभागोऽत्र निरूप्यते ॥ | |||
| 71 | 71.5.2 - अस्ति ह्यालोचनं ज्ञानं प्रथमं निर्विकल्पकम् । बालमूकादिविज्ञानसदृशं शुद्धवस्तुजम् ॥ | त. कौ.[27 का] | |||
| 71 | 71.5.3 - संमुग्धं वस्तुमात्रं तु प्राग्गृह्णन्त्यविकल्पितम् । तत्सामान्यविशेषाभ्यां कल्पयन्ति मनीषिणः ॥ | ||||
| 71 | 71.5.4 - सामान्यं च विशेषश्च स्वरूपेणावगम्यते । न च व्यावृत्त्यनुगतिरूपेणेति विनिर्णयः ॥ | ||||
| 71 | 71.5.5 - ततः परं पुनर्वस्तु धर्मैर्जात्यादिभिर्यया । बुद्ध्याऽवसीयते साऽपि प्रत्यक्षत्वेन संमता ॥ | ||||
| 71 | 71.5.6 - जातिव्यक्त्योरभेदेन ग्रहः प्राथमिके ग्रहे । भेदाभेदस्ततस्सिद्धः स च तादात्म्यलक्षणः ॥ | ||||
| 71 | 71.5.7 - तस्माद्यतोयतोऽर्थानां व्यावृत्तिस्तन्निबन्धनाः । जातिभेदाः प्रकल्प्यन्ते तद्विशेषावगाहिनः ॥ | न्या. र.[578] | |||
| 72 | सौगताभिप्रायः | 72.1.1 - निर्विकल्पकमेवैकं प्रत्यक्षं, सविकल्पकम् । यत्तु तत् स्मृतिरित्याहुः वैभाषिकमुखा बुधाः ॥ | |||
| 72 | 72.1.2 - सविकल्पकमप्येतत् प्रत्यक्षमिति वैदिकाः । प्रत्यक्षवार्तिकश्लोकान् विलिखामि विविक्तये ॥ | श्लोक.[173] | |||
| 72 | विकल्पवादः | कुमारिलाभिप्रायः | 72.2.1 - तेनेन्द्रियार्थसम्बन्धे विद्यमाने स्मरन्नपि । विकल्पयन् स्वधर्मेण वस्तु प्रत्यक्षवान्नरः ॥ | ||
| 72 | 72.2.10 - न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः कालानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं कालेन जायते ॥ | ||||
| 72 | 72.2.11 - न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यो देशानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं देशेन जायते ॥ | ||||
| 72 | 72.2.12 - न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यश्शब्दानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं शब्देन जायते ॥ | ||||
| 72 | 72.2.13 - न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यस्सत्त्वानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं सत्त्वेन गृह्यते ॥ | ||||
| 72 | 72.2.14 - चतुर्षु चैषु न्यायेषु द्वयं मीमांसकैर्मतम् । अतः कालश्च देशश्च सकलेन्द्रियगोचरः ॥ | ||||
| 72 | 72.2.15 - तृतीयस्तु पुनः प्रायो वैयाकरणसम्मतः । निर्विकल्पकविज्ञानस्थापनाय स खण्ड्यते ॥ | ||||
| 72 | 72.2.16 - तुरीयस्तु सदद्वैतवादिसिद्धान्तसंमतः । निर्विशेषपरब्रह्मापरोक्षत्वाय संश्रितः ॥ | ||||
| 72 | 72.2.2 - नहि प्रविष्टमात्राणामुष्णाद्गर्भगृहादिषु । अर्था न प्रतिभान्तीति गृह्यन्ते नेन्द्रियैः पुनः ॥ | ||||
| 72 | 72.2.3 - यथा त्वाभासमात्रेण पूर्वं ज्ञात्वा स्वरूपतः । पश्चात्तत्रावबुध्यन्ते तथा जात्यादिधर्मतः ॥ | ||||
| 72 | 72.2.4 - यदि त्वालोच्य संमील्य नेत्रे कश्चिद्विकल्पयेत् । न स्यात्प्रत्यक्षता तस्य सम्बन्धाननुसारतः ॥ | ||||
| 72 | 72.2.5 - वृद्धप्रयोगगम्याश्च शब्दार्थास्सर्व एव नः । तेन यत्र प्रयुक्तोऽयं न तस्मादपनीयते ॥ | ||||
| 72 | 72.2.6 - सिद्धानुगममात्रं हि कर्तुं युक्तं परीक्षकैः । न सर्वलोकसिद्धस्य लक्षणेन निवर्तनम् ॥ | ||||
| 72 | 72.2.7 - सम्बद्धं वर्तमानं च गृह्यते चक्षुरादिना । सामान्यं वा विशेषो वा ग्राह्यं नात्र विवक्ष्यते ॥ | ||||
| 72 | 72.2.8 - न शब्दाभेदरूपेण बुद्धिरर्थेषु जायते । प्राक्शब्दाद्यादृशी बुद्धिः शब्दादपि हि तादृशी ॥ | ||||
| 72 | 72.2.9 - जात्याद्यर्थान्तरं तस्मात्तद्रूपेष्वेव वस्तुषु । विकल्प्य जायते बुद्धिरित्याद्यत्रैव विस्तरः ॥ | ||||
| 72 | प्रभाकराभिप्राय़ः | 72.3.1 - प्रभाकरगुरूणां तु विशेषोऽत्रावधार्यताम् । पूर्वानुभूतसंस्कारसचिवं सविकल्पकम् ॥ | वे. सं.[49] | ||
| 72 | 72.3.2 - केवलेन्द्रियसंसर्गजनितं निर्विकल्पकम् । यदैकमेव वस्तु स्यात् प्रत्यभिज्ञेति सोच्यते ॥ | ||||
| 72 | 72.3.3 - सजातीयं यदा तत्स्यात्सविकल्पकमुच्यते । तन्निर्विकल्पं प्रथमपिण्डग्रहणमुच्यते ॥ | ||||
| 72 | 72.3.4 - सविकल्पं द्वितीयादिग्रहणं त्विति निर्णयः । अनुवृत्तिर्नाम जातेर्नानाव्यक्तिसमन्वयः ॥ | ||||
| 72 | 72.3.5 - तदतद्गोचरत्वाभ्यां विकल्पेऽस्तित्वनास्तिते । निरीहादिस्वन इव निर्विकल्पस्वनो मतः ॥ | ||||
| 72 | 72.3.6 - योगेऽपि निर्विकल्पाख्यसमाधिर्योऽनुशिष्यते । अर्थमात्रविनिर्भासं स्वरूपविकलं यथा ॥ | ||||
| 72 | 72.3.7 - तत्रापि निर्विशेषार्थग्रहणं नोपदिश्यते । किन्तु गीर्णस्वस्वरूपा विशिष्टार्थैव सा मतिः ॥ | ||||
| 72 | सारांशनिष्कर्षः | 72.4.1 - परोक्षाणां प्रमाणानां संसर्गांशे प्रमाणता । प्रत्यक्षस्य प्रमाणस्य त्रिष्वप्यस्ति प्रमाणता ॥ | |||
| 72 | 72.4.10 - सौगतः प्रथमः पक्षः शाब्दिकस्तदनन्तरः । मैमांसकः तृतीयः स्यात् तुर्यो नैयायिकस्स्मृतः ॥ | ||||
| 72 | 72.4.11 - सामग्र्यास्तु प्रमाणत्वे प्रमा फलमितीष्यते । प्रमायास्तु प्रमाणत्वे फलं हानादिबुद्धयः ॥ | ||||
| 72 | 72.4.12 - प्रमाणसामान्यवादे विस्तरोऽस्य कृतोऽधुना । विशेषांशा हि सूच्यन्ते विस्तरः तैर्थिकैः कृतः ॥ | ||||
| 72 | 72.4.2 - कालदेशपरिच्छिन्नं प्रत्यक्षमितरत्पुनः । सार्वदेशं सार्वकालं तत् त्रिकालादिगोचरम् ॥ | ||||
| 72 | 72.4.3 - शब्दसंसर्गयोग्यार्थप्रतिभासाः विकल्पनाः । स्मृतिव्यवहिताः तस्मादनर्थजनिता मताः ॥ | न्यायबिन्दुटीका.[ ] | |||
| 72 | 72.4.4 - इत्येवं कल्पनावादिविशेषैकार्थवादिनः । विबुधाः प्रत्यवस्थातुं नानावादान्वितन्वते ॥ | ||||
| 72 | 72.4.5 - शब्दासंस्पर्शवादापनोदायैव हि शाब्दिकाः । शब्दस्य ज्ञानमात्रे तु भानमिच्छन्त्यनेकधा ॥ | ||||
| 72 | 72.4.6 - यथा विषयभेदेन प्रतीतिर्भिद्यते तथा । उपायभेदात्तद्भेदः सर्वानुभवसाक्षिकः ॥ | ||||
| 72 | 72.4.7 - समवायो हि नाध्यक्षः वैषेषिकमते स्थितः । तथापि तन्तुष्वेवायं पट इत्यादिबुद्धिकृत् ॥ | ||||
| 72 | 72.4.8 - तथैव च चिरक्षिप्रदूरासन्नादिबुद्धिकृत् । कालदेशविशेषः स्यात् सहकारिनियन्त्रितः ॥ | ||||
| 72 | 72.4.9 - निर्विकल्पकमध्यक्षं सविकल्पकमेव तत् । उभयात्मकमित्येतत् विलक्षणमितीतरे ॥ | ||||
| 72 | सन्निकर्षः | 72.5.1 - न कदाचित्क्वचिद्दृष्टं निर्व्यापारं तु कारकम् । इन्द्रियाणां कारकत्वात्सन्निकर्षपरिग्रहः ॥ | |||
| 72 | 72.5.10 - सर्वज्ञानामभावेन धर्मो वेदैकलक्षणः । आभिमुख्यं सन्निकर्ष इति संयोगदूषकाः ॥ | ||||
| 72 | 72.5.11 - यथाकथञ्चित्सम्बन्धं विदुस्सर्वेऽपि वादिनः । निर्विकल्पस्य विषयविकल्पस्याथ सङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 72 | 72.5.2 - तत्र षोढा सन्निकर्षः लौकिकः परिकीर्तितः । ज्ञानसामान्ययोगोत्थभेदेनालौकिकस्त्रिधा ॥ | ||||
| 72 | 72.5.3 - तत्प्रत्यक्षं द्वित्रिचतुस्सन्निकर्षात्प्रवर्तते । तत्रात्मसुखरूपादिविषयास्स्युर्यथाक्रमम् ॥ | ||||
| 72 | 72.5.4 - आत्मचित्तेन्द्रियार्थाः स्युः सन्निकर्षस्य चाश्रयाः । इति नैयायिकाः प्राहुः अत्र मीमांसकाः पुनः ॥ | ||||
| 72 | 72.5.5 - चतुर्विधः संप्रयोगः द्रव्ये संयोगलक्षणः । गुणे संयुक्ततादात्म्यं गुणत्वे तद्वदात्मता ॥ | मानमेयोदयः.[ ] | |||
| 72 | 72.5.6 - गुणत्वगतसत्तायां तद्वत्तादात्म्यलक्षणः । श्रोत्रेण शब्दग्रहणमजसंयोगजं विदुः ॥ | ||||
| 72 | 72.5.7 - त्रिविधस्संनिकर्षः स्यादिति प्राभाकरा विदुः । संयोगस्संयुक्तसमवायश्च तदनन्तरः ॥ | प्रक.[5 प्र] | |||
| 72 | 72.5.8 - समवायस्तृतीयस्स्यात् तैर्हि स्यात्सर्वसङ्ग्रहः । अलौकिकः सन्निकर्षः न मीमांसकसम्मतः ॥ | ||||
| 72 | 72.5.9 - यच्चालौकिकविज्ञानं स्मरणं वाऽथ लैङ्गिकम् । योगस्यानुपगन्तृत्वात् योगी नैवास्ति तन्मते ॥ | ||||
| 72 | निर्विकल्पविषयविकल्पः | 72.6.1 - निर्विकल्पस्य विषयं बौद्धाः प्राहुस्स्वलक्षणम् । महासामान्यमस्येति सदद्वैतविदो विदुः ॥ | |||
| 72 | 72.6.2 - वाग्रूपमपरे तत्त्वं प्रमेयं शाब्दिका विदुः । केचिद्गुणादिशबलं मन्यन्ते कपिलादयः ॥ | ||||
| 72 | 72.6.3 - केचिच्छकलितं वस्तु विदुः नैयायिकादयः । विशिष्टमेव विषयं प्राहुः प्राभाकरादयः ॥ | ||||
| 72 | 72.6.4 - प्रत्यक्षविषयेऽप्येताः चित्रा विप्रतिपत्तयः । परोक्षार्थे हि विमतिः प्रत्यक्षेणोपशाम्यति ॥ | ||||
| 72 | 72.6.5 - प्रत्यक्षे हि समुत्पन्ना विमतिः केन वार्यते । इदं भाति न भातीति संविद्विप्रतिपत्तिषु ॥ | ||||
| 72 | 72.6.6 - परप्रत्यायने पुंसां शरणं शपथोक्तयः । प्रत्यक्षलक्षणं चापि तादृशार्थानुगुण्यतः ॥ | ||||
| 72 | प्रत्यक्षलक्षणम् | 72.7.1 - विकल्प्य कथितं तत्तु सङ्ग्रहादिह कथ्यते । कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षमिति सौगताः ॥ | |||
| 72 | 72.7.10 - शब्दादिविषया बुद्धिः विचित्रा सर्वसम्मता । तस्मादनुगमोऽशक्यकरणः हृदयङ्गमः ॥ | ||||
| 72 | 72.7.11 - सर्वेष्वपि च सिद्धान्तेष्विन्द्रियं क्रियते पुरः । ततस्त्वर्थानुगुण्येन परिष्कारो विजृम्भते ॥ | ||||
| 72 | 72.7.2 - सत्सम्प्रयोगे पुरुषस्येति जैमिनिलक्षणम् । सन्निकृष्टार्थविज्ञानमिति वृत्तिकृतां मतम् ॥ | ||||
| 72 | 72.7.3 - यत्त्विन्द्रियार्थसम्बन्धोत्पन्नमव्यभिचारि च । तत्प्रत्यक्षमिति प्रोक्तमक्षपादेन लक्षणम् ॥ | ||||
| 72 | 72.7.4 - साक्षात्प्रतीतिः प्रत्यक्षमिति प्राभाकरा विदुः । अर्थाकृत्या परिणतेन्द्रियवृत्त्यनुपातिनी ॥ | ||||
| 72 | 72.7.5 - बुद्धिवृत्तिः चितिच्छायामापन्नाऽध्यक्षमिष्यते । पातञ्जलैः कापिलैश्च तथा तन्मार्गगामिभिः ॥ | ||||
| 72 | 72.7.6 - प्रत्यक्षलक्षणं प्राहुः स्पष्टतां पुनरार्हताः । अस्पष्टमनुमानादि सद्विशेषाप्रकाशनात् ॥ | ||||
| 72 | 72.7.7 - चार्वाकोऽशक्यकरणं मेने मानस्य लक्षणम् । तथैव सङ्ख्यानियमं तत्रोदाहरणं त्विदम् ॥ | न्या. म.[64] | |||
| 72 | 72.7.8 - वक्राङ्गुलिः प्रविरलाङ्गुलिरेष करस्त्विति । जानाति मीलिताक्षोऽपि तमस्यपि पुमानयम् ॥ | ||||
| 72 | 72.7.9 - निशि दीपशिखा दूराद्दृष्टा कुर्यात्प्रभामतिम् । अनुवातं दूरगते गन्धे बुद्धिः प्रजायते ॥ | ||||
| 72 | सांख्यपक्षाक्षेपः | 72.8.1 - अथात्र साङ्ख्यप्रत्यक्षे विशेषः श्लोकवार्तिके । शब्दनित्यत्वाधिकृतावाक्षिप्तस्सोऽभिधीयते ॥ | न्या. र.[759] | ||
| 72 | 72.8.2 - विषयः प्रथमं स्वीयेन्द्रिये ह्यालोचनात्मकम् । स्वाकारं वृत्तिपर्यायं विकारं कुरुते स्वयम् ॥ | ||||
| 72 | 72.8.3 - सा च वृत्तिस्समागत्य देशं तं विषयस्य च । प्रकाशं विषयाकारम् आधत्ते महदात्मनि ॥ | ||||
| 72 | 72.8.4 - बुद्धावध्यवसायाख्यमेतस्मिन्नाहिते सति । तस्यां बुद्धौ च चैतन्यं यदाऽभिव्यज्यते तदा ॥ | ||||
| 72 | 72.8.5 - प्रत्यक्षमिति सिद्धान्तः स च नैवोपपद्यते । कथं विकाराधानं स्यात् असंबद्धेन चेन्द्रिये ॥ | ||||
| 72 | 72.8.6 - प्राप्तिस्सर्वगतत्वाच्चेत् तुल्या दूरगतेष्वपि । विक्रियाऽविक्रिये तत्र सर्वैस्स्यातां न भेदतः ॥ | ||||
| 72 | 72.8.7 - तदौपनिषदाः प्रायस्सर्वे नैयायिकाध्वगाः । तत्रापि सन्निकर्षादिः स्वसामग्रीनिबन्धनः ॥ | ||||
| 72 | 72.8.8 - अदृष्टान्नियमाद्दृष्टनियमे लाघवं मतम् । मनोवैभवसिद्धान्ते विपरीतं बलाबलम् ॥ | ||||
| 72 | विशुद्धाद्वैतपरिष्कारः | 72.9.1 - अथ चाद्वैतसिद्धान्ते प्रायस्साङ्ख्यमतानुगे । प्रत्यक्षविषये किञ्चिद्विशेषांशोऽत्र सूच्यते ॥ | |||
| 72 | 72.9.2 - चैतन्यमेव प्रत्यक्षप्रमेति श्रुतिसम्मतम् । तदनाद्यपि हृद्वृत्तिविशिष्टं चादिमन्मतम् ॥ | ||||
| 72 | 72.9.3 - संसर्गानवगाह्येतज्ज्ञानं स्यान्निर्विकल्पकम् । सोऽयं घटः तत्त्वमसीत्यादिवाक्यादपीष्यते ॥ | ||||
| 72 | 72.9.4 - संसर्गासङ्गिसम्यग्धीहेतुता या गिरामियम् । उक्ताऽखण्डार्थता यद्वा तत्प्रातिपदिकार्थता ॥ | ||||
| 72 | 72.9.5 - वृत्त्यवच्छिन्नचैतन्येऽर्थावच्छिन्नचिदेकता । ज्ञानस्याध्यक्षत्वमिति नव्यानामिह निर्णयः ॥ | ||||
| 72 | 72.9.6 - चैतन्याभिव्यञ्जकत्वं विषयस्यापरोक्षता । अन्तःकरणसम्बन्धादस्वच्छे स्वच्छता भवेत् ॥ | ||||
| 72 | 72.9.7 - प्रमात्रभिन्नत्वमिति परेषां तत्र निर्णयः । प्रमातृसत्तातिरिक्तसत्ताशून्यत्वलक्षणम् ॥ | ||||
| 72 | 72.9.8 - अस्ति भाति प्रियं रूपं नाम चेत्यंशपञ्चकम् । आद्यत्रयं ब्रह्मरूपं जगद्रूपं ततो द्वयम् ॥ | ||||
| 73 | बिम्ब एव प्रतिबिम्बः | 73.1.1 - प्रतिबिम्बविचारोऽस्ति यः पुनश्श्लोकवार्तिके । प्रसङ्गात्तस्य सारांशे तज्जिज्ञासुकृते यते ॥ | श्लोक.[775] | ||
| 73 | 73.1.2 - बिम्बान्न प्रतिबिम्बानां भेदः नापि परस्परम् । अबाधितप्रत्यभिज्ञा प्रमाणं सार्वलौकिकी ॥ | ||||
| 73 | 73.1.3 - अत्र केन निमित्तेन प्रतिपात्रं पृथक्पृथक् । भिन्नानि प्रतिबिम्बानि ज्ञायन्ते युगपत् नरैः ॥ | ||||
| 73 | 73.1.4 - अत्रोच्यते यदा चक्षुः प्रतिस्रोतः प्रवर्तितम् । स्वदेश एव गृह्णाति सवितारमनेकधा ॥ | ||||
| 73 | 73.1.5 - ईषन्निमीलितेऽङ्गुल्या यथा चक्षुषि दृश्यते । पृथगेकोऽपि भिन्नत्वात् चक्षुर्वृत्तेः तथैव नः ॥ | ||||
| 73 | प्रतिबिम्बवादः | प्रतिबिम्बोत्पत्तिः | 73.2.1 - ये त्वत्र प्रतिबिम्बानामुत्पत्तिं प्राहुरार्हताः । तेषामभिप्राय एषः स्थूलदृष्टिपरिष्कृतः ॥ | ||
| 73 | 73.2.2 - स एव चेत्प्रतीयेत कस्मान्नोपरि दृश्यते । कूपादिषु कुतोऽधस्तात् प्रतिबिम्बेक्षणं भवेत् ॥ | ||||
| 73 | 73.2.3 - प्राङ्मुखो दर्पणं पश्यन् स्याच्चेत्प्रत्यङ्मुखः कथम् । तत्र प्रति ब्रुवन्त्यन्ये तेषामेषा परिष्क्रिया । | ||||
| 73 | 73.2.4 - देहप्रदेशे पुंसस्स्यात् चक्षुः ज्ञानस्य कारणम् । तेन देहाभिमुख्येन बुद्ध्यमानोऽवबुद्ध्यते ॥ | ||||
| 73 | 73.2.5 - अप्सूर्यदर्शिना नित्यं चक्षुः द्वेधा प्रवर्तते । एकमूर्ध्वमधस्ताच्च तत्रोर्ध्वांशप्रकाशितम् ॥ | ||||
| 73 | 73.2.6 - शरीरस्यानृजुस्थत्वात् नात्मा सूर्यं प्रपद्यते । ऊर्ध्ववृत्त्यर्पितं बिम्बम् अवाग्वृत्त्या तु बुद्ध्यते ॥ | ||||
| 73 | 73.2.7 - ऊर्ध्ववृत्तेस्तदेकत्वात् अवागिव च मन्यते । अधस्तादेव तेनार्कः सान्तरालः प्रतीयते ॥ | ||||
| 73 | 73.2.8 - एवं प्राग्भूतया वृत्त्या प्रत्यग्वृत्तिसमर्पितम् । बुध्यमानो मुखं भ्रान्त्या प्रत्यगित्यवगच्छति ॥ | ||||
| 73 | 73.2.9 - तेनानुभवसिद्धेन पथा स्यादन्यथा गतिः । प्रतिबिम्बेन बिम्बस्यानुमानं क्वचिदभ्यधुः ॥ | श्लोक.[413] | |||
| 74 | नियमानुपपत्तिः | 74.1.1 - अथानुमानप्रमाणविकल्पः महती कथा । तथाऽपि शक्यसङ्क्षेपा स्यादित्यत्र प्रयत्यते ॥ | |||
| 74 | 74.1.2 - विशेषेऽनुगमाभावः सामान्ये सिद्धसाधनम् । अनुमाभङ्गपङ्केऽस्मिन् निमग्ना वादिदन्तिनः ॥ | स. सि.[4-41] | |||
| 74 | 74.1.3 - विशेषेऽनुगमाभावात्सामान्ये सिद्धसाधनात् । तद्वतोऽनुपपन्नत्वादनुमानकथा कुतः ॥ | ||||
| 74 | 74.1.4 - व्याप्तिरेवानुमानस्य जीवातुस्सा च सर्वथा । न संभवति सम्बन्धग्रहस्यानुपपत्तितः ॥ | ||||
| 74 | 74.1.5 - अन्वयव्यतिरेकाभ्यां नाविनाभावनिश्चयः । त्रैकालिकानां वस्तूनामानन्त्यादतिशङ्कनात् ॥ | ||||
| 74 | 74.1.6 - अत एवेहानुमानशब्दः प्रायेण लौकिकैः । प्रयुज्यते संशयार्थः परोक्षं संशयात्मकम् ॥ | ||||
| 74 | 74.1.7 - साहचर्ये च सम्बन्धे विस्रम्भ इति मुग्धता । शतकृत्वोऽपि तद्दृष्टौ व्यभिचारस्य सम्भवात् ॥ | ||||
| 74 | 74.1.8 - देशकालदशाभेदविचित्रात्मसु वस्तुषु । अविनाभावनियमः न सम्भवति कुत्रचित् ॥ | ||||
| 74 | परिच्छेदानुपपत्तिः | 74.2.1 - भवन्नप्यविनाभावः परिच्छेत्तुं न शक्यते । जगत्त्रयगताशेषपदार्थालोचनाद्विना ॥ | |||
| 74 | 74.2.10 - साध्यानुमितिवेलायां न चास्ति नियमग्रहः । नियमग्रहकाले च न साध्यमनुमीयते ॥ | ||||
| 74 | 74.2.2 - ये तु प्रत्यक्षतो विश्वं प्रपश्यन्ति महाजनाः । किं दिव्यचक्षुषामेषाम् अनुमानप्रयोजनम् ॥ | ||||
| 74 | 74.2.3 - सामान्यद्वारकोऽप्यस्ति नाविनाभावनिश्चयः । वास्तवं तु न सामान्यं नाम किञ्चन विद्यते ॥ | ||||
| 74 | 74.2.4 - बहुकृत्वोऽपि वस्त्वात्वा तथेति परिनिश्चितः । देशकालादिभेदेन दृश्यते पुनरन्यथा ॥ | ||||
| 74 | 74.2.5 - भूयो दृष्टौ च धूमोऽग्निसहचारीति गम्यताम् । अनग्नौ तु स नास्तीति न भूयोदर्शनाद्गतिः ॥ | ||||
| 74 | 74.2.6 - गत्वागत्वा च तान् देशान् यद्यर्थो नोपलभ्यते । ततोऽन्यकारणाभावादसन्नित्यवगम्यते ॥ | ||||
| 74 | 74.2.7 - दर्शनादर्शनाभ्यां हि नियमग्रहणं यदि । तदप्यसदनग्नौ हि धूमस्येष्टमदर्शनम् ॥ | ||||
| 74 | 74.2.8 - अनग्निश्च कियान् प्रायो जगत् ज्वलनवर्जितम् । तत्र धूमस्य नास्तित्वं नैव पश्यन्त्ययोगिनः ॥ | ||||
| 74 | 74.2.9 - तदेवं नियमाभावात् सति वा ज्ञप्त्यसम्भवात् । अनुमानप्रमाणत्वदुराशा प्रतिमुच्यताम् ॥ | ||||
| 74 | अनुमानाक्षेपः | आत्माश्रयादिदोषः | 74.3.1 - निरुपाधिकसम्बन्धो व्याप्तिरित्यभिधीयते । साध्येन यस्समं व्याप्तोऽव्यापकः साधनस्य यः ॥ | ||
| 74 | 74.3.2 - स उपाधिरिति प्रोक्तः तत्र चात्माश्रयो ध्रुवः । अतो व्याप्तिपरिष्कारः शतशः क्रियते बुधैः ॥ | ||||
| 74 | पक्षधर्मतानुपपत्तिः | 74.4.1 - धर्मे सिषाधयिषिते न हेतोः पक्षधर्मता । धूमस्य वह्न्यधर्मत्वात्, साध्यं धर्मी यदीष्यते ॥ | |||
| 74 | 74.4.2 - न हेतोरन्वयस्तत्र व्यतिरेकोऽपि बाधितः । द्वये तु साध्ये द्वयमप्यसिद्धं स्यादसंशयम् ॥ | ||||
| 74 | 74.4.3 - विशिष्टस्य तु साध्यत्वे न प्राक्तद्धर्मताग्रहः । अतश्च पक्षधर्मत्वं केचिन्नेच्छन्ति सूरयः ॥ | ||||
| 74 | 74.4.4 - ज्ञातव्ये पक्षधर्मत्वे पक्षो धर्म्यभिधीयते । व्याप्तिकाले भवेद्धर्मः साध्यसिद्धौ पुनर्द्वयम् ॥ | प्र. त.[3-9] | |||
| 74 | प्रयोगानुपपत्तिः | 74.5.1 - अनुमानप्रयोगोऽपि चादौ कर्तुं न शक्यते । मिथो विरुद्धाङ्गीकारप्रचुरौ वादिनाविह ॥ | स. सि.[4-58] | ||
| 74 | 74.5.2 - शब्दो द्रव्यं वेदविदां गुणो न्यायविदां मतः । पञ्चभूतगुणोऽन्येषां परेषां नाभसो गुणः ॥ | ||||
| 74 | 74.5.3 - वृक्षादिशब्दाः स्फोटस्य विवर्त इति शाब्दिकाः । गुणद्रव्यविभागं च केचिन्नेच्छन्ति पण्डिताः ॥ | ||||
| 74 | 74.5.4 - एवमेव हि सर्वं च वस्तु तैस्तैर्विकल्प्यते । कः पक्षः किञ्च वा साध्यं को हेतुः द्वयसम्मतः ॥ | ||||
| 74 | 74.5.5 - सर्वत्रान्यतरासिद्धेरनुमानकथा वृथा । सामान्येन प्रयोगस्तु केवलं कण्ठशोषकृत् ॥ | ||||
| 74 | प्रत्यक्षेणान्यथासिद्धिः | 74.6.1 - व्यवहारोऽध्यक्षशक्त्या कृतार्थो ह्यानुमानिकः । इन्द्रियं धूमसंयुक्तं वह्निं गमयति स्फुटम् ॥ | |||
| 74 | 74.6.2 - व्याप्तिश्च पक्षधर्मत्वं स्यातां तत्सहकारिणी । तथैवोपमितिश्शाब्दी सर्वा प्रत्यक्षमिष्यते ॥ | ||||
| 74 | 74.6.3 - सहकारिसनाथं चेत् विचित्रं करणं भवेत् । अनागतादिलिङ्गांशे सयूथ्यकलहोऽस्ति हि ॥ | ||||
| 74 | 74.6.4 - अत एवानुमानानामपश्यन्तः प्रमाणताम् । तद्विस्रम्भनिषेधार्थमिदमाहुर्मनीषिणः ॥ | ||||
| 74 | 74.6.5 - हस्तस्पर्शादिनाऽन्धेन विषमे पथि धावता । अनुमानप्रधानेन विनिपातो न दुर्लभः ॥ | ||||
| 74 | 74.6.6 - यत्नेनानुमितोऽप्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः । अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपाद्यते ॥ | ||||
| 74 | सुशिक्षितमतम् | 74.7.1 - द्विविधं ह्यनुमानं स्यादिति प्राहुस्सुशिक्षिताः । यथोत्पन्नप्रतीत्येवं तथोत्पाद्यप्रतीति च ॥ | न्या. म.[124] | ||
| 74 | 74.7.2 - तत्र धूमानुमानादेः प्रामाण्यमुपगम्यते । यतश्च साध्यं बुद्ध्यन्ते पुरुषाः कोमलाशयाः ॥ | ||||
| 74 | 74.7.3 - यत्त्वात्मेश्वरसर्वज्ञपरलोकादिगोचरम् । अनुमानं न तस्येष्टं प्रामाण्यं तत्त्वदार्शिभिः ॥ | ||||
| 74 | 74.7.4 - तस्माद्विदुर्वेदविदः धर्मब्रह्मादिगोचरम् । अनुमानं नोर्जितं स्यादिति शब्दं विधान्तरम् ॥ | ||||
| 75 | सामान्ययुक्तिः | 75.1.1 - अत्रोच्यते न्यायविद्भिर्युक्तिचिन्ताविशारदैः । तानेवानुसरद्भिश्च सर्वैर्दार्शनिकैः परैः ॥ | |||
| 75 | 75.1.2 - अबलाबालगोपालहालिकप्रमुखा अपि । बुद्ध्यन्ते नियतादर्थादर्थान्तरमसंशयम् ॥ | ||||
| 75 | 75.1.3 - अनुमानापलापे तु प्रत्यक्षादपि दुर्लभा । लोकयात्रेति लोकास्स्युः चित्रिता इव निश्चलाः ॥ | ||||
| 75 | सौगतसम्प्रदायः | 75.2.1 - अत्रानुमानप्रामाण्यवादिनां वाक्यसङ्ग्रहः । आदौ सौगतसिद्धान्तवचनं त्ववधार्यताम् ॥ | |||
| 75 | 75.2.10 - अत्यन्ताभेदसत्त्वेन घटकुम्भादिवस्तुषु । सह प्रयोगो नैवास्ति नात्र तादात्म्यमिष्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.2.11 - वृक्षोऽयं शिंशपेत्येवं प्रयोगो धीमतामपि । सामानाधिकरण्यं स्यात्तत्र तादात्म्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 75 | 75.2.12 - वृक्षत्वं यद्यतिपतेत् शिंशपा कुत्रचित्तदा । स्वात्मानमेव सञ्जह्यात् विपक्षे बाधकं न्विदम् ॥ | ||||
| 75 | 75.2.13 - तदुत्पत्तिः तदात्मत्वम् अविनाभावबोधकम् । तत्कार्यं कारणं चात्मा स्वात्मानं साधयिष्यतः ॥ | ||||
| 75 | 75.2.14 - अनुमानं न प्रमाणमित्येवं चेत्प्रयुज्यते । एकाकिनी प्रतिज्ञा हि प्रतिज्ञातं न साधयेत् ॥ | ||||
| 75 | 75.2.15 - यदि च त्वाच्छिरस्कस्य प्रयोगः कस्यचित् तदा । स्वोक्तेरेव विरोधस्स्यात् माता वन्ध्या ममेतिवत् ॥ | ||||
| 75 | 75.2.16 - प्रमाणं च तदाभास सजातीयत्वहेतुना । ब्रुवन् स्वभावानुमानं स्वीकरोति भवानपि ॥ | ||||
| 75 | 75.2.17 - परकीयः संशयादिः ज्ञायते वचनाद्यदि । भवता स्वीकृतं तत्रानुमानं कार्यलिङ्गकम् ॥ | ||||
| 75 | 75.2.18 - तथैवानुपलब्ध्याऽपि कञ्चिदर्थं निषेधता । लिङ्गं ह्यनुपलब्ध्याख्यमगत्या स्वीकृतं भवेत् ॥ | ||||
| 75 | 75.2.19 - अत्रायं सङ्ग्रहश्लोकः तदुक्तः परिपठ्यते । प्रमाणान्तरसामान्यस्थितेरन्यधियां गतेः ॥ | स. सं.[2 द.] | |||
| 75 | 75.2.2 - अनुमानं ह्यर्थदृक्स्यात् या च लिङ्गात्त्रिलक्षणात् । इति दिङ्नागकथितं लक्षणं त्वित्यनूदितम् ॥ | न्या. र.[488] | |||
| 75 | 75.2.20 - प्रमाणान्तरसद्भावः प्रतिषेधाच्च कस्यचित् । प्रतिषेधः स्वभावान्तर्नीतोऽभावे निरूप्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.2.21 - कृत्तिकोदयतः क्कापि रोहिण्युदयनिश्चयः । तत्कोष्ठगत्यनुविहितान्वयव्यतिरेकतः ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 75 | 75.2.3 - कार्यकारणभावाद्वा स्वभावाद्वा नियामकात् । अविनाभावनियमोऽदर्शनान्न न दर्शनात् ॥ | न्या. ता.[105] | |||
| 75 | 75.2.4 - कार्यकारणभावो हि प्रत्यक्षेणावगम्यते । तदुत्पत्त्याख्यसम्बन्धादविनाभावनिश्चयः ॥ | ||||
| 75 | 75.2.5 - सहभावित्वमथवा क्रमभावित्वमेव वा । कार्यकारणभावस्स्यान्नियमो नात्र गर्भितः ॥ | ||||
| 75 | 75.2.6 - यथा धूमज्वलनयोः सुबीजाङ्कुरयोरपि । भवेद्यद्यपि चाशङ्का पुरुषस्य विपश्चितः ॥ | ||||
| 75 | 75.2.7 - तदेवाशङ्क्यते लोके यस्य शङ्का न बाधते । स्वप्रवृत्त्यादिकं हेतुफलभावनिबन्धनम् ॥ | ||||
| 75 | 75.2.8 - तादात्म्यनिश्चयेनापि क्वचित्तादृशनिश्चयः । वृक्षशिंशपयोरेषः सामानाधिकरण्यतः ॥ | ||||
| 75 | 75.2.9 - यत्र चात्यन्तभेदोऽस्ति गवाश्वादौ न तत्र हि । सामानाधिकरण्यं, तत् युगपन्न प्रयुज्यते ॥ | ||||
| 75 | रहस्यम् | 75.3.1 - द्वे सत्ये समुपाश्रित्य बुद्धानां धर्मदेशना । लोके संवृत्तिसत्यं च सत्यं च परमार्थतः ॥ | |||
| 75 | 75.3.2 - बुद्ध्यारूढेनैव धर्मधर्मिभावे न कल्पितम् । अनुमानं नैव बहिस्सदसत्त्वमपेक्षते ॥ | ||||
| 75 | 75.3.3 - निरुपप्लवभूतार्थस्वभावस्य विपर्ययैः । न बाधोऽयत्नवत्त्वेऽपि बुद्धेस्तत्पक्षपाततः ॥ | ||||
| 75 | 75.3.4 - यतश्च सविकल्पस्य प्रत्यक्षत्वं न चेष्यते । न तस्मादनुमानादेरुत्पत्तिः परमार्थतः ॥ | ||||
| 75 | अनुमानसमर्थनम् | तत्र प्रमाणम् | 75.4.1 - न्यायरत्नाकरकृतामनूक्तिरवधार्यताम् । अनुमानं नैव मानमस्माकं परमार्थतः ॥ | न्या. र.[396] | |
| 75 | 75.4.2 - अवस्तुभूतसामान्यविषयत्वात्तथाऽपि च । तत्परम्परया वस्तुप्रभावं मानमिष्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.4.3 - वह्निस्वलक्षणाद्धूमस्वलक्षणसमुद्भवः । ततश्च धूमप्रत्यक्षं ततो धूमविकल्पना ॥ | ||||
| 75 | 75.4.4 - अनुमानं ततश्चं स्यात्तद्वस्तुप्रभवं ततः । वह्नेस्तु प्रतिबद्धस्य प्रतिलम्भनमुच्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.4.5 - यद्बाष्पविषयाद्धूमविकल्पादुपजायते । वह्निज्ञानं, तन्न परम्परया प्रतिबध्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.4.6 - वह्निनेति, न मानं तत् आभास इति गीयते । प्रतिबन्धपदार्थोऽपि सम्यग्व्युत्पादितोऽमतः ॥ | न्या. र.[402] | |||
| 75 | 75.4.7 - व्यवहाराविसंवादान्मानतेन्द्रियलिङ्गयोः । आप्तवादाविसंवादाच्छब्दः प्रामाण्यमृच्छति ॥ | ||||
| 75 | सम्प्लवः | 75.5.1 - बौद्धाः प्रमेयद्वैविध्यात् प्रमाणं द्विविधं जगुः । नान्यः प्रमाणभेदस्य हेतुर्विषयभेदतः ॥ | |||
| 75 | 75.5.10 - विकल्पविषये वृत्तिमाहुश्शब्दानुमानयोः । तेभ्यः सम्बन्धसिद्धौ च नानवस्था न सम्प्लवः ॥ | न्या. म.[33] | |||
| 75 | 75.5.11 - यो वादिप्रतिवादिभ्यां निश्चितस्साधनं तु तत् । इत्युक्तवद्भिरप्येतैरसत्यात्सत्यधीर्मता ॥ | न्या. र.[250] | |||
| 75 | 75.5.12 - अनुमानस्थेत्थमेभिः प्रामाण्यं परिनिश्चितम् । तच्च सांवृतिकं वा सांव्यावहारिकमेव वा ॥ | ||||
| 75 | 75.5.2 - विशेषोऽध्यक्षतो गम्यः सामान्यमनुमानतः । नोभयं नोभयग्राह्यं पिष्टं पिष्टं न हीष्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.5.3 - अतश्च नोपगच्छन्ति सम्प्लवं नीतिकोविदाः । एकस्मिन् विषयेऽनेकमानवृत्तिर्हि सम्प्लवः ॥ | ||||
| 75 | 75.5.4 - चोदनालक्षणत्वं च शास्त्रयोनित्वमेव च । धर्मस्य ब्रह्मणश्चापि तस्मादेवोपपादितम् ॥ | ||||
| 75 | 75.5.5 - समानविषयत्वे च जायेत सदृशी मतिः । न चाध्यक्षधिया साम्यमेति शब्दानुमानधीः ॥ | ||||
| 75 | 75.5.6 - तेजोऽन्यदेव नक्षत्रशशाङ्कशकलादिषु । उद्घाटितजगत्कोशमन्यदेव रवेर्महः ॥ | ||||
| 75 | 75.5.7 - अन्यदेवेन्द्रियग्राह्यमन्यत् शब्दादिगोचरम् । शब्दात्प्रत्येति भिन्नाक्षः न तु प्रत्यक्षमीक्षते ॥ | ||||
| 75 | 75.5.8 - अन्यथैवाग्निसंसर्गाद्दाहं दग्धोऽनुमन्यते । अन्यथा दाहशब्देन दाहार्थः संप्रतीयते ॥ | ||||
| 75 | 75.5.9 - तस्मान्न सम्प्लवो नापि तृतीयं मानमिष्यते । प्रत्यक्षं च परोक्षं च मानं विषयभेदतः ॥ | ||||
| 75 | तार्किकसम्प्रदायः | 75.6.1 - अथ तार्किकसिद्धान्तसङ्ग्रहोऽप्यत्र लिख्यते । व्याप्त्यतीचारशङ्केत्थं प्रत्युक्ता कुसुमाञ्जलौ ॥ | |||
| 75 | 75.6.10 - व्याघातनिर्धुता शङ्का व्याघाते सा कथं भवेत् । शब्दवैचित्र्यमात्रेण श्लोकस्तु परिवर्त्यते ॥ | स. सि.[4-42] | |||
| 75 | 75.6.11 - भूयोदर्शनतस्तत्र भवेच्छङ्कानिराक्रिया । तर्कस्तन्मूलभूतस्योपाधेरेव निवर्तकः ॥ | ||||
| 75 | 75.6.12 - निरुपाधिकसम्बन्धो व्याप्तिरित्यत उच्यते । प्रायेण पक्ष एवैषोऽपूर्वरीत्याऽप्यनूद्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.6.13 - न व्याप्तिर्नियमायोगादिति व्याप्तमिदं न वा । व्याप्तं चेत्स्वीकृता व्याप्तिः न व्याप्तं चेन्न दूषणम् ॥ | ||||
| 75 | 75.6.14 - सर्वस्य व्यभिचारित्वे व्यभिचारो न सिद्ध्यति । एकस्याव्यभिचारित्वे न सर्वव्यभिचारिता ॥ | ||||
| 75 | 75.6.15 - भूयोदर्शनतस्तावदुदेति मतिरीदृशी । नियतोऽयमनेनेति सकलप्राणिसाक्षिका ॥ | ||||
| 75 | 75.6.16 - दोषज्ञाने त्वनुत्पन्ने नाशङ्का निष्प्रमाणका । अत्र च प्रक्रियासारः विश्रुतोऽथापि लिख्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.6.2 - शङ्का चेदनुमाऽस्त्येव न चेच्छङ्का ततस्तराम् । व्याघातावधिराशङ्का तर्कश्शङ्कावधिर्मतः ॥ | ||||
| 75 | 75.6.3 - अनुमानस्य बाधश्च नाध्यक्षात्किन्तु तर्कतः । तत्र व्याप्त्याद्युपगमात् स्वव्याघातो दुरुत्तरः ॥ | ||||
| 75 | 75.6.4 - व्याघातो यदि दोषो न को वा दोषः उदीर्यताम् । दोषादोषाविवेकश्चेत् प्रकृते दूषणं कथम् ॥ | ||||
| 75 | 75.6.5 - आशङ्का यदि निर्मूला सर्वत्र सुलभा हि सा । उत्प्रेक्षेत च यो मोहादज्ञातमपि बाधकम् ॥ | न्या.क.[167] | |||
| 75 | 75.6.6 - स सर्वव्यवहारेषु संशयात्मा क्षयं व्रजेत् । इति पद्यं विश्रुतं हि यन्न्यायकणिकोदितम् ॥ | ||||
| 75 | 75.6.7 - व्यभिचारस्याग्रहोऽपि सहचारग्रहस्तथा । हेतुर्व्याप्तिग्रहे तर्कः क्वचिच्छङ्कानिवर्तकः ॥ | ||||
| 75 | 75.6.8 - व्याघातो यदि शङ्काऽस्ति न चेच्छङ्का ततस्तराम् । व्याघातावधिराशङ्का तर्कश्शङ्काऽवधिः कुतः ॥ | ||||
| 75 | 75.6.9 - इत्थं खण्डनकारेण कुसृष्टिर्येह कीर्तिता । सर्वार्थसिद्धौ शङ्कैषा प्रत्युक्ता सूरिभिर्यथा ॥ | ||||
| 75 | तार्किकप्रक्रिया | 75.7.1 - पञ्चलक्षणकाल्लिङ्गात् गृहीतान्नियमे स्मृतेः । परोक्षे लिङ्गिनि ज्ञानम् अनुमानं प्रचक्षते ॥ | न्या. म.[109] | ||
| 75 | 75.7.10 - अख्यातिवादभङ्गायान्यथाख्यातिप्रसिद्धये । विशिष्टज्ञानजन्यत्वं साध्यते युक्तिवेदिभिः ॥ | सि. मु.[136 ता.] | |||
| 75 | 75.7.11 - भेदाग्रहो हि गुरुभिः भ्रमस्थानेऽभिषिच्यते । वह्निव्याप्यो धूम एष ह्रद इत्यादिसंविदोः ॥ | ||||
| 75 | 75.7.12 - भेदाग्रहाच्चेदनुमा साऽन्यथाख्यातिरेव हि । विशिष्टबुद्धिः हेतुश्चेत् अयोगोलं च वह्निमत् ॥ | ||||
| 75 | 75.7.13 - इत्याद्यनुमितेर्हेतुः धूमधीरन्यथैव सा । सेयं चोभयतःपाशा रज्जुरित्यस्ति धीः भ्रमः ॥ | ||||
| 75 | 75.7.14 - सामान्यव्याप्तिसहितपक्षधर्मत्वधीबलात् । सामान्ये पक्षनिष्ठत्वं विशेषः किल साध्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.7.15 - साध्यस्य संशयः पक्षतेति प्राचीनलक्षणम् । साधनेच्छाशून्यसिद्धेरभावो नव्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 75 | 75.7.16 - धूमस्य पक्षता कैश्चित्प्राचीनैरुपवर्णिता । धूमोऽग्निमान् पाण्डुतादिविलक्षणगुणादिति ॥ | ||||
| 75 | 75.7.17 - जीमूताः वृष्टिमन्तः स्युः औन्नत्यादिगुणात्तथा । कुमारिलोऽप्यन्ववादीदित्थं हि श्लोकवार्तिके ॥ | ||||
| 75 | 75.7.18 - तस्माद्धर्मविशिष्टस्य धर्मिणः स्यात्प्रमेयता । सा देशस्याग्नियुक्तस्य, धूमस्यान्यैश्च कल्पिता ॥ | श्लोक.[359] | |||
| 75 | 75.7.2 - व्याप्तिज्ञानं तु करणं फलं ह्यनुमितिर्मता । व्यापारस्तु परामर्शः जन्योऽपि जनकोऽपि सः ॥ | ||||
| 75 | 75.7.3 - असाधारणहेतुर्यः करणं तदिहेष्यते । व्यापारवत्त्वं तस्येष्टमित्याहुर्नव्यतार्किकाः ॥ | ||||
| 75 | 75.7.4 - प्राचीनाः ज्ञायमानं तु लिङ्गं करणमूचिरे । अनागतादिलिङ्गेन न स्यादनुमितिस्तदा ॥ | ||||
| 75 | 75.7.5 - इति नव्या दोषमाहुः समाधिस्तत्र चेरितः । अनागतादिलिङ्गेनानागतादेर्भवेद्धि सा ॥ | ||||
| 75 | 75.7.6 - व्याप्यत्वेन ज्ञायमानं हेतुत्वेनाभ्युपेयते । न धूलीपटलज्ञानादपि सा नोपपद्यते ॥ | ||||
| 75 | 75.7.7 - व्याप्यस्य पक्षवृत्तित्वधीः परामर्श उच्यते । सम्बन्धग्रहवेलायां प्रथमं लिङ्गदर्शनम् ॥ | ||||
| 75 | 75.7.8 - या पक्षधर्मता सैव द्वितीयं लिङ्गदर्शनम् । परामर्शस्तृतीयं स्यात् तेनानुमितसम्भवः ॥ | ||||
| 75 | 75.7.9 - व्याप्तिस्मृतेः पक्षधर्मज्ञानाच्चानुमितिर्भवेत् । न विशिष्टपरामर्शादिति प्राभाकरा विदुः ॥ | ||||
| 75 | सौगतदूषणम् | 75.8.1 - शाक्यास्तु सविकल्पस्य प्रत्यक्षत्वं न मन्वते । एतेषामनुमानादेरुत्पत्तिर्नैव सिध्यति ॥ | |||
| 75 | 75.8.2 - सति भावो न कार्यत्वं किन्तु सत्येव भाविता । तस्माच्चेदविनाभावः स्यादात्माश्रयणं ध्रुवम् ॥ | ||||
| 75 | 75.8.3 - प्रमातुः शिंशपात्वं तु यस्य प्रत्यक्षगोचरः । परोक्षं तस्य वृक्षत्वमिति नातीव लौकिकम् ॥ | ||||
| 75 | 75.8.4 - कार्यकारणभावोऽपि क्षणयोर्नैव सम्भवी । सम्भवन्नपि दुर्लक्षः तन्न हेतुरसावपि ॥ | ||||
| 75 | 75.8.5 - सोपाधिका चेदाशङ्का स्यादुपाधिविधूननात् । निर्धुतैव भवेत्तेनोपाधितत्त्वं विमृश्यताम् ॥ | ||||
| 76 | उदयनाचार्यमतम् | 76.1.1 - साध्येन च समं व्याप्तः साधनाव्यापकश्च यः । स उपाधिरिति ह्याहोदयनो न्यायदेशिकः ॥ | स. स.[4-43] | ||
| 76 | 76.1.2 - सिषाधयिषिते शब्दानित्यत्वे हि विशेषणैः । घटत्वमश्रावणत्वं सकर्तृत्वं च वार्यते ॥ | ||||
| 76 | 76.1.3 - वह्नौ साध्ये निवार्यन्ते तथैवैतैर्विशेषणैः । महानसत्वाद्रव्यत्वतत्सामग्र्य इति क्रमात् ॥ | ||||
| 76 | वादीन्द्रमतम् | 76.2.1 - साध्यस्य साधनस्यापि व्यापकोऽव्यापकः क्रमात् । उपाधिरिति वादीन्द्रः प्राह शङ्करकिङ्करः ॥ | |||
| 76 | तयोरभिप्रायः | 76.3.1 - उपाधिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिदमुच्यते । अन्यत्र वस्तुनि स्वीयधर्मस्यारोपहेतुता ॥ | |||
| 76 | 76.3.2 - जपाद्युपाधिः स्फटिकारुण्यबुद्धेर्हि तादृशः । दर्पणो मुखमालिन्यबुद्धेश्चोपाधिरिष्यते ॥ | ||||
| 76 | 76.3.3 - तथा स्वधर्मभूतायाः व्याप्तेः बुद्धिं करोति या । मैत्रीसुतत्वे हेतौ सा शाकपाकजता मता ॥ | ||||
| 76 | 76.3.4 - निरुपाधिकसम्बन्धरूपव्याप्तिपरिग्रहात् । उपाधिशब्दाभिधेयापरित्यागेन दूषणे ॥ | ||||
| 76 | 76.3.5 - तात्पर्यं समशब्दस्य प्रयोक्तॄणां प्रतीयते । इतरेषां तु तात्पर्यमेतदध्यवसीयते ॥ | ||||
| 76 | 76.3.6 - व्यापकस्य निवृत्त्यैव व्याप्यं हि विनिवर्तते । पक्षे साध्यस्य बाधेनोपाधेर्दूषणता मता ॥ | ||||
| 76 | 76.3.7 - व्यर्थस्स्यात्समशब्दस्य प्रयोग इति निर्णयः । | ||||
| 76 | दूषकत्वम् | 76.4.1 - व्यभिचारोन्नायकत्वेनोपाधेर्दूषकात्मता ॥ | |||
| 76 | 76.4.2 - नव्यनैयायिकैरुक्ता सा किञ्चिदुपदर्श्यते । हेतुस्त्वसौ साध्यव्यापकोपाधिव्यभिचारतः ॥ | ||||
| 76 | 76.4.3 - साध्येन व्यभिचारी स्यात् यदित्थं तत्तथेष्यते । एवं सामान्यमुखतः दोषस्योन्नयनं विदुः ॥ | ||||
| 76 | तद्विभागः | 76.5.1 - स उपाधिश्शङ्कितश्च निश्चितश्चेति च द्विधा । योग्यं चायोग्यमिति च द्वयं चोभयथा मतम् ॥ | |||
| 76 | 76.5.2 - योग्यं योग्यानुपलब्ध्याऽयोग्यं तर्केण धूयते । भूयोदर्शनतश्शक्या दृश्योपाधेः निराक्रिया ॥ | ||||
| 76 | 76.5.3 - अदृश्योपाधिशङ्का तु तर्कैरिति विदुः परे । उपाधित्वेन शङ्क्यस्य सम्बन्धो निरुपाधिकः ॥ | ||||
| 76 | 76.5.4 - अन्यथोपाधिता नास्ति तद्वदन्यत्र गृह्यताम् । अप्रयोजकताहेतुरुपाधिरिति निर्णयः ॥ | ||||
| 76 | 76.5.5 - यत्रानुकूलतर्कस्यासम्भवस्सोऽप्रयोजकः । | ||||
| 76 | उपाधिवादः | अनुमानप्राणः | 76.6.1 - नोपाधिः पक्षतोऽन्यत्वं साधनं च विपक्षतः ॥ | स. सि.[4-44] | |
| 76 | 76.6.2 - बाधनं न सपक्षेभ्यः सर्वानुमितिबाधनात् । पक्षाद्भेदः विपक्षाच्च भेदः भेदः सपक्षतः ॥ | ||||
| 76 | 76.6.3 - नोपाधिर्न च हेतुस्स्यात्प्रतिरोधो न चैव हि । नोपाधिरिति पद्यस्य फलितार्थस्त्वसौ स्थितः ॥ | ||||
| 76 | 76.6.4 - भूयोदर्शनतो व्याप्तिग्रहो न्यायविदीरितः । सकृद्दर्शनतो व्याप्तिग्रहस्स्यादेकदेशिनाम् ॥ | ||||
| 76 | तर्कतत्त्वम् | 76.7.1 - व्याप्याङ्गीकरणेऽनिष्टव्यापकस्य प्रसञ्जनम् । तर्कस्स चोभयविधविषयोपेत इष्यते ॥ | न्यायपरि.[ ] | ||
| 76 | 76.7.2 - प्रामाणिकपरित्यागोऽप्रामाणिकपरिग्रहः । एष चात्माश्रयान्योन्याश्रयचक्रकभेदतः ॥ | ||||
| 76 | 76.7.3 - प्रतिबन्द्यनवस्था च तथाऽनिष्टप्रसञ्जनम् । इत्येवं भेदतश्चापि प्रोक्तः षड्धा च पञ्चधा ॥ | ||||
| 76 | 76.7.4 - व्याप्तिः तर्काप्रतिहतिः अवसानं विपर्यये । अनिष्टाननुकूलत्वे इति तर्काङ्गपञ्चकम् ॥ | ||||
| 76 | 76.7.5 - गौरवं लाघवं चेति तर्कः सार्वत्रिकावुभौ । गौरवं कल्पनाधिक्यं लाघवं त्वल्पकल्पना ॥ | ||||
| 76 | 76.7.6 - तर्कशब्दं पुनः केचिदनुमाने प्रयुञ्जते । अनुमानविशेषोऽयमिति केचित्प्रचक्षते ॥ | ||||
| 76 | 76.7.7 - सहकार्यनुमानस्य मानस्येति विदुः परे । तर्कः पृथक् मानमिति प्राहुर्जैनविपश्चितः ॥ | ||||
| 76 | साधनदूषणतत्त्वम् | 76.8.1 - व्याघातपर्यवसितं सर्वं दूषणमिष्यते । उपलम्भे त्ववसितं सर्वं साधनमुच्यते ॥ | |||
| 77 | लिङ्गविचारः | एकलक्षणपक्षः | 77.1.1 - लिङ्गं व्याप्यं च हेतुश्चोपपत्तिर्युक्तिरेव च । साधनं स्थापना चेति पर्याय इति निर्णयः ॥ | प्र. त.[3-11] | |
| 77 | 77.1.2 - अन्यथाऽनुपपत्त्येकलक्षणं लिङ्गमिष्यते । पित्रोश्च ब्राह्मणत्वेन पुत्रब्राह्मणताऽनुमा ॥ | प्र. त.[2-1] | |||
| 77 | 77.1.3 - सर्वलोकप्रसिद्धा न पक्षधर्ममपेक्षते । प्रयोगपरिपाटी तु प्रतिपाद्यानुसारतः ॥ | ||||
| 77 | 77.1.4 - प्रतिज्ञा हेतुरेवेति द्वयस्यैव प्रयोज्यता । व्युत्पादनाय मन्दानां दृष्टान्तादेरपीष्यते ॥ | ||||
| 77 | नैयायिकविभागः | 77.10.1 - इति वाचस्पतिः प्राह नैयायिकमते पुनः । पूर्ववच्छेषवच्चैव दृष्टं सामान्यतस्त्रिधा ॥ | न्या. सू.[1-1-5] | ||
| 77 | 77.10.2 - इत्यक्षपादसूत्रोक्तं कार्यं कारणमेव च । अकार्यकारणं चेति तस्यार्थः कैश्चिदिष्यते ॥ | ||||
| 77 | औपवर्षविभागः | 77.11.1 - तथैव शाबरे भाष्ये त्वौपवर्षं द्विधेरितम् । यथा प्रत्यक्षतोदृष्टसम्बन्धं प्रथमं मतम् ॥ | |||
| 77 | 77.11.2 - परं सामान्यतोदृष्टसम्बन्धमिति कीर्तितम् । विशेषतोदृष्टमेव प्रत्यक्षत इतीर्यते ॥ | ||||
| 77 | 77.11.3 - सामान्यतोदृष्टमेव स्याद्वैभाषिकसम्मतम् । परोक्षमानं सामान्यगोचरन्विति तन्मतम् ॥ | ||||
| 77 | 77.11.4 - वैशेषिकादयस्तत्र त्वित्थं व्यवहरन्ति हि । दृष्टं चादृष्टमिति च शब्दमात्रप्रभेदतः ॥ | वै. सू.[3-2-7] | |||
| 77 | विशेषतस्सामान्यतश्च दृष्टम् | 77.12.1 - सामान्यतोदृष्टमेव द्वितीयमिह कथ्यते । तदेव परिशेषानुमानं व्याख्यातृसम्मतम् ॥ | |||
| 77 | 77.12.10 - तद्देशस्थेन धूमेन तत्र कालान्तरे पुनः । यदाऽग्निर्बुध्यते पुंसा विशेषविषयं तु तत् ॥ | ||||
| 77 | 77.12.11 - सन्दिह्यमानसद्भाववस्तुबोधात्प्रमाणता । विशेषदृष्टमेतच्च लिखितं विन्ध्यवासिना ॥ | ||||
| 77 | 77.12.12 - प्राप्तिसामान्येन यत्र गतिसामान्यधीर्भवेत् । आदित्यादौ तत्र दृष्टं सामान्यमिति वार्तिकम् ॥ | ||||
| 77 | 77.12.13 - अर्थापत्त्यैव शक्त्यादेस्सिद्धिमेते विदुर्बुधाः । अनुमानेन शक्त्यादेस्सिद्धिं प्राभाकरा विदुः ॥ | ||||
| 77 | 77.12.14 - तेनेश्वराद्यसिद्धौ तु वेदस्यापौरुषेयता । निराबाधेति हृदयं कौमारिलमिति स्थितम् ॥ | ||||
| 77 | 77.12.2 - क्रियादिविषयादृष्टस्वलक्षणमितीतरे । दृष्टस्वलक्षणं सर्वमिति केचित् विदुः परे ॥ | ||||
| 77 | 77.12.3 - तेन सामान्यतोदृष्टं दृष्टं चापि विशेषतः । इति द्विधाऽनुमानं स्यादितरेषां विपश्चिताम् ॥ | ||||
| 77 | 77.12.4 - सास्नया गोर्हि विज्ञानं दृष्टमित्यभिधीयते । अत्यन्तजात्यभेदेऽपि चानुमानं तदिष्यते ॥ | ||||
| 77 | 77.12.5 - अत्यन्तजातिभेदे तु दृष्टं सामान्यतो मतम् । यथा प्रवृत्तिस्सफला वणिक्कर्षकभूभुजाम् ॥ | ||||
| 77 | 77.12.6 - तथा वर्णाश्रमवतां दृष्टार्थानभिलाषिणाम् । इति प्रशस्तपादेन द्वयमेतदुदाहृतम् ॥ | ||||
| 77 | 77.12.7 - दृष्टं वह्न्यादिकं तत्रादृष्टं कर्मादिकं त्विति । अनुमानप्रमेयं च द्विविधं गुरवो विदुः ॥ | ||||
| 77 | 77.12.8 - विशेषविषयं त्वाद्यं परं सामान्यगोचरम् । नातीन्द्रियेऽनुमानं स्यादिति कौमारिलं मतम् ॥ | श्लोक.[392] | |||
| 77 | 77.12.9 - प्रत्यक्षदृष्टसम्बन्धं ययोरेव विशेषयोः । गोमयेन्धनतज्जन्यविशेषादिमतिः कृता ॥ | ||||
| 77 | तत्र सामान्यनिर्णयः | 77.13.1 - साङ्ख्यास्सामान्यतोदृष्टमतीन्द्रियपदं विदुः । तेन क्रिया सकरणिकेतीन्द्रियं साधयन्ति ते ॥ | |||
| 77 | 77.13.2 - अनुमानं पुनस्सामान्यावधारणलक्षणम् । यथा देशान्तरप्राप्तेर्गतिमच्चन्द्रतारकम् ॥ | ||||
| 77 | 77.13.3 - प्रत्यक्षं तु विशेषस्य प्राधान्येनावधारणा । इति पातञ्जले योगभाष्येऽप्येतद्विवेचितम् ॥ | ||||
| 77 | नैयायिकव्याख्यानम् | 77.14.1 - नैयायिकानां व्याख्यानमित्थमत्रावधार्यते । वह्न्यादिकं विशेषेण दृष्टमित्यभिधीयते ॥ | |||
| 77 | 77.14.2 - रूपाद्रसानुमानं तु दृष्टं सामान्यतो मतम् । शृङ्गाद्द्विशफवत्त्वं वा सामान्येनावधार्यते ॥ | ||||
| 77 | 77.14.3 - परिशेषानुमानं वा सामान्यत इतीर्यते । अथवाऽतीन्द्रियं वस्तु सामान्यविषयं मतम् ॥ | ||||
| 77 | 77.14.4 - अतीन्द्रियानुमानस्य परिशेषानुमानतः । विशेषः कथितः सूक्ष्मः जयन्तेन स उच्यते ॥ | ||||
| 77 | 77.14.5 - इच्छादिकं शरीरादिविलक्षणसमाश्रयम् । शरीरादिषु बाधायां कार्यत्वादिति तत्क्रमः ॥ | न्या. म.[133] | |||
| 77 | 77.14.6 - परिशेषानुमानस्य प्रवृत्तिक्रम एष हि । इच्छादेर्नाश्रयो देहः प्रसक्तोऽन्योऽपि नाश्रयः ॥ | ||||
| 77 | 77.14.7 - इत्येवं प्रतिषेधेन शिष्यमाणस्तदाश्रयः । इत्थं विशेषमालक्ष्य द्विधा व्याख्यत्स पक्षिलः ॥ | ||||
| 77 | वेदान्तिनिर्णयः | 77.15.1 - अथौपनिषदानां तु व्याससूत्रावलम्बिनाम् । अभिप्रायस्त्वसौ न्यायपरिशुद्धौ प्रकाशितः ॥ | न्यायपरि.[80] | ||
| 77 | 77.15.2 - विशेषतोदृष्टमेतद्विशेषानुगमे सति । भवेत्सामान्यतोदृष्टं सामान्यानुगमे सति ॥ | ||||
| 77 | 77.15.3 - अस्मदध्यक्षयोग्यार्थानुमानं स्याद्विशेषतः । तदयोग्यार्थानुमानम् आहुस्सामान्यतो बुधाः ॥ | ||||
| 77 | 77.15.4 - तेनेन्दुपरभागादिसिद्धिः शैलापरान्तवत् । व्यक्तेरैक्येऽपि वा देशकालावस्थाभिदावशात् ॥ | ||||
| 77 | 77.15.5 - शृङ्गाच्छैलः स्वरात्पुत्रः रोहिणी कृत्तिकोदयात् । विशेषतोदृष्टमेतत् परं धूमादिकं भवेत् ॥ | ||||
| 77 | 77.15.6 - एतेऽतीन्द्रियवस्तूनां शास्त्रतस्सिद्धिवादिनः । बादरायणसिद्धान्तशास्त्रयोनिनये स्थितः ॥ | ||||
| 77 | 77.15.7 - भवन्तं च भविष्यन्तं भूतं व्यवहितं तथा । सूक्ष्मं च विप्रकृष्टं चेत्येवंजातीयकं तथा ॥ | शा. भा.[1-1-2] | |||
| 77 | 77.15.8 - वेदो बोधयितुं शक्तः नान्यदित्यस्ति शाबरम् । तदयुक्तं ततश्चानुमानं त्रैकाल्यगोचरम् ॥ | न्या. सू.[2-1-8] | |||
| 77 | 77.15.9 - सर्वार्थविषयं चेति न्यायवित्प्रवरोदितम् । विवादोऽयमनादिस्स्यात् उक्तियुक्त्योः परस्परम् ॥ | ||||
| 77 | स्वार्थपरार्थविचारः | 77.16.1 - स्वार्थं परार्थमिति च द्विविधं हि विभज्यते । नैयायिकैः तत्र दोषमिममाहुः परे बुधाः ॥ | |||
| 77 | 77.16.2 - सर्वाणि चानुमानानि स्वानुसन्धानशक्तितः । प्रवृत्तानि स्वव्यवहृतिसाधनानीति हि स्थितम् ॥ | ||||
| 77 | 77.16.3 - चोद्विभज्य च वक्तव्यमेवं वक्तुं हि साम्प्रतम् । स्वयंसिद्धं चान्यवाक्यपूर्वकं चेति भेदतः ॥ | ||||
| 77 | 77.16.4 - स्वार्थं परार्थमिति हि प्रत्यक्षादावपीष्यताम् । दोषज्ञाः सूक्ष्ममतयः श्रोतारो नहि केवलम् ॥ | ||||
| 77 | 77.16.5 - न चापूर्वास्तीर्थकराः न भवन्तीति निर्णयः । तथात्वे प्रथमैकान्तपरिशेषः प्रसज्यते ॥ | ||||
| 77 | द्विलक्षणपक्षः | 77.2.1 - इत्यार्हतानां सिद्धान्तः ह्यथ वेदान्तिभिः परैः । व्याप्तिश्च पक्षधर्मत्वम् उभयं लिङ्गलक्षणम् ॥ | न्यायपरि.[ ] | ||
| 77 | 77.2.2 - व्याप्त्यभावे पुनर्व्याप्यत्वासिद्धिरिति निश्चिता । पक्षधर्मत्वस्य हानौ स्वरूपासिद्धिरिष्यते ॥ | ||||
| 77 | 77.2.3 - अव्याप्तापक्षधर्मौ द्वौ हेत्वाभासौ समासतः । तयोरेव प्रपञ्चेन स्यादसिद्ध्यादिकल्पना ॥ | ||||
| 77 | 77.2.4 - इति न्यायपरीशुद्धिकारसिद्धान्तसङ्ग्रहः । व्याप्तिस्तथा समुचितदेशवृत्तित्वमेव च ॥ | ||||
| 77 | 77.2.5 - द्वयं प्रमाणपद्धत्यां लिङ्गरूपं निरूपितम् ॥ | ||||
| 77 | त्रिलक्षणपक्षः | 77.3.1 - अथ त्रिलक्षणविदामेतद्वात्सीभुवां मतम् ॥ | न्या. र.[402] | ||
| 77 | 77.3.2 - पक्षे सत्त्वं सपक्षे च सत्त्वं चैव विपक्षतः । व्यावृत्तत्वमिति त्रीणि लिङ्गरूपाणि ते विदुः ॥ | ||||
| 77 | 77.3.3 - हेत्वाभासा अपि ततस्त्रय एव हि तन्मताः । आभासोऽपि हि सर्वत्र स्वस्वरूपविपर्ययः ॥ | ||||
| 77 | पञ्चलक्षणपक्षः | 77.4.1 - पञ्चलक्षणकं लिङ्गमाहुर्न्यायविदः पुनः । पक्षे सत्त्वं सपक्षे च सत्त्वमेवं विपक्षतः ॥ | |||
| 77 | 77.4.2 - व्यावृत्तत्वं तथैवासत्प्रतिपक्षत्वमेव च । अबाधितत्वमित्येतदत्र लक्षणपञ्चकम् ॥ | ||||
| 77 | षड्लक्षणपक्षः | 77.5.1 - एकैकापायतस्तेषां हेत्वाभासास्तु पञ्चधा । अत्रार्हतस्याक्षेपोऽयं देवसूरेर्निशम्यताम् ॥ | प्र. त.[13] | ||
| 77 | 77.5.2 - अज्ञातस्य हि लिङ्गस्य हेतुता न च कस्यचित् । प्रसज्यते तार्किकाणां ज्ञातत्वमधिकं ततः ॥ | ||||
| 77 | 77.5.3 - हेतोश्च ज्ञापकत्वेन ज्ञातत्वं यदि लभ्यते । विपक्षव्यावृत्तिमात्रादबाधोऽप्यत्र लभ्यते ॥ | ||||
| 77 | 77.5.4 - अन्यथानुपपत्त्येकरूपस्यैतत्प्रपञ्चनम् । षड्रूपता तथा पञ्चरूपता वा त्रिरूपता ॥ | ||||
| 77 | दशलक्षणपक्षः | 77.6.1 - यन्न्यायपरिशुद्ध्युक्तमन्यथारूपपञ्चकम् । तदप्यत्रावधातव्यं प्रक्रियामात्रभेदतः ॥ | न्यायपरि.[150] | ||
| 77 | 77.6.2 - असिद्धार्थत्वं च साध्यज्ञापनाय प्रवृत्तता । विशिष्यानास्कन्दितता व्याप्तिग्राहकमानतः ॥ | ||||
| 77 | 77.6.3 - सन्दिह्यमानविषयवत्ता व्यक्तिविभिन्नता । पक्षस्थहेतुव्यक्तौ स्यादित्येतद्रूपपञ्चकम् ॥ | ||||
| 77 | 77.6.4 - दृष्टान्तव्यक्तिवृत्तौ तु हेतौ तेषां विपर्ययः । सिद्धार्थत्वादिकं रूपपञ्चकं तत्र शाश्वतम् ॥ | ||||
| 77 | 77.6.5 - ततश्च दश रूपाणि सद्धेतोरसतः पुनः । न्यूनानीति विदुर्धीराः व्यासाभिरुचयस्तु ते ॥ | न्यायबिन्दुः.[ ] | |||
| 77 | शाक्यलिङ्गविभागः | 77.7.1 - लिङ्गं तु त्रिविधं कार्यस्वभावानुपलब्धयः । इति वैभाषिकाः प्राहुरिति सर्वत्र विश्रुतम् ॥ | |||
| 77 | 77.7.2 - पक्षधर्मस्तदंशेन व्याप्तो हेतुस्त्रिधैव सः । अविनाभावनियमात् हेत्वाभासास्ततोऽपरे ॥ | न्या. र.[377] | |||
| 77 | 77.7.3 - हेतुबिन्दुवचस्त्वेतत्कीर्तितं धर्मकीर्तिना । स एव भिक्षुः बहुधा कुमारिलहृदि स्थितः ॥ | ||||
| 77 | 77.7.4 - यद्यप्यनुपलब्धिस्सा स्वभावान्तर्निपातिनी । तथापि प्रतिषेधस्य साधनात्पृथगुच्यते ॥ | ||||
| 77 | 77.7.5 - सा चैकादशधेत्येके परे षोडशधेति च । प्राहुर्विभागवैचित्र्यात् पृथक्कृतिफलं न्विदम् ॥ | ||||
| 77 | 77.7.6 - तथा प्रसङ्गानुमानं तद्विपर्यय इत्यपि । विभागोऽस्ति तदर्थं तु वक्तीत्थं किरणावली ॥ | किर.[143] | |||
| 77 | 77.7.7 - तत्स्वभावानुमानं यत् प्रसङ्ग इति कथ्यते । व्यापकानुपलब्धिर्या स विपर्यय इष्यते ॥ | ||||
| 77 | साङ्ख्यविभागः | 77.8.1 - मात्रानिमित्तसंयोगिविरोधिसहचारिभिः । स्वस्वामिवध्यघाताद्यैः साङ्ख्यानां सप्तधाऽनुमा ॥ | न्या. ता.[109] | ||
| 77 | वैशेषिकविभागः | 77.9.1 - अस्येदं कारणं कार्यं सम्बन्ध्येकार्थयोगिता । विरोधि लैङ्गिकमिति चतुर्धा कणभोजिनाम् ॥ | वैशेषिकभाष्यम्.[ ] | ||
| 78 | सौगतव्याप्तिः | 78.1.1 - अथ व्याप्तिपदार्थीयविकल्पस्यापि सङ्ग्रहः । तत्प्रमाणविकल्पोऽपि सङ्ग्रहादिह सूच्यते ॥ | |||
| 78 | 78.1.2 - अविनाभावनियमः व्याप्तिस्सौगतसम्मता । सा च साध्यवदन्यस्मिन्नसम्बन्धो निरुच्यते ॥ | न्या. र.[388] | |||
| 78 | 78.1.3 - व्यतिरेकस्सुग्रहस्स्याद्दुर्ग्रहो यावदन्वयः । अत एवाविनाभाव इत्युक्तिः व्यतिरेकतः ॥ | ||||
| 78 | 78.1.4 - व्यतिरेकव्याप्तिरेवानुमानाङ्गतया मता । वैधर्म्यतश्च दृष्टान्तः विपक्षाद्विनिवृत्तये ॥ | ||||
| 78 | 78.1.5 - कार्यकारणभावो वा स्वभावो वाऽत्र गृह्यते । व्याप्तिग्रहोपायतया तैर्बौद्धैरिति निर्णयः ॥ | ||||
| 78 | नैयायिकव्याप्तिः | 78.2.1 - नैयायिकैस्साहचर्यनियमो व्याप्तिरिष्यते । तच्च व्यापकसामानाधिकरण्यमितीर्यते ॥ | |||
| 78 | 78.2.2 - साहचर्यं चान्वयतः तथैव व्यतिरेकतः । द्वेधाऽपि सम्मतं तेन लिङ्गं त्रिविधमुच्यते ॥ | तत्त्वचिन्तामणिः.[ ] | |||
| 78 | 78.2.3 - साहचर्येऽत्र घटकः सम्बन्धः बहुधा मतः । नौलूक्यवच्चतुर्धैव साङ्ख्यवन्नापि सप्तधा ॥ | ||||
| 78 | 78.2.4 - इयानेव विशेषोऽत्र भावयोर्यादृशी ययोः । व्याप्यव्यापकता सैव व्यत्यस्ता तदभावयोः ॥ | ||||
| 78 | 78.2.5 - अग्नेर्भावस्य भूयस्त्वात्तदभावोऽल्पतां व्रजेत् । धूमभावस्य चाल्पत्वात् तदभावो महत्तरः ॥ | ||||
| 78 | 78.2.6 - व्यभिचारज्ञानशून्यसहचारस्य दर्शनम् । हेतुर्व्याप्तिग्रहे तर्कः क्वचिच्छङ्कानिवर्तकः ॥ | ||||
| 78 | 78.2.7 - यावतीनां साध्यहेतुव्यक्तीनां स्यादलौकिकम् । सामान्यलक्षणासत्त्या सहचारस्य दर्शनम् ॥ | न्या. म.[122] | |||
| 78 | मीमांसकव्याप्तिः | 78.3.1 - मीमांसकानां सिद्धान्ते व्याप्तितत्त्वमिदं मतम् । व्याप्तिर्हि नियमः कश्चित् सम्बन्धोऽस्ति विलक्षणः ॥ | न्या. मा.[57] | ||
| 78 | 78.3.10 - भूयोदर्शनसञ्जातसंस्कारसचिवं पुनः । प्रत्यक्षं चरमं व्याप्तौ मानं केचित्प्रचक्षते ॥ | ||||
| 78 | 78.3.11 - यत्र यत्र भवेद्धूमः तत्र तत्राग्निरित्यसौ । यस्स्यादवगमस्सोऽयं परोक्षो ह्यानुमानिकः ॥ | ||||
| 78 | 78.3.12 - इति कौमारिलाः प्राहुः नाङ्गं यावन्मतिस्ततः । अन्वयो व्यतिरेकश्च यथासम्भवमिष्यते ॥ | ||||
| 78 | 78.3.14 - नियम्यत्वनियन्तृत्वे भावयोर्यादृशी मते । ते एव विपरीते तु विज्ञेये तदभावयोः ॥ | ||||
| 78 | 78.3.15 - गमकस्यैकदेशस्य व्याप्तिं गम्येन भाषितुम् । साध्यसाधर्म्यवैधर्म्यदृष्टान्तः प्रतिपाद्यते ॥ | ||||
| 78 | 78.3.16 - तत्र हेत्वर्थमुद्दिश्य साध्योपादानमिष्यते । उद्देश्यो व्याप्यते धर्मः व्यापकश्चोत्तरो मतः ॥ | श्लोक.[381] | |||
| 78 | 78.3.17 - यद्वृत्तयोगः प्राथम्यमित्याद्युद्देश्यलक्षणम् । तद्वृत्तमेवकारश्च स्यादुपादेयलक्षणम् ॥ | ||||
| 78 | 78.3.18 - उद्देश्यतावच्छेदकव्यापकत्वं हि भासते । विधेयस्येत्येतदेव विवृतं नव्यतार्किकैः ॥ | ||||
| 78 | 78.3.19 - साध्येन साधनस्याथ व्याप्तिमन्ये प्रचक्षते । व्याप्तिरावृतिरेषा स्यादथवाऽधिकदेशता ॥ | न्या. मा.[56] | |||
| 78 | 78.3.2 - सम्बन्धो व्याप्तिरिष्टाऽत्र लिङ्गधर्मस्य लिङ्गिना । व्याप्यस्य गमकत्वं च व्यापकं गम्यमिष्यते ॥ | श्लोक.[348] | |||
| 78 | 78.3.20 - भूमौ प्रतिष्ठितो वह्निः धूमाग्रं व्योम्न्यवस्थितम् । व्याप्नोति कथमित्यत्र प्रत्यवस्थीयते परैः ॥ | ||||
| 78 | 78.3.3 - यो यस्य देशकालाभ्यां समो न्यूनोऽपि वा भवेत् । स व्याप्यः व्यापकस्तस्य समो वाऽभ्यधिकोऽपि वा | ||||
| 78 | 78.3.4 - येन केनापि सम्बन्धेनैष क्वापि नियम्यते । स एव लिङ्गधर्मस्य लिङ्गता समुदाहृता ॥ | ||||
| 78 | 78.3.5 - तथा च नियमाख्यो यस्सम्बन्धो व्याप्तिलक्षणः । तदभावादागमोऽपि प्रमाणं स्याद्विलक्षणम् ॥ | ||||
| 78 | 78.3.6 - व्याप्तिस्सपक्षदृष्टैवानुमानाङ्गतया मता । सर्वदेशव्याप्तिरत्र दुर्ग्रहैव विपश्चिताम् ॥ | ||||
| 78 | 78.3.7 - भूयोदर्शनगम्या च व्याप्तिस्सामान्यधर्मयोः । क्वचिच्च कृत्तिकारोहिण्याद्ययोर्हि विशेषयोः ॥ | ||||
| 78 | 78.3.8 - कैश्चित् यावद्देशकालव्याप्तिधीरङ्गमिष्यते । मानं मृगयमाणाश्च प्रत्यक्षं तत्सकृद्विदुः ॥ | ||||
| 78 | 78.3.9 - बालोऽपि दीपकलिकास्फर्शाद्वेत्ति तथा सकृत् । योगिप्रत्यक्षतुल्यं तन्मानसं केचिदब्रुवन् ॥ | न्या. मा.[122] | |||
| 78 | इतरेषां व्याप्तिः | 78.4.1 - निरुपाधिकसम्बन्धो व्याप्तिरित्यपरे विदुः । उपाधिस्साधनाव्याप्तिसाध्यव्याप्त्यादिगर्भितः ॥ | |||
| 78 | 78.4.2 - तत्रोपाधिव्याप्तिवस्तुनिर्णयेऽन्योन्यसंश्रयः । तत्र चेत्थं समाधानं परिशुद्धावुदीरितम् ॥ | ||||
| 78 | 78.4.3 - यो यावत्साध्यदेशस्थः न यावद्धेतुदेशगः । स उपाधिरिति ज्ञानान्न दोष इति निश्चितम् ॥ | ||||
| 78 | व्याप्तिवादः | अन्तर्व्याप्त्यादिविशेषः | 78.5.1 - अन्तर्व्याप्तिः बहिर्व्याप्तिरिति व्याप्तिर्द्विधा मता । सिषाधयिषितव्यक्तिव्याप्तिरन्तरितीर्यते ॥ | प्र. त.[3-38] | |
| 78 | 78.5.2 - बहिः व्यक्त्यन्तरव्याप्तिरिति ह्यार्हतनिर्णयः । पक्षे व्याप्तिर्भवेदान्तः त्वन्यत्र बहिरिष्यते ॥ | ||||
| 78 | 78.5.3 - इति प्रमाणतत्त्वेऽपि विस्तृतं देवसूरिणा । विशेषव्याप्तिरन्तः स्यात् बहिस्सामान्यतो भवेत् ॥ | न्या. म.[111] | |||
| 78 | 78.5.4 - वृथा विभाग इत्याहुः विबुधा न्यायवेदिनः । व्यतिरेकव्याप्तिबुद्ध्याऽप्यन्वयव्याप्तिरेव हि ॥ | ||||
| 78 | 78.5.5 - अवधार्येत सैव स्यादनुमाङ्गमितीतरे । इत्थं व्याप्तिविकल्पोऽयं सङ्क्षेपादिह सूचितः ॥ | ||||
| 78 | साधर्म्यवैधर्म्यविचारः | 78.6.1 - अथ साधर्म्यवैधर्म्यविचारे किञ्चिदुच्यते । शाक्या वैधर्म्यवचनं पाक्षिकं नैव सेहिरे ॥ | न्या. र.[387] | ||
| 78 | 78.6.10 - अन्वयस्य सपक्षेऽपि विपक्षवददर्शनात् । द्वाभ्यां च व्यावृत्त एषः धूमस्संशायको भवेत् ॥ | ||||
| 78 | 78.6.11 - तथा चापोहरूपार्थो लोके नैव प्रसिद्ध्यति । अतोऽन्वयोऽप्यङ्गमिति स्वीकर्तुमुचितं बुधैः ॥ | ||||
| 78 | 78.6.12 - अन्वयस्य क्वचिद्दृष्टौ ह्यतद्व्यावृत्तिनिश्चयः । यत्तु सर्वत्रान्वयोऽयं दुर्ग्रहस्स्यादितीरितम् ॥ | ||||
| 78 | 78.6.13 - तत्तुल्यं व्यतिरेकेऽपि नैषोऽदर्शनमात्रतः । किन्तु दृश्यादर्शनतः, एकदेशस्थितस्य तु ॥ | ||||
| 78 | 78.6.14 - न कदाचिद्धि सर्वत्र दृश्यादर्शनसम्भवः । तेन सर्वत्रान्वयेऽथ व्यतिरेके च सर्वतः ॥ | ||||
| 78 | 78.6.15 - अविज्ञातेऽपि बहुशः साहित्यावगमात्पुनः । व्यभिचारादर्शनेन सनाथादनुमोदयः ॥ | ||||
| 78 | 78.6.16 - सर्वैरभ्युपगन्तव्यः एवं शब्देऽपि दृश्यताम् । तद्वस्तुविषयौ लिङ्गशब्दौ नापोहगोचरौ ॥ | ||||
| 78 | 78.6.17 - अपोहवार्तिकश्लोकभाव एवं निरूपितः । | ||||
| 78 | 78.6.2 - वैधर्म्यमेव वक्तव्यं सर्वदेत्यप्यवादिषुः । धूमत्वं नाम सामान्यं न वस्तु परमार्थतः ॥ | ||||
| 78 | 78.6.3 - अस्तु वाऽथापि साधर्म्यं न वक्तुमिह शक्यते । अशेषदेशकालेषु दर्ग्रहः शिखिनोऽन्वयः ॥ | ||||
| 78 | 78.6.4 - विपक्षव्यतिरेकस्तु सुज्ञानः स्याददर्शनात् । सुकरं चैकदेशस्थेनैवानग्निष्वदर्शनम् ॥ | ||||
| 78 | 78.6.5 - तस्माद्धूमो ह्यनग्निभ्यो रिच्यमानोऽवबोधकः । अनग्निव्यावृत्तिमुखादग्नेरिह विनिश्चयः ॥ | ||||
| 78 | 78.6.6 - अतद्व्यावृत्तिविषयौ लिङ्गशब्दावतो मतौ । अत्र प्रत्युक्तिरेषा स्यादपोहश्लोकवार्तिकम् ॥ | श्लोक.[585] | |||
| 78 | 78.6.7 - न चादर्शनमात्रेण ताभ्यां प्रत्यायनं भवेत् । सर्वत्रेव ह्यदृष्टत्वात्प्रत्याय्यं नावशिष्यते ॥ | ||||
| 78 | 78.6.8 - अस्य चायमभिप्रायस्सङ्ग्रहात्प्रतिपाद्यते । विपक्षादर्शनं त्वत्रादर्शनस्वनशब्दितम् ॥ | ||||
| 78 | 78.6.9 - प्रत्यायनं पुनरतद्व्यावृत्तिविषयं मतम् । तच्छब्दार्थौ लिङ्गशब्दौ तन्नापोहमतिः क्वचित् ॥ | ||||
| 78 | केवलव्यतिरेकी | 78.7.1 - अन्वयव्यतिरेकी च तथा स्यात्केवलान्वयी ॥ | |||
| 78 | 78.7.10 - व्यतिरेकव्याप्तिबुद्ध्या साऽन्यथाऽकारि तार्किकैः । यच्चानुकूलतर्के सत्यप्रसिद्धविशेषणः ॥ | ||||
| 78 | 78.7.11 - न दोष इति भाषन्ते तार्किकाः तदसङ्गतम् । तर्को हि नाप्रसिद्धार्थं क्वचित्साधयितुं क्षमः ॥ | ||||
| 78 | 78.7.12 - अतोऽप्रसिद्धतादोषः तर्के सत्यपि दुस्त्यजः । केवलव्यतिरेकी च स क्वचिद्भावगोचरः ॥ | स. सि.[4-53] | |||
| 78 | 78.7.13 - अभावगोचरश्चेति द्विविधो विबुधैर्मतः । गौरिति व्यवहर्तव्य इति स्याद्भावगोचरः ॥ | ||||
| 78 | 78.7.14 - इतरेभ्यो भिद्यत इत्यभावविषयो मतः । व्यावृत्तिर्व्यवहारश्च लक्षणस्य प्रयोजनम् ॥ | ||||
| 78 | 78.7.15 - इति व्यवहृतिः प्राचां विदुषां तन्निबन्धना । | ||||
| 78 | 78.7.2 - केवलव्यतिरेकी च हेतुः व्याप्तिप्रभेदतः । अतस्त्रिधाऽनुमानं स्यादिति न्यायविदां मतम् ॥ | ||||
| 78 | 78.7.3 - कौमारिलाद्याः नेच्छन्ति हेतुं तं व्यतिरेकिणम् । तथा वादीन्द्रादयश्च नेच्छन्त्यन्वयिनं पुनः ॥ | ||||
| 78 | 78.7.4 - अन्वयव्यतिरेक्येकहेतुमात्रविदस्ति चेत् । तृतीयश्शोभते पन्थाः स च द्वावपि दूषयेत् ॥ | ||||
| 78 | 78.7.5 - नैयायिकास्तु तान्सर्वान् दूषयेयुः महाधियः । अत्रायमभिसन्धिस्स्यात् केवलव्यतिरेकिणः ॥ | ||||
| 78 | 78.7.6 - निरासे वेदविदुषां न्यायशुद्ध्यादिसूचितः । हैतुकास्साधयन्त्यत्र केवलव्यतिरेकिणा ॥ | ||||
| 78 | 78.7.7 - यद्यदिच्छन्ति तत्सर्वं स चादौ भज्यते यदि । त्र्यंशोऽवरोपितो भारो भवेद्धैतुकभञ्जने ॥ | न्यायपरि.[79] | |||
| 78 | 78.7.8 - प्रमाणवादारम्भे च तद्विस्तर उदीरितः । साध्याप्रसिद्धिः वैषम्यं व्यर्थतोपनयस्य च ॥ | ||||
| 78 | 78.7.9 - अन्वयेनैव सिद्धिश्च व्यतिरेकिणि दूषणम् । तत्स्थाने ह्यभिषिञ्चन्ति पञ्चमीं प्रमितिं तु ते ॥ | ||||
| 78 | केवलान्वयी | 78.8.1 - केवलान्वयिहेतुश्च सम्मतो न्यायवेदिभिः ॥ | |||
| 78 | 78.8.10 - किं पुनस्सर्ववचसां प्रतिष्ठा यत्र तत्र तु । | ||||
| 78 | 78.8.2 - अत एवाविनाभावः दुर्ग्रहः तत्र कथ्यते । धर्मादयः प्रमेयत्वात् प्रत्यक्षाः कस्यचित्त्विति ॥ | ||||
| 78 | 78.8.3 - उदाहरन्ति न्यायज्ञाः केवलान्वयिनं क्वचित् । इदं वाच्यं ज्ञेयतयेत्यपि क्वापि प्रयुज्यते ॥ | ||||
| 78 | 78.8.4 - तद्दूषयति वादीन्द्रः समाधिस्तत्र हि श्रुतः । वाच्यत्वं ज्ञायते चैवं ज्ञेयत्वमभिधीयते ॥ | ||||
| 78 | 78.8.5 - विरोधो व्यक्तिभेदेन यथावदुपशाम्यति । वाच्यत्वेऽपि च वाच्यत्वं ज्ञेयत्वे ज्ञेयता तथा ॥ | ||||
| 78 | 78.8.6 - व्यक्तिभेदाद्विरोधस्य शान्तिः बीजाङ्कुरादिवत् । नात्माश्रयप्रसक्तिर्वा नाऽन्योन्याश्रयताऽपि वा ॥ | ||||
| 78 | 78.8.7 - प्रमेयत्वाभिधेयत्वप्रसङ्गे इति निर्णयः । तथापि विफलं त्वेतदिति केचन जानते ॥ | ||||
| 78 | 78.8.8 - इदं प्रयोजनं ज्ञेयं तत्त्वमुक्ताकलापतः । यतो वाचो निवर्तन्त इति श्रुत्येकदेशिनाम् ॥ | तत्त्वमुक्ता.[4-51] | |||
| 78 | 78.8.9 - सद्विवर्तविदां मार्गनिरोधः प्रथमं फलम् । दुस्साधं क्वचिदप्येवमवाच्यत्वादि चेत्तदा ॥ | ||||
| 78 | महाविद्या | 78.9.1 - महाविद्या नाम कश्चिद्धेतुः वादीन्द्रसम्मतः ॥ | स. सि.[4-49] | ||
| 78 | 78.9.2 - स केवलान्वयी यावत्सपक्षेषु स्थितो मतः । महाविद्यासूत्रकर्ता यः कुलार्काभिधो बुधः ॥ | ||||
| 78 | 78.9.3 - महाविद्याप्रवीणश्च शिवादित्याभिधो बुधः । तस्यास्ति किञ्चिद्व्याख्यानं महाविद्याविडम्बनम् ॥ | ||||
| 78 | 78.9.4 - तस्य प्रणेता वादीन्द्रः यस्स्याच्छङ्करकिङ्करः । विवादाध्यासितं स्वस्वेतरवृत्तित्ववर्जितः ॥ | ||||
| 78 | 78.9.5 - यस्सकर्तृकनिष्ठस्स्यात्तस्याधिकरणं भवेत् । प्रमेयत्वात्कलशवत् इत्यादिः केवलान्वयी ॥ | ||||
| 78 | 78.9.6 - एतेन क्षित्यङ्कुरादेस्स्यात्सकर्तृकतेति च । तर्कानुकूल्यतस्तत्र बलाबलविनिर्णयः ॥ | ||||
| 78 | 78.9.7 - इति प्राचीनसिद्धान्ताः प्रायस्सङ्गृह्य दर्शिताः । वेदान्तसूरिभिर्न्यायपरिशुद्धाविति स्थितम् ॥ | ||||
| 79 | दिङ्नागमतम् | 79.1.1 - न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायां कारिका इमाः । दिङ्नागकथिताः वाचस्पतिमिश्रैरुदाहृताः ॥ | न्या. वा.[120] | ||
| 79 | 79.1.2 - केचिद्धर्मान्तरं मेयं लिङ्गस्याव्यभिचारतः । सम्बन्धं केचिदिच्छन्ति सिद्धत्वाद्धर्मधर्मिणोः ॥ | ||||
| 79 | 79.1.3 - लिङ्गं धर्मे प्रसिद्धं चेत् किमन्यत्तेन मीयते । अथ धर्मिणि तस्यैव किमर्थं नानुमेयता ॥ | ||||
| 79 | 79.1.4 - सम्बन्धेऽपि द्वयं नास्ति षष्ठी श्रूयेत तद्वति । अवाच्योऽनुगृहीतत्वात् न चासौ लिङ्गसङ्गतः ॥ | ||||
| 79 | 79.1.5 - लिङ्गस्याव्यभिचारस्तु धर्मेणान्यत्र दृश्यते । तत्र प्रसिद्धं तद्युक्तं धर्मिणं गमयेदिति ॥ | ||||
| 79 | अनुमेयवादः | ईश्वरानुमानम् | अचेतनत्वे च सति कार्यकारित्वतस्त्विति। अत्र दोषादोषचिन्ता प्रवृत्ता महती कथा॥ | ||
| 79 | अदृष्टलिङ्गकं चान्यत् विस्तरः कुसुमाञ्जलौ। वेदलिङ्गकमेवोपदेशलिङ्गकमुच्यते॥ | ||||
| 79 | नैयायिकमतम् | अनुमेयं च मत्त्वर्थः नान्यशब्दार्थ इत्यतः। संबन्धासाध्यतापक्षीक्षेपास्सर्वे निवारिताः॥ | न्या. म.[123] | ||
| 79 | अन्वयव्यतिरेक्याद्यं द्वितीयं व्यतिरेकवत्। वेदवाक्यं कर्तृपूर्वं वाक्यत्वाद्भारतादिवत्॥ | ||||
| 79 | प्रभाकरमतम् | गुरुभिस्त्वन्यथा तत्र निर्णीतं तत्प्रदर्श्यते। व्याप्तिग्रहणवेलायां धूमवत्यखिले स्थले॥ | |||
| 79 | कुमारिलमतम् | तस्माद्धर्मविशिष्टस्य धर्मिणः स्यात् प्रमेयता। तत्र धर्मी धूम एव प्राच्यतर्किकसम्मता॥ | |||
| 79 | तस्माल्लोकायिताशङ्काः सर्वा अप्याकुलीकृताः। इति नैयायिकैकान्तः विश्रुतस्सर्ववादिनाम्॥ | ||||
| 79 | देशकालानुरक्तस्य वह्नेः प्रागप्रसिद्धितः। सिद्धिसाधनशङ्का तु वारितैवं कुमारिलैः॥ | ||||
| 79 | पर्वतस्याग्निरस्तीति संबन्धोऽस्तीति वा तयोः। न हि प्रयुञ्जते धीराः संबन्धोऽतो न साध्यते॥ | ||||
| 79 | प्राधान्येनानुमानं तु त्रिविधं हीशसाधनम्। कार्यालिङ्गकमाद्यं स्यात् द्वितीयं वेदलिङ्गकम्॥ | ||||
| 79 | मीमांसकानां सिद्धान्तं त्वनुमेयमिदं मतम्। इदानीं पर्वते वह्निरस्तीत्यनुमितिः भवेत्॥ | ||||
| 79 | यत्सिषाधयिषन्त्यत्र तार्किकाः परमेश्वरम्। तत्रानुमाने यत्किंचित्प्रसङ्गादिह कथ्यते॥ | ||||
| 79 | वह्निमत्ताऽस्तीतिबुद्धेः प्रकृते पर्वते पुनः। धूमवत्त्वं ग्रहीतव्यं नच तेजस्विता पुनः॥ | ||||
| 79 | विवादाध्यासितं ह्येतत्कार्यत्वात्स्यात्सकर्तृकम्। कदाचित्कत्वतः कार्यं सर्ववित्कर्तृपूर्वकम्॥ | ||||
| 79 | वेदस्सर्वज्ञप्रणीतः वेदत्वात् व्यतिरेक्यदः। अदृष्टं सकलं साक्षात्कर्तृधीमदधिष्ठितम्॥ | ||||
| 79 | स एव प्रायशस्सर्वैः स्वीकृतो नव्यसूरिभिः। निरूढतर्कसंस्काराः सुधियः प्रथमं यतः॥ | ||||
| 79 | सा हि पूर्वगृहीतैव संस्कारात्स्मर्यते तदा। प्रत्युत्पन्ननिदानोत्था संगतिस्त्वनुमा ततः॥ | न्या. म.[118] | |||
| 79 | सामान्यव्याप्तिसहितपक्षदर्मत्वधीबलात्। सामान्ये पक्षनिष्ठत्वं विशेषः न्यायविन्मतः॥ | ||||
| 80 | ज्ञानश्रीः | अनुमेयेऽथ तत्तुल्ये सद्भावः नास्तिताऽसति। इत्येवं धर्मकीर्तेश्च सपक्षविषयं वचः॥ | |||
| 80 | निरालम्बनानुमानम् | असत्यात्सत्यधीयुक्तिं समालम्ब्य हि शाङ्करे। शारीरके जगन्मिथ्यावाद एष समर्थितः॥ | ब्र. सू. शं.[2-1-15] | ||
| 80 | अस्तीदं वचनं तेषामिदं तत्र परीक्ष्यताम्। भेदोऽसतः कथं हि स्यात् बुद्धिशब्दप्रकल्पनात्॥ | ||||
| 80 | न्यायवादः | कुमारिलः | इति तार्किकसिद्धान्तं प्रायस्सर्वोऽनुमन्यते। अथ मीमांसकानां तु मते भेदः प्रदर्श्यते॥ | ||
| 80 | वात्स्यायनः | इति प्रशस्तपादोक्तमथ पक्षिलभाषितम्। प्रतिज्ञा च तथा हेतुरुदाहरणमित्यपि॥ | न्या. भा.[1-1-32] | ||
| 80 | इत्यादिः विस्तरो ज्ञेयः, तत्र श्रीभाष्यकृत्पुनः। असत्ये विषयेऽप्यत्र प्राह ज्ञानस्य सत्यताम्॥ | ||||
| 80 | उदाहरणमत्रोपमानं चोपनयो मतः। सर्वेषामुपसंहारो भवेन्निगमनं पुनः॥ | ||||
| 80 | एवं स्थितेऽपि कैश्चित्तु बौद्धैः क्षणिकवादिभिः। सपक्षलक्षणं साध्यधर्मवत्त्वमितीरितम्॥ | ||||
| 80 | एवमादिवचोभेदैः निरालम्बनसाधनम्। दूषितं विस्तरेणेदं वीक्ष्यतां श्लोकवार्तिके॥ | ||||
| 80 | कथंवा सत्यमेकत्वमनृतादवगम्यते। अत्रोच्यते प्राक्प्रबोधात् सर्वं सत्स्वप्नवत्ततः॥ | ||||
| 80 | ततश्च पक्ष एव स्यात्सपक्ष इति तन्मतम्। सत्त्वेन क्षणभङ्गानुमाने सर्वपक्षता॥ | ||||
| 80 | ततश्च पक्षवटनमनपेक्षितमुच्यते। तत्तु सर्वैरपि परैः विबुधैः प्रतिषिद्ध्यते॥ | ||||
| 80 | जयन्तः | ततश्चानुमितिस्सैषा प्रोक्ता निगमनादिह। एवंच पञ्चावयवाः जयन्तेन निगुम्भिताः॥ | न्या. म.[584] | ||
| 80 | ततो व्याप्तिस्मृतिः साऽपि दृष्टान्तेनाभिधीयते। ततः परामर्शसिद्धिः स चोपनयवेदितः॥ | ||||
| 80 | तत्तु पञ्चतयं केचित् द्वयमन्ये वयं त्रयम्। उदाहरणपर्यन्तं यद्वोद्राहरणादिकम्॥ | ||||
| 80 | तत्रोदाहरणं चोपनयश्चेति द्वयं मतम्। सूच्यन्ते नहि पाठ्यन्ते धीमन्तो वादिनः खलु॥ | ||||
| 80 | वेदान्तार्यः | तथा न्यायनिरुक्त्याख्यवादेऽधिकरमात्मकः। न्यायो निरूप्यते चैवं नयोऽप्यार्हत उच्यते॥ | |||
| 80 | तथा विधिप्रतीषेधशास्त्राण्यप्यफलानि च। मोक्षशास्त्रं तथा शिष्यशासित्रादि विहन्यते॥ | ||||
| 80 | तथाचावयवद्वैधवादिभिस्सौगतैरिह। यत्सत्तत्त् क्षणिकं सन्तश्चामी भावा इतीर्यते॥ | ||||
| 80 | तथैवोपनयश्चापि भवेन्निगमनं ततः। जिज्ञासा संशयश्चैव शक्यप्राप्तिः प्रयोजनम्॥ | ||||
| 80 | तदेवं पोरुक्त्येन तथाऽध्याहारदोषतः। तर्कबौद्धमते हित्वा वयं त्र्यवयवे स्थिताः॥ | ||||
| 80 | तस्य चानभ्युगमे न हि पक्षो निषिद्ध्यते। न हेतुनिरपेक्षात्मा पक्षो नामास्ति कश्चन॥ | ||||
| 80 | तेन ज्ञानेन सत्येन मता सर्वत्र सत्यधीः। सत्यादसत्यधीर्वा स्यान्नासत्यासत्यधीः क्वचित्॥ | ||||
| 80 | देहात्मप्रत्ययो यद्वत्प्रमाणत्वेन कल्पितः। लौकिकं तद्वदेवदं प्रमाणं त्वात्मनिश्चयात्॥ | ||||
| 80 | न दृष्टान्तनिषेधोऽपि सर्वलोकनिसम्मतेः। तत्पक्षेदेतुदृष्टान्तमर्यादा सुप्रतिष्ठिता॥ | ||||
| 80 | नच शक्यं प्रतिज्ञातुं पक्षो नास्तीति केवलम्। एतत्प्रतिज्ञावाक्यार्थे पक्षोपगमसंभवात्॥ | ||||
| 80 | ननु यद्वन्मया हेतुः नेष्यते दूषणं तथा। तेन मे दूषणाभवात् अदुष्टं किं न साधनम्॥ | श्लोक.[260] | |||
| 80 | नन्वसत्यपि बाह्येऽर्थे बुद्ध्यारूढेन सिद्ध्यति। वासनाशब्दभेदेत्थविकल्पप्रविभागतः॥ | न्या. र.[258] | |||
| 80 | नन्वेकत्वैकान्तवादे नानात्वं न प्रसिद्ध्यति। प्रत्यक्षादिप्रमाणानि व्याहतानि भवन्ति हि॥ | ||||
| 80 | निर्वस्तुके कथंचस्यात्प्रसवो बुद्धिशब्दयोः। शब्दभेदोऽपि भवतः तदभावान्न सिद्ध्यति॥ | ||||
| 80 | नेदानीं दूषणं कार्यं साधनाभावतो यदि। त्वयैवास्मदभिप्रेता स्वपक्षासिद्धिराश्रिता॥ | ||||
| 80 | न्यायविद्भिरिदं चोक्तं धर्मादौ बुद्धिमाश्रिते। व्यवहारोऽनुमानादेः कल्प्यते न बहिः स्थिते॥ | ||||
| 80 | पक्षस्य वचनं नाम प्रतिज्ञा स च दुर्वचः। ज्ञातव्ये पक्षधर्मत्वे पक्षो धर्म्यभिधीयते॥ | प्र. त.[3-9] | |||
| 80 | पञ्चावयवसंयुक्तमित्याहुरिह केचन। अत्रचावयवव्यूहे प्रमाणानि परस्परम्॥ | ||||
| 80 | परे तु पञ्चावयान् प्रतिज्ञादीन् प्रचक्षते। न्यायः परप्रत्ययार्थः वाच्यं यावदपेक्षितम्॥ | ||||
| 80 | प्रतिज्ञया निगमनं हेतुनोपनयस्तथा। गतार्थ इति कः कुर्यात् पञ्चावयवघोषणाम्॥ | मानमेयोदयः.[ ] | |||
| 80 | प्रशस्तवादः | प्रतिज्ञा चापदेशश्च तथैव च निदर्शनम्। तथैव चानुसंधानं प्रत्याम्नाय पञ्चमः॥ | वैशेषिकभाष्यम्.[ ] | ||
| 80 | देवसूरिः | प्रतिज्ञा हेतुरिति च द्वयमेवार्हता विदुः। मन्दबुद्धिविवेकाय दृष्टान्ताद्यपि कुत्रचित्य़य़ | प्र. त.[3-42] | ||
| 80 | प्रथमं पर्वतोऽध्यक्षः कथ्यते स प्रतिज्ञया। ततो लिङ्गस्योपलब्ध्या हेतुना तन्निवेद्यते॥ | ||||
| 80 | प्रसाधयितुष्टो हि हेतुना पक्ष उच्यते। हेतुमात्रनिषेधोऽपि न च सर्वत्र शक्यते॥ | ||||
| 80 | यो वादिप्रतिवादिभ्यां निश्चितस्साधनं तु तत्। इति दिङ्नागोक्तमतः नासत्यात्सत्यधीः क्वचित्॥ | न्या. र.[250] | |||
| 80 | योऽपि रेखादयो दृष्टाः वर्णानां प्रतिपादकाः। न ते स्वेनापि रूपेण परमार्थत्ववर्जिताः॥ | ||||
| 80 | रज्जुसर्पान्मृगलाद्दंशनस्नानधीरपि। सत्याप्रबोधनिर्बाधा फलमप्युपभ्यते॥ | ||||
| 80 | वर्णात्मना न सत्याश्चेत्सर्वभावेष्वयं विधिः। पदार्थान्तररूपेण न सत्यं किंचिदिष्यते॥ | ||||
| 80 | व्याप्तिकाले भवेद्धर्मः साध्यसिद्धौ पुनर्द्वयम्। तस्मान्न्याये प्रतिज्ञायाः प्रयोगे नेति जानते॥ | ||||
| 80 | व्युदासस्संशयस्येति दशान्येऽवयवान्विदुः। प्रमाणसामर्थ्यबुद्धिः शक्यप्राप्तिरितीर्यते॥ | ||||
| 80 | शुभाशुभस्वप्नदृग्भ्यां सूच्येते साध्वसाधुनी। तथा सत्याक्षरज्ञानमस्ति रेखानृताक्षरात्॥ | ||||
| 80 | संभूयसंदिग्धमर्थं साधयन्तीति भाषितम्। शब्दः प्रतिज्ञाऽनुमानं हेतुः प्रत्यक्षमेव तत्॥ | ||||
| 80 | सपक्षः स्यात्समानोऽर्थः साध्यधर्मसदृक्त्वतः। सपक्षलक्षणं त्वेतद्दिङ्नागविबुधोदितम्॥ | प्र. त.[3-13] | |||
| 80 | सर्वस्यास्य विवादस्य निदानं वचनं पुनः। अनिर्वाच्यविचारे प्राक् धर्मकीर्तेरुदाहृतम्॥ | मानमेय.[305] | |||
| 80 | सर्वोपपत्तिरेकत्वं त्वसत्यादपि गम्यते। यथा शङ्काविषाद्धेतोर्मरणाद्युपजायते॥ | ||||
| 80 | स्वप्रवृत्तिविरोधेन न कारकनिषेधनम्। ज्ञापकस्य निषेधस्तु व्यवहारविरोधकृत्॥ | ||||
| 80 | स्वाभिप्रायानुसारेण परः प्रच्याय्यते परैः। तत्र स्वप्रतिपत्तिर्हि क्रमेणैवं प्रजायते॥ | ||||
| 80 | हेत्वादीनां तु भवतः स्वरूपेणाप्यसत्यता। तेन बाष्पादित्तेषामुपायत्वं न लेख्यवत्॥ | ||||
| 81 | संशयविचारः | अतएवानित्यदोषं प्राहुर्नैयायिका अपि। रत्नकोशकृतोऽप्यत्र विदुस्संशयदेतुताम्॥ | |||
| 81 | विरोधविचारः | अत्रोच्यते या हि युक्तिः परपक्षापनुत्तये। उपात्ता तत्सजातीया स्वपक्षं चेत्प्रतिक्षेपेत्॥ | |||
| 81 | साध्याद्याभासः | अनुमानाभास एव साध्याभासादिसंभवात्। सोऽपि ग्रह्य इति प्राहुरपरे विबुधोत्तमाः॥ | |||
| 81 | प्रशस्तपादमतम् | अनुमेयेन संबद्धं प्रसिद्धं च तदन्विते। तदभावे च नास्त्येव तल्लिङ्गमनुमापकम्॥ | वैशेषिकभाष्यम्.[ ] | ||
| 81 | नैयायिकमतम् | अनेकान्तो विरुद्धश्चाप्यसिद्धः प्रतिपक्षितः। कालात्ययापदिष्टश्च हेत्वाभासास्तु पञ्चधा॥ | सि. मु.[71 का.] | ||
| 81 | असाधरणदोषस्य शाक्यास्संशयदेतुताम्।वदन्ति तच्चानुमानं दूषितं च कुमारिलैः॥ | ||||
| 81 | हेत्वाभासाः | अनध्यवसितः | असाधारण एवायमनध्यवसिताभिधः। देत्वाभासान्तरमिति भूषान्यायसम्मतः॥ | न्यायपरि.[175] | |
| 81 | विरुद्धाव्यभिचारी | असाधारममित्यन्ये प्रतिपक्षं परे विदुः। यथा परोदितैरेव पक्षहेतुनिदर्शनैः॥ | श्लोक.[375] | ||
| 81 | आर्हतमतम् | असिद्धिश्च विरुद्धश्चानैकान्तिक इति त्रयः। हेत्वाभासा इति प्राहुरार्हता अपि कोविदाः॥ | प्र. त.[6-47] | ||
| 81 | आद्यस्साधरणस्तु स्यादसाधारणकोऽपरः। तथैवानुपसंहारी त्रिधाऽनैकान्तिको भवेत्॥ | ||||
| 81 | मीमांसकमतम् | आश्रयासिद्धिरत्र स्यान्नचेच्पक्षः प्रसिद्ध्यति। भिन्नाधारे साध्यहेत्वोः व्याप्यत्वासिद्धिसंभवः॥ | |||
| 81 | आश्रयासिद्धिराद्या स्यात् स्वरूपासिद्धिरप्यथ। व्याप्यत्वसिद्धिरपरा स्यादसिद्धिरतः त्रिधा॥ | ||||
| 81 | इति प्रशस्तपादेन प्रोक्तं वैशेषिकं मतम्। अथ नैयायिकमते विश्वनाथस्य संग्रहः॥ | ||||
| 81 | एतेन वस्तुनो नानाकारता भाट्टसम्मता। सोऽन्कान्तो वाद इति गुरुभिस्त्वधरीकृतः॥ | ||||
| 81 | कदाचिदूचुराचार्याः समासरुचयोः बुधाः॥ | ||||
| 81 | गुरूणां तादृशो दोषः नेष्टः वस्तुविरोधतः। नहि वस्तु विकल्पेन न विरुद्धसमुच्चयः॥ | ||||
| 81 | तथैवानुपसंहारी केवलान्वयिसाध्यकः। यस्साध्यवति नैवास्ति त विरुद्ध उदाहृतः॥ | ||||
| 81 | तादृश्या परपक्षस्य नच दोषः प्रसज्यते। स्वपक्ष एव दुष्टस्स्यादिति दूषकतोदिता॥ | ||||
| 81 | त्रिधा प्रतिज्ञादोषस्स्यात् स्ववाग्विहतिलक्षणः। वन्ध्या मे जननीत्येवं सर्वं वाक्यं मृषेत्यपि॥ | ||||
| 81 | दुष्टस्यापुच यद्यस्ति दूषकत्वं तदा भुवि। नित्यं स्यात्कलहः मौनं शरणं वाऽथ वादिनाम्॥ | ||||
| 81 | द्विधाऽनैकान्तिकत्वं स्याद्धेतुदोषोऽप्यनन्तरः। आद्यं सव्यभिचारः स्यात् परं सप्रतिसाधनम्॥ | ||||
| 81 | पक्षावृत्तेस्तु हेतुत्वे संबन्धासिद्धिरुच्यते। व्यतिरेकासिद्धिरेषा हेतुः पक्षात्मको यदि॥ | ||||
| 81 | सन्दिग्धानैकान्तिकता | पक्षेण व्यभिचारस्य चोदना शाक्यसम्मता॥ | |||
| 81 | प्रत्यक्षाद्याभासः | प्रत्यक्षादिप्रमाणानामाभासस्यापि दर्शनात्। हेत्वाभासस्य चैकस्य ग्रहणं चोपलक्षमम्॥ | |||
| 81 | प्रामाणानां स्वरूपेण संख्यया विषयेण च। फलेन च चतुष्पात्त्वं आभासस्तद्विपर्ययः॥ | ||||
| 81 | बाधकत्वं विरुद्धत्वं तृतीयो दोष इष्यते॥ | ||||
| 81 | भाट्टानां संशयोभीष्टः फलं सप्रतिसाधने॥ | शास्त्र.[1-1-5] | |||
| 81 | भासर्वज्ञादयो न्यायसारादाविममाश्रिताः।पन्थानमिति विज्ञेयं मानमेयोदयादितः॥ | ||||
| 81 | मीमांसाकानां सिद्धान्ते त्वथाभासो निरूप्यते। दोषोऽनुमाने द्विविधः प्रतिज्ञाहेतुभेदतः॥ | ||||
| 81 | यस्संदिग्धविपक्षस्स्यात् स त्वनैकान्तिको मतः। बाधादिरप्यसिद्ध्यादावन्तर्भावमिहार्हति॥ | ||||
| 81 | यस्सपक्षे विपक्षे च भवेत्साधारणस्तु सः। यस्तूभयस्माद्व्यावृतः स चासाधारणो मतः॥ | ||||
| 81 | यावज्जीवमहं मौनी धर्मिधर्मोक्तिरोघतः।असिद्धिश्चाप्यनैकान्तिकत्वं बाधकतेति च ॥ | ||||
| 81 | बाधविचारः | विचारो वस्तुरूपश्चेत्किं सिद्ध्येत्सर्वशून्यता। विचारोऽवस्तुरूपश्चेदपि नो सर्वशून्यता॥ | |||
| 81 | अप्रयोजकः | विपक्षे बाधकाभावादुपाधेर्वाऽपि संभवात्। हेत्वाभासोऽन्यथासिद्ध्यन् अप्रयोजक इष्यते॥ | न्यायपरि.[167] | ||
| 81 | विपरीतमतो यत्स्यात् एकेन द्वितयेन वा। विरुद्धासिद्धसंदिग्धमलिङ्गं काश्यपोऽब्रवीत्॥ | ||||
| 81 | विरुद्धयोः परामर्शे हेत्वोस्सत्प्रतिपक्षता। साध्यशून्यो यत्र पक्षः त्वसौ बाध उदाहृतः॥ | ||||
| 81 | विरुद्धसाधने तत्र विरुद्धाव्यभिचारिताम्। सर्वसत्प्रतिपक्षाणां विरुद्धाव्यभिचारिताम्॥ | ||||
| 81 | विरुद्धाव्यभिचारीत् केचिज्जात्यन्तरं विदुः। साधरणविशेषं तं प्राहुः केचन सूरयः॥ | ||||
| 81 | व्यधिकरणासिद्धः | स व्यधीकरणासिद्धः हेतुः पक्षेतरस्थितः। इत्याहुरपरे सोऽपि संबन्धासिद्धिमान् भवेत्॥ | |||
| 81 | संदिग्धानैकान्तिकता सोच्यते, नान्यसम्मता। अनुमानस्य चोच्छित्तिस्तादृग्दोषानुधावने॥ | ||||
| 81 | संदिग्धानैकान्तिकस्स्यादप्रयोजक इत्यपि। सौगतोक्तिरयुक्ता यदसिद्धेरुपजीव्यता॥ | न्या. कु.[3 स्त.] | |||
| 81 | समासमाविनाभावावेकत्र स्तो यदा तदा। समेन यदि नो व्याप्तस्तयोर्हीनोऽप्रयोजकः॥ | स. सं.[2 द] | |||
| 81 | सर्वं बाधितमेवास्तु वादिनामिति नैव सत्। बाधस्य बाधेऽवाधेऽपि सर्वाबाधोऽवतिष्ठते॥ | ||||
| 81 | सर्वोदाहरणं न्यायमञ्जर्यादिषु विश्रुतम्। पश्यन्त्वपेक्षावन्तश्चेद्वयं दिङ्मात्रसूचकाः॥ | ||||
| 81 | स्वेनैव स्वस्य रोधश्चेत्स्वव्यघातो ननूच्यते। स्वस्य सिद्धावसिद्धौ वा विरोधः किं करिष्यति॥ | ||||
| 81 | हेतुदोषास्त्रिधा ख्यातः पञ्चधाऽसिद्धिश्च पञ्चमी। शशशृङ्गादिहेतुत्वे स्वरूपसिद्धिरुच्यते॥ | ||||
| 82 | कथा | कथानधिकारः | अत्रोत्तरं पुनरिदं ते वादानधिकारिमः। इत्यन्तेवसतां सोऽयमुपदेशो भवेदिति॥ | ||
| 82 | पत्रमुखकथा | अथ पत्रमुखो वादो विदुषां हृदयंगमः। प्रमेयाम्बुजमार्ताण्डोदाहृतः कश्चिदुच्यते॥ | |||
| 82 | अधिकारोऽनुपायत्वान्न वादे शून्यवादिनः। इति सत्यविदः प्राहुः, आद्यो वादस्य खण्डने॥ | ||||
| 82 | कथाविज्ञानफलम् | अन्यथा षण्डचेष्टावद्भवेयुरफलाः कथाः। इति प्रख्यापनायात्र कथाभास उदाहृतः॥ | |||
| 82 | कथाफलम् | अर्थिप्रत्यर्थिनोस्चावन्न द्वयोर्जयसंभवः। एकस्य विजयेऽपि स्यात् सफला सत्कथैव सा॥ | |||
| 82 | असदप्रतिभादौ तु पक्षैकत्वमपि क्वचित्। सभ्येष्वसत्स्वदक्षेष्वप्युपर्युपरि धावति॥ | ||||
| 82 | वीतरागकथा | इति भेदानादरस्स्यादित्याहुर्वादकौतुकाः। नियोज्यः पर्यनूयोज्यः न कश्चित्कस्यतिद्भुवि॥ | |||
| 82 | इत्येवमनुमानस्य सारांशः परिकीर्तितः। बहुभिर्बहुधा प्राज्ञैः प्रायशो विस्तरः कृतः॥ | ||||
| 82 | कथानिरूपणम् | एकाधिकरणौ धर्मौ तुल्यकालौ विरोधिनौ। पृथक्परिग्रहौ पक्षप्रतिपक्षावुदीरितौ॥ | न्या. म.[590] | ||
| 82 | एवं नानाविधकथाभासतत्त्वावलोकिनाम्। सदुत्तैरस्तदुत्थानात् तत्त्वधीजयसंभवः॥ | ||||
| 82 | एवं लिप्यादिकमपि यथासंभवमर्हति। अन्तर्भावं ततस्तत्र न बिकल्पोऽस्ति वादिनानम्॥ | ||||
| 82 | कथानियमः | कक्ष्यागिनियमाश्चापि न्यायशास्त्रे हि विश्रुताः। एवंविधा हि निर्बन्धाः वादिनां जयहेतवः॥ | |||
| 82 | कथानधीकारवाचा निष्प्रयोजनतोदिता। इति मार्गान्तरं न्यायपरिशुद्धावुदीरितम्॥ | ||||
| 82 | चित्राद्यदन्तराणीयमारेकान्तात्मकत्वतः। यदित्थं न तदित्थं न यथाकिंचिदिति त्रयः॥ | ||||
| 82 | चेष्टा सामयिकी शब्दव्यवहारानुसारिणी। अस्येयं बोधिकेत्येवं भरताद्यागमे स्थिता॥ | ||||
| 82 | छलं च प्रायशः विश्वव्यामोहनमिति स्थितम्। जातिः स्वव्याघातकत्वादसदुत्तरमुच्यते॥ | ||||
| 82 | छलादयः | छलैश्च निग्रहस्थानैः जातिभिश्चापि साधनम्। उपालम्भश्च वादे चेत् स जल्प इति निर्णयः॥ | |||
| 82 | तथाचेदमिति प्रोक्तौ चत्वारोऽवयवा मताः। तस्मात्तथेति निर्देशे पञ्च पत्रस्य कस्यचित्॥ | ||||
| 82 | तथैवाप्रतिपत्तया वाऽथवा विप्रतिपत्तितः। प्रतिज्ञादिपरित्यागान्निग्रहस्थानसंभवः॥ | न्या. ता.[499] | |||
| 82 | तां द्विकक्ष्यादिकामेके षट्कक्ष्यावधिकां विदुः। पूर्वत्रासंभवात् सभ्यैः उत्तरत्र निवारणात्॥ | ||||
| 82 | तूष्णींभावो यदा तूष्णींभावो निग्रहकारणम्। प्रलपेत्तु यदा तत्र भवेत्प्रलपितं तु तत्॥ | ||||
| 82 | निग्रहस्थानमुदितं चतुर्विंशतिधा परम्। इति न्यायविदः प्राहुः परैर्विविधमिष्यते॥ | ||||
| 82 | परस्परविरुद्धार्थवादिनोर्हि विवादिनोः। व्यवहारः कथेत्युक्तः सा कथा त्रिविधा मता॥ | ||||
| 82 | परापादिदोषाणामनभ्युपगमेन वा। तदुद्धारेण वा दोषं ब्रूयादिति विनिर्णयः॥ | ||||
| 82 | प्रयोजनानुयोगेन वितण्डावादिनिग्रहः। वात्स्यायनोदितः सोऽध्वा विद्वद्भिरनुगम्यते॥ | ||||
| 82 | प्रसिद्धवयवं वाक्यं स्वेष्टस्यार्थस्य साधकम्। साधुगूढपदप्रायं पत्रमाहुरनाकुलम्॥ | ||||
| 82 | यङ्प्रयोगो यक्प्रयोगः इत्यादिश्शब्दगोचरः। अनुमानेनैव तथा शब्देनैव तथेति वा॥ | ||||
| 82 | यत्र द्वयोर्न विजयः नवा तत्त्वविनिश्चयः। कुकथां कथयन्त्येनां असुदुक्तिपरंपराम्॥ | ||||
| 82 | यथायथा चेष्टते सः तथा निग्रहहेतुता। अनन्तं निग्रहस्थानं कीर्तितं धर्मकीर्तिना॥ | ||||
| 82 | यदि शून्यविदं वादानधिकारं वदेत्सुधीः। तस्मिन्नेव विवादेनाधिकारं दित्सति स्वयम्॥ | ||||
| 82 | यदि शून्यविदन्यं प्रत्याहानधिकृतिं सुधीः। तस्य चाप्रतिवादित्वात् निग्रहस्थानमेव तत्॥ | ||||
| 82 | वादजल्पवितण्डाभिः तत्स्वरूपं पुनस्त्विदम्। वीतरागकथा वादः विजगीषुकथा परः॥ | ||||
| 82 | वादरूपैवैकधेति कथां तामार्हता विदुः। वीतरागकथा वाद इत्यतो विश्रुतो भुवि॥ | ||||
| 82 | वादेषु नियमा एते कल्प्यन्ते प्रौढिसिद्धयो। अदन्त्यो वा निरोष्ठ्यो वा लुङ्प्रयोगोऽथवा तथा॥ | स. सि.[4-63] | |||
| 82 | वितण्डा स्थापनाहीना परपक्षैतदूषणम्। प्रतिज्ञा साधनं चैव दूषणं च विनिर्णयः॥ | ||||
| 82 | विद्यायाः पालनार्थं सः न लाभाद्यर्थमिष्यते। छलं च त्रिविधं प्रोक्तं तद्द्वाविंशतिधा पुनः॥ | ||||
| 82 | विश्रुता वीतरागस्ते नाम्नाऽपि प्रायशो बुधाः। पराजयभयाद्वीतरागता यशसेऽपि वा॥ | ||||
| 82 | विस्तरश्शतदूषण्यां वेदान्ताचार्यसूरिभिः। कृतः कथाऽनधीकारवादे नावमिके पुनः॥ | शतदू.[9] | |||
| 82 | वैदिकेनागमेनैवेत्येवं मानव्यवस्थितिः। छलजात्यादयोऽप्येवं निग्रहस्थानलक्षणाः॥ | ||||
| 82 | व्यवहारश्चतुष्पादः लोकवच्चैव निर्णयः। सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते॥ | ||||
| 82 | श्वान्तभासितभूताद्यत्र्यन्तात्मतदुभान्तवाक्। परान्तद्योतितोद्दीप्तमितितस्वात्मकत्वतः॥ | ||||
| 82 | संभवैतिह्यचेष्टादिप्रमाणानां यथायथम्। अनुमानप्रभृतिषु ह्यन्तर्भावो बुधार्मतः॥ | ||||
| 83 | शक्तिग्रहविचारः | अतस्संकेतसंबन्धसिद्ध्यर्थं मार्गशोधनम्। तन्मार्गप्रतिरोधाय त्रिप्रमाणकतोदिता॥ | |||
| 83 | मीमांसकमतम् | अथ मीमांसकैकान्तः किंचित्संगृह्यतेऽधुना॥ | श्लोक.[433] | ||
| 83 | अर्थापत्त्याऽवबुध्यन्ते संबन्धं त्रिप्रमाणकम्। नच सामयिकस्तस्मात्संबन्ध इति निर्णयः॥ | ||||
| 83 | उपमानप्रमेयं चेत्संबन्धः स्यात्पदार्थयोः। स सामयिक एव स्यात् आरण्यकनरश्रुतः॥ | ||||
| 83 | वृद्धनैयायिकमतम् | उपायमात्रावगमे शब्दव्यापारविश्रमात्। निरपेक्षोपेयबोधतत्परादागमाद्भिदा॥ | |||
| 83 | एवमारण्यकाः केचित् केचिन्नागरकास्तथा। केचिद्देशान्तरविश्रुताः कतिचित्पुनः॥ | ||||
| 83 | औत्पत्तिकं तु संबन्धं शब्दस्यार्थेन ये विदुः। अर्थापत्तिप्रमाणेन साक्षात्तैस्तद्ग्रहो मतः॥ | ||||
| 83 | गवयस्थितसादृश्यदर्शनं करणं भवेत्। फलं गोगतसादृश्यज्ञानमितित्यवधार्यते॥ | ||||
| 83 | उपमानवादः | नव्यनैयायिकमतम् | गवादिवन्न द्विशफः भवेद्वाजीति यद्वचः। तद्वैधर्म्यनिदानं स्याद् धर्ममात्रात्पुनर्यथा॥ | ||
| 83 | ग्रामाणस्य प्रथमतः पश्यतो गवयादिकम्। साद्दश्यधीर्गवादीनां या स्यात्सा करणं मतम्॥ | ||||
| 83 | तथा प्रतिनिधिद्रव्यसंग्रहोऽपपि क्वचिद्भवेत्। नचेदमनुमानादिनेति मानं पृथक्ततः॥ | ||||
| 83 | तथोपमानप्रमाण्यं विदुषां हृदयङ्गमम्। आग्नेयवाक्यं स्वसदृक्सौर्येणोपमितं यदा ॥ | ||||
| 83 | तदाचोपस्थिते स्वार्थे तृतीयोंऽशो ह्यपेक्षितः। सैर्यभावनया ग्रह्य इत्यस्त्येतत्प्रयोजनम्॥ | ||||
| 83 | तस्मादयं स गवयो नामेत्येवंविधा मतिः। उपमानैकजन्यैव न प्रमाणान्तरोद्भवा॥ | ||||
| 83 | तस्माद्यस्मर्यते तत् स्यात्सादृश्येन विशेषितम्। प्रमेयमुपमानस्य सादृश्यं वा तदन्वितम्॥ | ||||
| 83 | दीर्घग्रीवः प्रलम्बोष्ठः कण्टकाशी क्रमेलकः। सादृश्यवचनं चैतद्द्वयोस्स्यादुपलक्षणम्॥ | ||||
| 83 | दृश्यमानार्थसादृश्यात्स्मर्यमाणार्थगोचरम्। असन्निकृष्टसादृश्यज्ञानं मैमांसकं मतम्॥ | ||||
| 83 | द्वीपान्तरनरप्रोक्ता एवं सर्वे पदात्मकाः। शब्दास्स्युरिति संकेतसिद्धान्तः विजयी भवेत्॥ | ||||
| 83 | नव्यनैयायिकानां तु सिद्धान्तोऽथ प्रदर्श्यते। श्रुतातिदेशवाक्यस्य तथा विपनगामिनः॥ | ||||
| 83 | प्रत्यक्षं चानुमानं च तदुत्पादे प्रवर्तते। अतस्संबन्धविज्ञानं त्रिप्रमाणकमुच्यते॥ | न्या. म.[245] | |||
| 83 | प्रत्यक्षप्रत्यभिज्ञास्स्युः सादृश्यादिधियो यतः। गवयेन सदृग्गौरित्येषा नोपमितिस्ततः॥ | ||||
| 83 | प्रत्यक्षे च यथा देशे स्मर्यमाणे च पावके। विशिष्टविषयत्वेन नानुमानाप्रमाणता॥ | ||||
| 83 | प्रत्यक्षेणावबुद्धेऽपि सादृश्ये गवि च स्मृते। विशिष्टस्यान्तोऽसिद्धेरुपमानप्रमाणता॥ | ||||
| 83 | प्रसिद्धेन हि सादृश्यमप्रसिद्धस्य गम्यते। गवा गवयपिण्डस्य न तु युक्तो विपर्ययः॥ | ||||
| 83 | प्रायस्सर्वेऽनुमानान्तर्भावमाहुर्यथापुनः। एषेव गौस्सेतिबुद्धिरनुमाऽन्योन्यहस्तवत्॥ | ||||
| 83 | यच्चावगतविज्ञानं प्रत्युत्पन्ननिदानजम्। सा संगतिः स संवादः सोऽनुवाद इतीर्यते॥ | न्या. र.[435] | |||
| 83 | यथा परार्थानुमानं नागमः किंतु भिद्यते। लिङ्कसामर्थ्यरूपस्योपायस्य प्रतिपादनात्॥ | ||||
| 83 | यद्वाऽऽप्तवाक्याद्वुयुत्पत्तिश्चिह्नोन्नीतनिमित्ततः। | ||||
| 83 | ये तु सामयिकं तं च संबन्धं तार्किका विदुः। तेषां व्याकरणादीनि प्रमाणानीति निश्चितम्॥ | वै. सू.[7-2-20] | |||
| 83 | वाक्यार्थस्यातिदेशस्य स्मृतिर्व्यापर इष्यते। गवयादिपदानां तु शक्तिधीरुपमा फलम्॥ | ||||
| 83 | वृद्धनैयायिकास्तत्रातिदेशवचनं श्रुतम्। संज्ञाप्रतीतिफलकमुपमानं प्रचक्षते॥ | श्लोक.[433] | |||
| 83 | श्रोतुश्च प्रतिपन्नत्वमनुमानेन चेष्टया। अन्यथाऽनुपपत्तया च बुद्ध्येत् शक्तिं द्वयाश्रिताम्॥ | ||||
| 83 | संबन्धाक्षेपशान्त्यन्ते वागेषा श्लोकवार्तिके। शब्दवृद्धाभिधेयांश्च प्रत्यक्षेणात्र पश्यति॥ | श्लोक.[680] | |||
| 83 | सर्वमेतच्च वेदस्यापौरुषेयत्वसिद्धये। तत्पौरुषेयतायै च नदीनां सागरो गतिः॥ | ||||
| 83 | सादृश्यस्यानिमित्तत्वान्निमित्तस्याप्रतीतितः। समयो दुर्ग्रहः पूर्वं शब्देनानुमयाऽपिवा॥ | न्या. कु.[3 स्त.] | |||
| 83 | साधर्म्यादथ वैधर्म्याद्धर्ममात्राच्च तत् त्रिधा। गवयो गौरिवेत्यादिवाक्यं साधर्म्यमूलकम्॥ | न्या. भा.[1-1-6] | |||
| 84 | गुरुमतविशेषः | अत एव च शब्दस्य नाध्याहारमिमे विदुः । भाट्टा नैयायिकाश्चापि शब्दाध्याहारवादिनः ॥ | |||
| 84 | न्यायमतम् | अनियम्यस्य नायुक्तिः नानियन्तोपपादकः। न मानयोर्विरोधोऽस्ति प्रसिद्धे चाप्यसौ समः ॥ | न्या. कु.[3 स्त.] | ||
| 84 | अर्थाध्याहारपक्षे तु कार्यं वेदार्थ इष्यते । स एव धर्मः वेदैकगम्यता न विरोत्स्यते ॥ | ||||
| 84 | अर्थापत्तेस्तु नैवेह प्रमाणान्तरतेष्यते। व्यतिरेकव्याप्तिबुद्ध्या चरितार्था हि सा यतः॥ | ||||
| 84 | इदमौदयनं पद्यं तस्य चार्थोऽयमुच्यते । व्याप्यमेवोपपाद्यं स्यात् व्यापकश्चोपपादकः ॥ | ||||
| 84 | गुरुमतम् | एवं जीवनसंदेहे स्यात्संदिग्धविशेषणः। हेतुरित्यनुमानत्वनिरासः सुकरो मतः॥ | |||
| 84 | केवलं द्वारमित्युक्ते पिधेहीति न कल्प्यते । किंतु क्लृप्तिः पिधानस्य तदर्थस्यैव लाघवात् ॥ | ||||
| 84 | जीवनं किल विज्ञातं वेश्मवर्तितया पुरा। तस्माज्जीवनसंदेहः भवेद्वेश्ममन्यदर्शनात्॥ | प्रक.[5 प्र.] | |||
| 84 | कुमारिलमतम् | तत्र प्रत्यक्षतो ज्ञाताद्दाहाद्दहनशक्तता। तथैवानुमितात्सूर्ये यानात्तच्छक्तिशालिता॥ | |||
| 84 | तत्संदेहव्युदासाय कल्पना या प्रवर्तते। संदेहापादकादर्थापत्तिरसौ मता॥ | ||||
| 84 | तथैवोपमितादर्थात्स्यादर्थान्तरकल्पना। इत्याद्यूह्यं बुधैस्तत्र निर्णयांशोऽवगम्यताम्॥ | ||||
| 84 | तस्माद्यो विद्यमानस्य गृहाभावोऽवगम्यते। स हेतुस्स बहिर्भावमगृहीत्वा न गृह्यते॥ | ||||
| 84 | अर्थापत्तिवादः | अर्थापत्तिविभागः | तामर्थगोचरां केचिदपरे शब्दगोचराम् । कल्पयन्त्यागमाच्चैनामभिन्नां प्रतिजानते ॥ | ||
| 84 | तार्किकध्वंसनोपायमेतादृशमजानता। गुरुणा कल्पितः कश्चिज्जीवनस्यात्र संशयः॥ | ||||
| 84 | दृष्टान्तदृष्टनियमस्मरणे त्वनुमा मता। प्रतिघातालोचने स्यादर्थापत्तिर्विलक्षणा॥ | ||||
| 84 | द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं ये विदुर्बुधाः । अन्यथाऽनुपपत्त्या हि तेषां वेदस्य कल्पना ॥ | श्लोक.[49] | |||
| 84 | पीनत्वे त दिवाऽभुक्तिः रात्रिभोजनसाधनम्। इति नैयायिकाः प्राहुः इतरेऽपि तदध्वगाः॥ | ||||
| 84 | पीनो दिवा च नात्तीति साकाङ्क्षवचनश्रुतेः । तदेकदेशविज्ञानं श्रुतार्थापत्तिरुच्यते ॥ | ||||
| 84 | पुष्पेभ्य इति शुद्धोक्तौ स्पृह्यर्थो यदि कल्प्यते । चतुर्थ्यनुपपत्तिस्स्यात् शब्दस्तदुपपादकः ॥ | पा. सू.[1-4-36] | |||
| 84 | प्रमाणग्राहिणीत्वेन दृष्टार्थापत्तितोऽधिका । श्रुतार्थापत्तिरेष्टव्या प्रमेयग्राहिणी परा ॥ | ||||
| 84 | प्रमाणषट्कविज्ञातो यत्रार्थो नान्यथा भवेत्। अदृष्टं कल्पयेदन्यं साऽर्थापत्तिरुदाहृता॥ | श्लोक.[450] | |||
| 84 | प्रमेयस्य प्रवेशोऽयं विशेषोस्त्यनुमानतः। विलक्षणप्रमाणत्वात् तस्य नास्त्यत्र दोषता॥ | ||||
| 84 | प्राभाकरास्विमं भेदं न विवक्षन्ति तद्यथा । अर्थं बुद्ध्वा शब्दक्लृप्तिरिति सर्वत्र विश्रुता ॥ | ||||
| 84 | प्रायशश्चानया वेदे व्यावहारः व्यवस्थितः । सोऽवैदिकः प्रसज्येत यद्येषा भिद्यते ततः ॥ | ||||
| 84 | यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दोऽध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्तिरिष्यते ॥ | श्लोक.[463] | |||
| 84 | यथा जीवनमानस्य मन्दिराभावमानतः। विरोधात्करणीभूतात् बहिर्भावस्य कल्पना॥ | ||||
| 84 | लौकिकोऽलौकिकश्चेति यथा शब्दो द्विधा मतः । लौकिक्यलौकिकी चेति श्रुतार्थापत्तिरप्यसौ ॥ | ||||
| 84 | वह्निसंसर्गतो दाहस्यान्यथाऽनुपपत्तितः । क्लृप्तिर्दहनशक्तेस्तु दृष्टार्थापत्तिरुच्यते ॥ | ||||
| 84 | विना कल्पनयाऽर्थेन दृष्टेनानुपपन्नताम्। नयता दृष्टमर्थं या साऽर्थापत्तिस्तु कल्पना॥ | ||||
| 84 | विरोधे नैव मानं स्यात् अनुमानेऽपि सा भवेत् । विस्तरो न्यायकुसुमाञ्जल्यादौ वीक्ष्यतां बुधैः ॥ | ||||
| 84 | संदिग्धं जीवनं त्वेतत् बहिर्भावस्य बोधकम्। अर्थापत्तेः प्रभावोऽयं यत्सन्दिग्धोऽपि बोधेयत्॥ | ||||
| 84 | सत्त्वभोजनयोर्व्याप्ये स्यातां जीवनपीनते। जीवत्वे च गृहासत्त्वं बहिस्सत्त्वं प्रसाधयेत्॥ | ||||
| 84 | साधरणप्रमाणानामसाधारणमानतः। विरोधादविरुद्धांशे धीरर्थापत्तिरुच्यते॥ | ||||
| 85 | मीमांसकाशयः | अक्षापेक्षा तु नाभावग्रहणायोपयुज्यते। किंतु दृश्यादर्शनाय भूतलाद्यवबुद्धये॥ | न्या. र.[482] | ||
| 85 | नैयायिकाशयः | अत्र नैयायिकानां तु सिद्धान्तोऽयं निरर्गलः। सर्वोराख्यावियुक्तत्वान्नेयमस्तीति वोच्यताम्॥ | |||
| 85 | अत्र प्रतिब्रुवन्त्येवं कुमारिलमुखा बुधाः। अक्षादेवोत्पद्यतेऽसावभावो मानमिष्यते॥ | श्लोक.[488] | |||
| 85 | मीमांसकमतम् | अथ तस्यैव विवृतिः सम्प्रदायप्रवर्तकैः। प्रकाशितो लिख्यतेऽत्र पुनः वैशद्यसिद्धये॥ | |||
| 85 | अनुपलब्धिः | तस्योपव्याख्यानम् | अधोपलम्भयोग्यत्वे सत्यप्यनुपलम्भनम्। अभावाख्य़ं प्रमाणं स्यात् अभावस्यावबोधकम्॥ | ||
| 85 | अनुमा दुर्निरूपाऽत्र मानमित्यैक्यवादिना। तस्मादनुपलम्भोऽस्ति,प्रमाणं वाऽथवा न सः॥ | ||||
| 85 | अभावश्चाक्षुषज्ञानविषयो वाऽभ्युपेयताम्। अभावस्य विचारे तु कृत एतस्य विस्तरः॥ | ||||
| 85 | अभावाख्यं तु वस्त्वेव नास्तीत्याह प्रभाकरः। हसन्ति चिन्तां तस्यान्तेवसन्तः पुनरीदृशीम्॥ | ||||
| 85 | सौगतमतम् | अभिप्रायस्सौगतानां तेषामेषोऽवधार्यताम्। यो न्यायमञ्जरीन्यायरत्नाकरविशोधितः॥ | |||
| 85 | नैयायिकमतम् | इति मीमांसकाः प्राहुः अत्र नैयायिका जगुः। अभावः प्रत्यक्ष इति सर्वानुभावसाक्षिकः॥ | |||
| 85 | इत्यादिवचनं तु स्यात्संबन्धन्धाग्रहहोचरम्। प्रकृते तूभयोश्चैव संसर्गोऽभावगोचरः॥ | ||||
| 85 | उपलब्धेरभावोऽन्यो नोपलब्ध्यतिरेकतः। तस्मान्न तस्यानुरलब्ध्यन्तरापेक्षयास्थितिः॥ | ||||
| 85 | गुणवस्योपलम्भेन पृथिवीत्वनिषेधधीः। तया संपद्यत इति साऽपि सर्वत्र सम्मता॥ | ||||
| 85 | ज्ञानाकरणकत्वेन प्रत्यक्षत्वमिहाक्षतम्। यदि ज्ञातस्य हेतुत्वं तत्रापि तदपेक्षया॥ | ||||
| 85 | तत्र तृतीयपादेनानुपलब्धिर्विवक्षिता । तुरीयेन तु पादेनाभावबुद्धिर्विवक्षिता ॥ | ||||
| 85 | तथैव सर्वतोऽस्पर्शे मत्वा सर्वाभिमर्शनम्। सत एवाङ्गुळीयस्याप्यभावं बुध्यते भ्रमात्॥ | ||||
| 85 | तमसि भ्रष्टमन्विष्यन् कराभ्यामङ्गुळीयकम्। सर्वोर्वीस्पर्शसंदेहात् अभावेऽप्येति संशयम्॥ | ||||
| 85 | तस्मात्तमसि कुम्भादेरभावो नोपलभ्यते। तत्र कुम्भोपलब्धिस्तु प्रसङ्गं नैव चार्हति॥ | ||||
| 85 | तस्मादनुपलब्धिस्तु न मानान्तरमिष्यते। अपिचानुपलभस्याज्ञातस्य यदि हेतुता॥ | ||||
| 85 | त्रिरूपलिङ्गजन्यार्थदृक्प्रमाणमितीरयन्। कथं तुच्छस्वरुपस्य कारणापेक्षितां वदेत्॥ | ||||
| 85 | त्वाचं क्षीरं तस्य रसः संसर्गोऽपि च रासनः। तथाच मधुरं क्षीरमिति लोके विशिष्टधीः॥ | न्या. र.[483] | |||
| 85 | दुरुद्धराऽनवस्था स्यात् साऽपि चाभावलक्षणा। भावान्तराभाववादेऽनुपलब्धिः न विद्यते॥ | ||||
| 85 | दृश्यं सद्यत्र यत्किंचिद्वस्तु नैवोपलभ्यते। नास्ति तद्वस्तु तत्रेति बुद्धिसत्त्वे पुमानिव॥ | ||||
| 85 | दृश्यसत्ता भवद्व्याप्या दर्शनं व्यापकं मतम् । व्यापकानुपलब्ध्यैव व्याप्याभावोऽवसीयते ॥ | न्या. र.[486] | |||
| 85 | दृश्यादर्शनमक्षं च मिलित्वैवावबोधयेत्। अभावेन विशिष्टं तं भावं यद्भूलादिकम्॥ | ||||
| 85 | द्विविधोऽनुपलम्भः स्यात्प्रतियोगिप्रभेदतः। प्रमितिश्च स्मृतिश्चेति तत्राद्या प्रतियोगिनी॥ | ||||
| 85 | न दृश्यते चात्र देशे दृश्योऽपि कलशस्त्विति। स्वभावहेतुरनुपलब्धिः स्यात्प्रतिषेधकः॥ | ||||
| 85 | नच भिन्नेन्द्रियग्रह्यं किंचिदस्त्यनुरागकृत्। नहि लाक्षानुरक्तेऽपि स्फटिके धिस्त्वगादिभिः॥ | श्लोक.[197] | |||
| 85 | नास्तीत्यादिव्यवहृतियोग्यताऽभावशब्दिता। तादात्म्यमेव संबन्धः तया तस्या इति स्थिति॥ | ||||
| 85 | प्रत्यक्षादिप्रभेदेन प्रमितिः पञ्चधा स्थिता। तथैवानुपलम्भोऽपि प्रविभागमिहार्हति॥ | ||||
| 85 | प्रत्यक्षादेरनुत्पत्तिः प्रमाणाभाव उच्यते । साऽऽत्मनोऽपरिणामो वा विज्ञानं वाऽन्यवस्तुनि ॥ | श्लोक.[475] | |||
| 85 | प्रमायाः करणत्वे तु फलं हानादिबुद्धयः । इति न्यायोऽभ्युपेतव्य इति वार्तिककृन्मनः ॥ | ||||
| 85 | बहुधाऽनुपलब्धिर्हि तीर्थकृद्भिर्निरूपिता। एकादशविधामेके परे षोडशधा विदुः॥ | ||||
| 85 | यदि स्यादुपलभ्येतेत्येवं यत्र प्रसज्यते। तादृशप्रतियोगित्वं योग्यताऽनुपलब्धिगा॥ | ||||
| 85 | या व्यापकविरुद्धस्य चोपलब्धिरनन्तरा। पृथिवीत्वव्यापकस्य द्रव्यत्वस्य विरोधिनः॥ | ||||
| 85 | येनेन्द्रियेण या व्यक्तिः गृह्यते तेन तद्गता। जातिश्च तदभावश्च गृह्येते इति निर्णयः॥ | ||||
| 85 | यैवैकज्ञानसंसर्गिवस्त्वन्यतरगोचरा। धीस्सैवैकतरस्येष्टाऽनुपलब्ध्यभिधा॥ | ||||
| 85 | योऽसावन्यतरस्योपलम्भः स स्वयमेवहि। संवेद्य इतियपि ततो नैव चात्रानवस्थितिः॥ | ||||
| 85 | योग्यत्वस्य च संदेहे विपर्यासेऽथवा सति। अभावेऽपि हि संदेहः भ्रमो वाऽस्त्येव तद्यथा॥ | ||||
| 85 | योग्यत्वावगमार्थं हि सूक्ष्मार्थाभाववेदने। सूक्ष्मबोधकनेत्रांशुसंपातार्थं प्रयस्ते॥ | ||||
| 85 | लिङ्गेनानुपलब्ध्यैव ह्यभावस्य गतार्थता। इति बौद्धाः तन्न युक्तं लिङ्गज्ञानानवस्थितेः॥ | ||||
| 85 | विशेषणतया सन्निकर्षेणैष प्रतीयते। सा हि स्वरूपसंबन्धः न च ज्ञाननिरूपिता॥ | न्या. कु.[3 स्त] | |||
| 85 | विषयं तदधीनांश्च सन्निकर्षादिकान्विना। उपलम्भस्य सामग्रीसंपत्तिरिह योगयता॥ | ||||
| 85 | व्यापकानुपलब्धिस्तु प्रायशस्सर्वसम्मता। व्यापकानुपलब्ध्या हि पक्षे व्याप्यं निवर्त्यते॥ | ||||
| 85 | शब्दस्तु श्रावणः तस्य चार्थे श्रौत्रो न चान्वयः। तस्मान्न चक्षु- शब्दादिरञ्जितस्यावबोधकृत्॥ | ||||
| 85 | सा च ज्ञाततयाऽभावज्ञानस्य सहकारिणी। अज्ञातोऽनुपलम्भस्तु सत्तामात्रेण बोधकः॥ | ||||
| 85 | स्याद्योग्युपलब्धिश्च करणे सहकारिणी। प्रतियोग्युपलम्भे चाभावो नैवोपलम्यते॥ | ||||
| 85 | स्वरूपेण पुनर्ज्ञाने भावरूपेण वेद्यते। प्रतियोगिस्पर्शितायां अभावत्वेन तद्ग्रहः॥ | ||||
| 86 | शब्दाक्षेपवादः | चार्वाकाक्षेपः | अङ्गुल्यग्रे हस्तियूथशतमित्यादिवाक्यतः । एष वन्ध्यासुतो यातीत्यतो वाऽर्थः क इष्यते ॥ | ||
| 86 | सौगताक्षेपः | अनादिवासनावेगात् व्यावृत्तिरपि सा पुनः । सद्रूपमिव भिन्नं च तत्रतत्रावभासते ॥ | |||
| 86 | वैशेषिकाक्षेपः | अपोद्धृताभिधायी च शब्दः वस्तु न संस्पृशेत् । अपोहवाचोयुक्त्या च शून्यता सैव सम्मता ॥ | न्या. र.[562] | ||
| 86 | अर्थप्रतीतिजनकं प्रमाणमिति सम्मतम् । विकल्पमात्रमूलत्वान्नार्थं शब्दाः स्पृशन्त्यमी ॥ | ||||
| 86 | अर्थो निरूप्यमाणश्च को वा शब्दस्य शक्यते । वक्तुं, न जातिः न व्यक्तिः न तद्वान्नाम कश्चन ॥ | ||||
| 86 | आम्नायोऽप्यनुमानं तद्वचनादिति सूत्रणात् । वक्तृज्ञानानुमानेन प्रामाण्यं तस्य सम्मतम् ॥ | ||||
| 86 | शाब्दिकसौगताक्षेपः | इति सौगतसिद्धान्तः एष शाब्दिकसौगतः । तद्वाक्यार्थात्मना वाक्यं निर्भागं हि विवर्तते ॥ | न्या. र.[941] | ||
| 86 | एकस्यार्थस्वभावस्य प्रत्यक्षस्य सतः स्वयम् । कोऽन्यो न दृष्टो भागः स्याद्यः प्रमाणैः परीक्ष्यते ॥ | ||||
| 86 | कर्ताऽस्ति स च निर्द्वन्द्वः स चैकः स च सर्ववित् । स च कारुणिको वेति प्रतिपत्तुं न शक्यते ॥ | ||||
| 86 | तत्प्रतीत्यभ्युपायश्च किं पदार्थः पदानि वा । वाक्यं वा व्यतिषिक्तार्थं स्फोटो वेति न लक्ष्यते ॥ | ||||
| 86 | तेन वेदप्रमाणत्वं विषमे पथि वर्तते । जीविकोपायबुद्ध्या वा श्रद्धया वाऽभ्युपेयताम् ॥ | ||||
| 86 | नन्वत्र प्रथमं शब्दे प्रामाण्यं नावकल्पते । प्रामाण्येऽपि पृथग्भावो नास्तीत्यथ परीक्ष्यते ॥ | ||||
| 86 | नागोनिवृत्तिर्नासप्तिनिवृत्तिर्वाऽवबुध्यते । किन्तु वस्तुस्वरूपेण स शब्दार्थोऽवगम्यते ॥ | ||||
| 86 | पदे नित्येऽपि वैदिक्यो रचनाः कर्तृपूर्विकाः । नित्या वा कृतकत्वेऽपि कृताः केनेति दुर्गमम् ॥ | ||||
| 86 | परस्परविरुद्धाश्च सन्ति भूयांस आगमाः । तेषां कस्येश्वरः कर्ता कस्य नेति न गम्यते ॥ | ||||
| 86 | प्रत्यक्षमनुमानं च प्रमाणे सदृशात्मनः । अप्रत्यक्षस्य संबन्धात् अन्यतः प्रतिपत्तितः ॥ | न्या. र.[410] | |||
| 86 | प्रशस्तपादभाष्यानुवादोऽप्येष निशम्यताम् । वक्तृप्रामाण्यसापेक्षः श्रुतिस्मृत्यादिलक्षणः ॥ | ||||
| 86 | भिक्षुणा जातिमात्रस्य तथा जातिमतोऽपि वा । जातिमद्योगस्य चापि वाच्यत्वमिह दूषितम् ॥ | न्या. र.[588] | |||
| 86 | लोलाक्षीणां लक्षमभिरमयेद्यः पुमानिह । स गन्धर्वपदं प्राप्नोतीति च श्रूयते स्वनः ॥ | ||||
| 86 | वस्तुरूपं हि निर्भागं तत् प्रत्यक्षनिवेदितम् । अतो बलाल्लिङ्गशब्दौ अपोहविषयौ मतौ ॥ | ||||
| 86 | वाक्यार्थो वाक्यतो नार्थान्तरमित्यवधार्यते । शब्दस्य न विभागोऽस्ति कुतोऽर्थस्य भविष्यति ॥ | ||||
| 86 | वाक्यार्थोऽपि न निर्णेतुं पार्यते पारमार्थिकः । नियोगभावनाभेदसंसर्गादिस्वभावकः ॥ | ||||
| 86 | विकल्पयोनयश्शब्दा विकल्पाश्शब्दयोनयः । कार्यकारणता तेषां नार्थं शब्दाः स्पृशन्त्यतः ॥ | प्रक.[9 प्र.] | |||
| 86 | विभागौः प्रक्रियामात्रमविद्वान् प्रतिपद्यते । शाब्दवैवर्तवादोऽयं वाक्यार्थे ह्यस्य विस्तरः ॥ | ||||
| 86 | वेदे दोषाश्च विद्यन्ते व्याघातः पुनरुक्तता । फलस्यानुपलम्भश्च तथा फलविपर्ययः ॥ | ||||
| 86 | व्यावृत्तेष्वनुवृत्तं तम् अपश्यन्तः परीक्षकाः । अतद्व्यावृत्तिरूपं तं सुनिष्कृष्य प्रचक्षते ॥ | ||||
| 86 | शाक्या वैशेषिकाश्चापि पृथक् शब्दस्य मानताम् । नाङ्गीकुर्वन्ति तैरुक्तं वचनं चेदमुच्यते ॥ | ||||
| 86 | संबन्धोऽप्यस्य नार्थेन नित्योऽस्ति समयोऽथवा । शक्यः सन्नपि वा बोद्धुम् अर्थे कथमतीन्द्रिये ॥ | ||||
| 86 | सिद्धकार्योपदेशाच्च वेदे संशेरते जनाः । किमस्य कार्ये प्रामाण्यं सिद्धेऽर्थे वोभयत्र वा ॥ | ||||
| 86 | सिद्धायामपि तद्बुद्धौ तस्याः द्रढिमकारणम् । नित्यत्वमाप्तोक्तत्वं वा न सम्यगवतिष्ठते ॥ | ||||
| 86 | स्वर्गकामो दर्शपूर्णमासाभ्यां च चरेदिति । वाक्यस्यार्थे कथं लोके न स्यात् श्रद्धैव केवलम् ॥ | ||||
| 87 | वक्तृज्ञानानुमानम् | अत्र प्रतिब्रुवाणानामभिप्रायोऽयमुच्यते । विवक्षितार्थविज्ञानमिन्द्रियार्थनिबन्धनम् ॥ | |||
| 87 | प्राभाकराद्याशयः | अत्र लौकिकवाक्यानां व्यभिचाराभिमानतः । अर्थासंस्पर्शितां शब्दस्याहुः केचित्पुराविदः ॥ | |||
| 87 | वैदिकसमाधानम् | अत्रोच्यते वेदविदां सम्प्रदायस्य संग्रहः । यदर्थं सकलं शास्त्रं मीमांसाख्यं प्रवर्तितम् ॥ | |||
| 87 | प्रकारान्तरम् | अनिश्चितो नहि ज्ञात इति तात्पर्यसङ्ग्रहः । वाक्याद्वाक्यार्थानुमानवादिनस्सौगतानुगाः ॥ | |||
| 87 | अनुच्चारितशब्दोऽपि पुरुषो विप्रलम्भकः । हस्तसंज्ञाद्युपायेन जनयत्येव विप्लवम् ॥ | ||||
| 87 | अन्यथा तु कथं वक्तुः धीर्विशिष्टाऽनुमीयते । अर्थेनैव विशेषो हि निराकारतया धियाम् ॥ | न्या. कु.[3 स्त.] | |||
| 87 | अन्यदेव हि सत्यत्वमाप्तवाक्यत्वहेतुकम् । वाक्यार्थश्चान्य एवेति ज्ञातः पूर्वतरं ततः ॥ | ||||
| 87 | अपौरुषेयमेवैकं शास्त्रं वाक्यचयात्मकम् । तत्रापि चोदना शास्त्रं नाभिधेति विनिर्णयः ॥ | ||||
| 87 | शब्दप्रामाण्यवादः | आलङ्कारिकाशयः | अलङ्कारविदः प्राहुश्शब्दानां विषयो द्विधा । प्रतिपाद्योऽनुमेयश्च प्रथमोऽपि द्विधा मतः ॥ | ध्वन्या.[200] | |
| 87 | आप्तवादाविसंवादसामान्यादनुमानतः । अभिन्नत्वमनूद्येत्थं दूषितं श्लोकवार्तिके ॥ | श्लोक.[913] | |||
| 87 | आप्तवादाविसंवादाच्छब्दः प्रामाण्यमृच्छति । पूर्वं वाक्यं लिङ्गभूतं वक्तुर्ज्ञानावधारणे ॥ | श्लोक.[418] | |||
| 87 | आप्तवादाविसंवादादत्र चेदनुमानता । निर्णयस्तावता सिद्ध्येद्बुद्ध्युत्पत्तिर्न तत्कृता ॥ | ||||
| 87 | इति कीर्तिवचोमूलो विचारोऽत्रावधार्यताम् । व्यवहाराविसंवादान्मानतेन्द्रियलिङ्गयोः ॥ | न्या. र.[402] | |||
| 87 | नैयायिकाशयः | इति वैशेषिकस्वान्तमेष नैयायिकाशयः । सङ्केतरूपस्संबन्धः संबन्धत्वेन भासते ॥ | |||
| 87 | पार्थक्यनिरूपणम् | औत्पत्तिकस्स शब्दस्यार्थेनेत्येष हि विश्रुतः । यस्त्रिप्रमाणक इति चोपमाने निरूपितः ॥ | मानमेय.[411] | ||
| 87 | गमकं व्यापकस्यैतत्, यत्त्वेतदभिधायकम् । गमकत्वस्यावगमादेव तद्गमयत्यदः ॥ | ||||
| 87 | गुरुर्लौकिकशब्दानामनुमानत्वमिच्छति । सर्वशब्दानुमानत्ववादिनः कणभोजिनः ॥ | ||||
| 87 | ततश्च पुंवाक्यमात्रं न शास्त्रमभिधीयते । नन्वर्थ एव प्रथमं पुंवाक्येनावगम्यते ॥ | ||||
| 87 | ततोऽर्थे निश्चिते पश्चात्सोऽर्थो वाक्येन गम्यते । तस्यां दशायां वाक्यस्य तस्य स्यादनुवादता ॥ | ||||
| 87 | तत्र चेदाप्तवादेन सत्यत्वमनुमीयते । वाक्यार्थप्रत्ययश्चात्र कथं वाऽनुमितिस्त्विति ॥ | NULL | |||
| 87 | तत्राकाङ्क्षादिमद्वाक्यतादृग्वाक्यार्थयोरपि । स्वभावाद्यदि संसर्गः नियमो व्याप्तिरेव सः ॥ | ||||
| 87 | तत्रानुमानमेवेदं बौद्धैर्वैशेषिकैश्श्रितम् । भेदस्सांख्यादिभिस्त्विष्टः न सूक्तं भेदकारणम् ॥ | श्लोक.[410] | |||
| 87 | तत्संज्ञापरपर्यायमभिधायकतात्मकम् । संबन्धमध्यवस्यन्ति नान्यमित्यवधार्यते ॥ | ||||
| 87 | तस्माद्गमकतैवादावभिधायकता ततः । ज्ञायते तन्निमित्तेति संज्ञासंज्ञित्वलक्षणा ॥ | ||||
| 87 | तस्य ज्ञानं च वाक्येन लिङ्गभूतेन गम्यते । ज्ञात्वैवार्थं ब्रवीतीति य एवमवधारितः ॥ | ||||
| 87 | तस्य ज्ञानेन नियतं वाक्यं ज्ञानानुमापकम् । ज्ञानं चार्थाविनाभावि तेनार्थेऽपि विनिश्चयः ॥ | ||||
| 87 | तस्याश्च ग्रहणं चापि शब्दे लिङ्गवदिष्यते । तथाऽपि शब्दो नार्थस्य लिङ्गं भवितुमर्हति ॥ | ||||
| 87 | तेनाभिधातृदौरात्म्यकृतेयमयथार्थता । प्रत्ययस्येति, शब्दानां नार्थासंस्पर्शिता स्वतः ॥ | ||||
| 87 | तेषां तु गुणभूतानामर्थप्रत्यायनं प्रति । साहित्यमेकवक्तृत्वं क्रमश्चापि विवक्षितः ॥ | ||||
| 87 | दाहनं पाटनं च स्यात्पूरणं सहितौ यदि । साहचर्यं नैव तस्मात् शब्दो मानान्तरं मतम् ॥ | ||||
| 87 | धूमादौ देशकालादिद्वारा त्ववगते सति । संबन्धनियमे तेन गमकत्वं प्रतीयते ॥ | ||||
| 87 | न चाप्रतीतेनार्थेन विशेषो ह्यवगम्यते । अत्र ब्रूते यथार्थत्वशङ्कयाऽर्थो न निश्चितः ॥ | ||||
| 87 | न साहचर्यरूपेण तेन न व्याप्तिलक्षणः । साहचर्यं च संबन्धः संमतो लिङ्गलिङ्गिनोः ॥ | ||||
| 87 | नान्तरीयकताऽभावाच्छब्दानां वस्तुभिस्सह । नार्थसिद्धिस्ततस्ते हि वक्त्रभिप्रायसूचकाः ॥ | सं. वा.[500 श्लो.] | |||
| 87 | पदमभ्यधिकाभावात् स्मारकान्न विशिष्यते । यदाधिक्यं भवेत्किञ्चित् तत्पदस्य न गोचरः ॥ | श्लोक.[432] | |||
| 87 | पदानां सन्निधिर्वाक्यं तद्राशिः ग्रन्थ इष्यते । इति कौमारिलमतम् अथ प्राभाकरं पुनः ॥ | ||||
| 87 | पदार्थानां तु संसर्गमसमीक्ष्य प्रजल्पतः । वक्तुरेव प्रमादोऽयं न शब्दोऽत्रापराध्यति ॥ | ||||
| 87 | प्रसिद्धा हीन्द्रियं लिङ्गम् अभिधायकमित्यपि । एवमन्येऽपि गमकविशेषाः तत्र चेन्दियम् ॥ | ||||
| 87 | बोध्यबोधकभावोऽत्र संबन्धोऽन्यत्र चापरः । व्याप्यव्यापकभावस्स्यात् धीद्वारं तु द्वयोस्समम् ॥ | ||||
| 87 | मीमांसकानां सिद्धान्ते नियमो व्याप्तिरुच्यते । शक्तिर्बोधकता, तेन नानुमानं प्रसज्यते ॥ | ||||
| 87 | यथा वह्नौ दाहकता यथा बोधकतेन्द्रिये । तथा शब्दे गमकता दृष्टा स्वाभाविकी च सा ॥ | ||||
| 87 | या तु जात्यादिशब्दार्थपराकरणवर्त्मना । अर्थासंस्पर्शिता सैषाऽपोहवादे निराकृता ॥ | ||||
| 87 | यावन्तो यादृशा येच यदर्थप्रतिपादने । वर्णाः प्रज्ञातसामर्थ्याः ते तथैवावबोधकाः ॥ | ||||
| 87 | ये चान्विताभिधानस्य वादिनः तन्मते पुनः । गृहीत एव संबन्ध इति शङ्का भवेदपि ॥ | ||||
| 87 | वक्तृज्ञानप्रसूतं हि वाक्यं तत्कार्यमिष्यते । कार्यात्करणसिद्धिश्च सर्वेषामपि सम्मता ॥ | ||||
| 87 | वाक्यार्थस्यानुमानेन व्यभिचारभये गते । अभिधत्ते पुनर्वाक्यमनुवाद इति स्थितम् ॥ | ||||
| 87 | वाक्यार्थे तु पदार्थेभ्यस्संबन्धानुभवादृते । बुद्धिरुत्पद्यते तेन भिन्नाऽसावक्षबुद्धिवत् ॥ | ||||
| 87 | वाच्यो व्यङ्ग्यश्चेति ततः विवक्षालक्षणः परः । विवक्षाविषयत्वे तु शब्दानां लिङ्गता मता ॥ | ||||
| 87 | वृद्धेषु पूर्वपूर्वेषु गमकत्वं हि गृह्यते । अथोत्तरोत्तरेषां तु गमकत्वग्रहो भवेत् ॥ | ||||
| 87 | वैशेषिकाश्च गुरवः वक्तृज्ञानानुमाविदः । तत्रापि गुरवो लोकवाक्यमात्रानुमाविदः ॥ | ||||
| 87 | व्यङ्ग्यस्वरूपे विषये शाब्दता स ध्वनिर्मतः । असौ वादः पूर्वमुक्तवादसंस्कारमूलकः ॥ | ||||
| 87 | शब्दस्य गमकत्वं तु प्राग्वृद्धेभ्योऽवगम्यते । न संबन्धान्तरं तत्र नचाप्यत्रात्मसंश्रयः ॥ | न्या. र.[503] | |||
| 87 | शब्दार्थयोश्च समयस्सामग्रीभेदतो भिदा । वह्निः क्षुरं मोदकश्चेत्यादिशब्दप्रयोगतः ॥ | ||||
| 87 | शब्दो मानान्तरं लोकवेदसाधारणं मतम् । वर्णराशिः क्रमव्यक्तः पदमित्यभिधीयते ॥ | ||||
| 87 | संबन्धग्रहणं चापि त्वनन्तैर्न च संभवि । अपूर्वोऽपि च वाक्यार्थः कदाचिदनुभूयते ॥ | ||||
| 87 | सङ्केतमूलो वेदस्स्याच्चेष्टावद्बोधकत्वतः । शब्दत्वाद्वा देवदत्तनिनदादिवदित्यसत् ॥ | ||||
| 87 | सङ्केतयितुरज्ञानात्संप्रदायेऽपि सन्तते । बोधकत्वं ततो नित्यमनुमानं तु बाधितम् ॥ | ||||
| 87 | सत्तामात्रेण गमयत्यर्थं सन्निहितं पुनः । यत्तु व्याप्यतया ज्ञायमानं लिङ्गं तदुच्यते ॥ | ||||
| 88 | शब्दपरिकरः | अपर्यवसिता वृत्तिः | अपर्यवसिता वृत्तिर्यत्र तत्रैकवाक्यता । सा पर्यवसिता या स्यात्पदे वाक्ये च केवले ॥ | ||
| 88 | लक्षणविभागः | अभिधेयेन संबन्धात्सादृश्यात्समवायतः । वैपरीत्यात्क्रियायोगाल्लक्षणा पञ्चधा मता ॥ | काव्यप्रकाश. सं.[27] | ||
| 88 | वैयाकरणलक्षणम् | अर्थावबोधकश्शब्द इत्याहुस्स्फोटवादिनः । श्रोत्रग्राह्यश्शब्द इति तत्प्रतिद्वन्द्विदृष्टितः ॥ | |||
| 88 | अवस्थानेऽपि चैकत्र मुख्यवृत्तेरसौ पुनः । तात्पर्यवृत्तिरन्यत्र दूरे सङ्क्रमतेऽन्यथा ॥ | न्या. र.[909] | |||
| 88 | अव्युत्पन्नश्शब्दराशिः स्वस्वरूपं हि बोधयेत् । अतश्च देवताशब्दः स्वरूपे पर्यवस्यति ॥ | ||||
| 88 | वृत्तिविभागः | आक्षेपाद्वा स चाक्षेपः लक्षणा लिङ्गमेव वा । अर्थापत्तिः कुब्जशक्तिरित्येवं हि विकल्प्यते ॥ | |||
| 88 | मीमांसकलक्षणम् | आप्तवाक्यं तु शब्दः स्यादाप्तत्वमिदमुच्यते । प्रतारणाद्यप्रयोज्यहिताहितमनीषयोः ॥ | |||
| 88 | नैयायिकलक्षणम् | आप्तवाक्यं शब्द इति प्राहुर्न्यायविशारदाः । आप्तो यथार्थवक्तेति पौरुषेयत्वसिद्धये ॥ | |||
| 88 | इति न्यायविदां मार्गः वैदिकानां पुनस्त्वसौ । परस्परापेक्षितत्वमाकाङ्क्षा स्यात्पदार्थयोः ॥ | मानमेयोदयः.[ ] | |||
| 88 | कारणं, सन्निधानं तु पदस्यासत्तिरुच्यते । पदार्थे तत्र तद्वत्ता योग्यता परिकीर्तिता ॥ | ||||
| 88 | गुणसंबन्धतो गौणी लक्षणा शक्ययोगयतः । तात्पर्यशक्तिः तात्पर्यनिर्णयात्सा बलीयसी ॥ | ||||
| 88 | तत्तदर्थप्रतीतीच्छा तात्पर्यं वक्त्रवस्थिता । वेदोऽपीच्छासमाकारः व्यापोरोऽभ्युपगम्यते ॥ | ||||
| 88 | तथाऽगृहीतसंबन्धाः पदार्था एव सर्वशः । आगमार्थं बोधयन्तः बलीयांसो भवन्ति हि ॥ | न्या. र.[367] | |||
| 88 | तां लक्षणां केचिदाहुः बोध्यसंबन्धरूपतः । असतोऽपि हि शब्दोत्थज्ञानगोचरतेष्यते ॥ | ||||
| 88 | तात्पर्यविषयार्थानां बाधाभावो हि योग्यता । पदजन्या पदार्थानामासत्तिः स्यादुपस्थितिः ॥ | ||||
| 88 | नियमस्मरणापेक्षाल्लिङ्गात्प्रबल आगमः । विशेषतश्च वेदस्य निर्दोषत्वाद्बलिष्ठता ॥ | ||||
| 88 | पदार्थपर्यवसितोऽभिधाव्यापार इष्यते । तथापि तात्पर्यवृत्तिरपर्यवसिता मता ॥ | ||||
| 88 | अभिधानविचारः | पदार्थबोधनं शब्दशक्तिजन्यत्वतः पदैः । पार्थसारथ्यादिबुधैः अभिधानमितीर्यते ॥ | |||
| 88 | पदार्थमूलो नामूलो नच सङ्केतमूलकः । विस्तरोऽस्य त्वन्विताभिधाने चाभिहितान्वये ॥ | मानमेय.[519] | |||
| 88 | पदार्था एव वाक्यार्थं पुनस्संसर्गलक्षणम् । बोधयेयुर्लक्षणया तात्पर्यानुपपत्तितः ॥ | ||||
| 88 | प्रयोजकत्वमाप्तत्वं समानं वेदलोकयोः । इति कैश्चिन्निरुक्तं स्यात् अन्यैरपरथा यथा ॥ | ||||
| 88 | भर्तृमित्रवचस्त्वेतत् अपरैष्षड्विधा मता । जहदादिविभेदेन त्रिविधा नव्यवैदिकैः ॥ | ||||
| 88 | मीमांसाशास्त्रनिष्णाताः नव्याः प्राहुर्बुधोत्तमाः । तस्मान्नानापदार्थानुरुक्तो वाक्यार्थ इष्यते ॥ | ||||
| 88 | मुख्या वृत्तिश्शक्तिरेषा सा पदार्थान्तरं मता । जातावेव हि शक्तिस्स्यात् व्यक्तिधीस्तुल्यवित्तितः ॥ | ||||
| 88 | यत्पदेन विना यस्याननुभावकता भवेत् । साऽऽकाङ्क्षा वक्तुरिच्छा तु तात्पर्यं परिकीर्तितम् ॥ | ||||
| 88 | यत्परस्स हि शब्दार्थ इति तस्माद्विदुर्बुधाः । प्रवृत्तिस्सर्वशास्त्राणां यस्मात्तात्पर्यनिर्णये ॥ | ||||
| 88 | यदनाप्तानुच्चरितं वाक्यं शब्दस्स इष्यते । प्रमाणं तल्लोकवेदसाधारणमिति स्थितम् ॥ | ||||
| 88 | या स्वरूपसती शाब्दबोधे शक्तिः प्रयोजिका । व्यक्तिनिष्ठा कुब्जशक्तिरिति प्राभाकरा विदुः ॥ | न्या. कु.[2 स्त.] | |||
| 88 | लोके तु वक्तुरिच्छेयं ज्ञेया प्रकरणादिना । लौकिकोऽलौकिकश्चेति शब्दोऽतो द्विविधो मतः ॥ | ||||
| 88 | वेदानां प्रोच्यते, तेन प्रामाण्यं परतो मतम् । पदज्ञानं तु करणं द्वारं तत्र पदार्थधीः ॥ | ||||
| 88 | शब्दार्थयोस्तु संबन्धो वृत्तिस्सा हु चतुर्विधा । मुख्या गौणी लाक्षणिकी तात्पर्यं चेति भेदतः ॥ | ||||
| 88 | शरीरवादे प्रागुक्ता तन्त्रवार्तिकपद्धतिः । तन्निर्णयाय मीमांसा न्यायनिर्णयलक्षणा ॥ | मानमे.[110] | |||
| 88 | शाब्दबोधः फलं तत्र शक्तिधीस्सहकारिणी । आसत्तिर्योग्यताऽऽकाङ्क्षा तात्पर्यज्ञानमिष्यते ॥ | ||||
| 88 | संस्कारोद्बोधनद्वारा पदार्थानां तु बोधनम् । तत्स्यात् स्मरणमेवेति चिदानन्दादयो विदुः ॥ | ||||
| 88 | सामान्यतः प्रयोगेऽपि विशेषावगतिः कथम् । तात्पर्यवृत्तिरभिधावृत्तेरपि बलीयसी ॥ | ||||
| 89 | सामानाधिकरण्यम् | अखण्डरसवस्त्वैक्यं चतुर्धा चोपपादितम् । सत्यादिशोधकवचस्स्वतद्व्यावृत्तिमार्गतः ॥ | |||
| 89 | शब्दविभागवादः | अपशब्दविचारः | अजडाय प्रदातव्यं जडीकरणमुत्तमम् । इत्थं शङ्कासङ्ग्रहोऽथ समाधेरपि सङ्ग्रहः ॥ | ||
| 89 | सारांशः | अतश्च बाधाद्द्रव्यैक्यात् आत्मत्वादुपचारतः । तच्चतुर्धा जगद्ब्रह्मसामानाधिकरण्यगीः ॥ | |||
| 89 | अनेकान्तविदस्ते स्युः भाट्टास्तन्मार्गयायिनः । भर्तृप्रपञ्चादयश्च तन्मार्गस्य प्रवर्तकाः ॥ | ||||
| 89 | अन्तो नास्त्यपशब्दानामितिहासपुराणयोः । मरणान्तो व्याधिरसौ यद्व्याकरणमुच्यते ॥ | ||||
| 89 | निषेधसारांशः | अन्ये सुखामुखारूढाः न क्लेशेन विवक्षवः । शक्ताश्चैवाप्रमत्ताश्च वदेयुरनिवारिताः ॥ | |||
| 89 | अम्बाम्बेति यदा बालश्शिक्षमाणः प्रभाषते । अव्यक्तं तद्विदां तेन व्यक्ते भवति निर्णयः ॥ | वा. प.[1-134] | |||
| 89 | भेदसंसर्गविचारः | अर्थैकत्वादेकवाक्यमित्यत्रेदं विचिन्तितम् । भाष्यवार्तिकयोः पूर्वमीमांसायां विलोक्यताम् ॥ | |||
| 89 | अविरोधान्तरङ्गत्वजातिभोगाद्यभेदतः । एकोक्तिरपृथक्सिद्धेः देशकालदशादिभिः ॥ | ||||
| 89 | अशक्तैर्नाशिताश्चान्ये दाक्षिण्याद्यनुवर्तनात् । जानन्तोऽपि प्रयुञ्जीरन् यदि शास्त्रं न वारयेत् ॥ | ||||
| 89 | अष्टादश पुराणानि चाष्टौ व्याकरणानि च । ज्ञात्वा सत्यवतीसूनुश्चक्रे भारतसंहिताम् ॥ | ||||
| 89 | आलङ्कारिकविभागः | असौत्रोऽपि च मत्त्वर्थीयादिस्तद्गुणवाचिनः । निष्कर्षप्रतिरुद्धायाः शक्तेरुत्तम्भको मतः ॥ | स. सि.[4-81] | ||
| 89 | आर्याश्च म्लेच्छभाषाभ्यः कल्पयन्तः स्वकं पदम् । पदान्तराक्षरोपेतं कल्पयन्ति कदाचन ॥ | तन्त्र.[157] | |||
| 89 | इति चौशनसाः प्राहुरिति प्राह बृहस्पतिः । दुष्टग्रहगृहीतो वा भीतो वा राजदण्डतः ॥ | ||||
| 89 | उपसर्गनिपातविचारः | उपुसर्गा निपाताश्च वाचका द्योतका इति । मतद्वयं, वाचकत्वं शक्तिस्स्यात्सामुदायिकी ॥ | शब्दशक्तिप्रका.[ ] | ||
| 89 | शाब्दिकविभागः | ऋऌक्सूत्रे महाभाष्ये शब्दभेदो निरूपितः । चतुष्टयी हि शब्दानां प्रवृत्तिरिह जायते ॥ | |||
| 89 | एतत्त्रितयसंयुक्तं वस्तु द्रव्यमितीर्यते । तद्वाचको द्रव्यवाचीत्येवं प्राज्ञैरनूदितम् ॥ | ||||
| 89 | एवं साधौ प्रयोक्तव्ये योऽपभ्रंशः प्रयुज्यते । तेन साधुव्यवहितः कश्चिदर्थोऽभिधीयते ॥ | ||||
| 89 | ऐक्याध्यासापवादाश्च विशेषणविशेष्यता । सामानाधिकरण्यं च चतुर्धेत्यप्यवादिषुः ॥ | ||||
| 89 | ऐन्द्रं चान्द्रं च माहेशं दौर्गं कौमारमेव च । कालापं चैवाऽऽपिशलं कातन्त्रादिकमुच्यते ॥ | ||||
| 89 | कल्पसूत्रस्मृतिग्रन्थमीमांसागृह्यकारिणः । शिष्टाः दृष्टाः प्रयुञ्जानाः अपशब्दाननेकशः ॥ | तन्त्र.[199] | |||
| 89 | गुणैकनियतास्तावद्गग्धरूपरसादयः । गन्धत्वादिव्यवच्छिन्नगन्धादिगुणवाचिनः ॥ | ||||
| 89 | गोघटाश्वादयो जातिविशिष्टव्यक्तिवाचकाः । गणादिवाचकाश्शब्दाः द्रव्यपर्यन्तबोधकाः ॥ | ||||
| 89 | चतुर्धा वाचकश्शब्दः जातिवाचक आदिमः । द्वितीयो गुणवाची स्यात् तृतीयः कर्मवाचकः ॥ | न्या. सि.[6 परि] | |||
| 89 | चतुर्विधस्तथा भेदः पूर्वस्त्वात्यन्तिको मतः । औपाधिको द्वितीयस्स्यात् तृतीयः पारिणामिकः ॥ | ||||
| 89 | जातिः प्राणप्रदात्रीति चात एवाभिधीयते । अर्थस्यानुप्राणितस्य सिद्धधर्मो विशेषणम् ॥ | ||||
| 89 | जातिवाचक इत्युक्तः तत्रानुप्राणनं पुनः । विशेषतो याऽऽकाङ्क्षा स्यात् शान्तिस्तस्या इतीर्यते ॥ | ||||
| 89 | जातिशब्दाः क्रियाशब्दाः गुणशब्दाः तथा परे । यदृच्छाशब्दसंज्ञा स्युः ते च डित्थादयो मताः ॥ | ||||
| 89 | जातिस्सामान्यमित्याद्या जातिमात्रस्य वाचकाः । व्यक्तिस्स्वरूपमित्याद्या व्यक्तिमात्रस्य वाचकाः ॥ | ||||
| 89 | ज्योतींषि विष्णुरित्यादौ बाधया चोपपादितम् । यया कयाऽपि विधया निर्विशेषं सुरक्षितम् ॥ | ||||
| 89 | तत्कथं नाम यत्किञ्चित् स्यादपभ्रंशकारणम् । दूरात्परिहरेयुस्तदिति यत्नो नियम्यते ॥ | ||||
| 89 | तत्त्वमस्यादिवाक्येषु चान्वयेनोपलक्षणात् । सर्वं खल्विदमित्यादौ मिथ्यार्थारोपणेन तु ॥ | ||||
| 89 | तथा कूटस्थशब्दार्थः चतुर्धा परिदृश्यते । कूटस्थो निर्विकारस्स्यात्तथा साधारणोऽपि च ॥ | ||||
| 89 | तदा पदान्तरं तत्स्यात् अन्वाख्यानमनर्थकम् । उक्ते विशेषणं, किञ्चिदुच्यमानविशेषणम् ॥ | ||||
| 89 | तद्धि तावद्धर्मधर्मिजातिव्यक्त्यादिषूच्यते । धर्मधर्मिविभेदे तु सर्वथा नैक्यसंभवः ॥ | ||||
| 89 | तस्माद्ये याज्ञिकैर्येषां वैद्यैर्वार्था निरूपिताः । तेषां त एव शब्दानामर्थाः मुख्या न चेतरे ॥ | ||||
| 89 | तादात्म्यं तु विदुः केचित् ये भेदाभेदलक्षणम् । जातिव्यक्त्यादिषु तथा तादात्म्यमुपयन्ति ते ॥ | ||||
| 89 | तेन शक्त्यपवादोऽयं भवेदर्थापवादवत् । चादयो वाचकाः प्राद्या द्योतका इति तार्किकाः ॥ | ||||
| 89 | तेषां न द्रव्यपर्यन्ता वृत्तिः क्वचन दृश्यते । न गन्धः पद्ममित्यस्ति सामानाधिकरण्यधीः ॥ | ||||
| 89 | देह आत्मेत्यादिदेशे त्वपवादः प्रकीर्त्यते । नीलमुत्पलमित्यादौ स्याद्विशेषणतेति च ॥ | ||||
| 89 | द्रव्यवाची तुरीयः स्यात् तेषां विवरणं त्विदम् । अनुप्राणनहेतुर्यः धर्मः तस्य हि वाचकः ॥ | ||||
| 89 | धर्मधर्म्यादिषु भिदावादिभिस्तार्किकैः मतः । धर्म्यैक्ये धर्मयोर्भेदः धर्मैक्येऽपि च धर्मिणोः ॥ | ||||
| 89 | धर्मभेदे तदायत्तो धर्मिभेदः व्यवस्थितः । स सिद्धान्तस्सौगतानामिति धीमद्विनिश्चितः ॥ | ||||
| 89 | ननु चाशक्तिजा दोषाः प्रमादजनिताश्च ये । परिहर्तुमशक्यत्वान्न निषेध्या इति त्वसत् ॥ | तन्त्र.[233] | |||
| 89 | नापभाषतवै न म्लेच्छतवै इति यद्यपि । निषेधो वर्ततेऽथापि प्रमादो धीमतामपि ॥ | ||||
| 89 | नामादिविभागः | नामाख्यातनिपातोपसर्गभेदैः चतुर्विधम् । पदं विभज्यते शास्त्रे सर्वस्मिन् पदवेदिभिः ॥ | |||
| 89 | नाम्नां द्विधैव संबन्धः सर्ववाक्येष्ववस्थितः । सामानाधिकरण्येन षष्ठ्या वा प्रतिपाद्यते ॥ | तन्त्र.[535] | |||
| 89 | नैयायिकविभागः | निरुक्ता प्रकृतिर्द्वेधा नामधातुविभेदतः । यत्प्रातिपदिकं प्रोक्तं तन्नाम्नो नातिरिच्यते ॥ | |||
| 89 | नैयायिकविभागोऽपि किञ्चिदत्र निरूप्यते । प्रकृतिः प्रत्ययश्चेति निपातश्चेति स त्रिधा ॥ | ||||
| 89 | परिणामविदो ये च भेदाभेदविदोऽपि च । अनेकान्तविदां तेषां तत् भेदाभेदलक्षणम् ॥ | ||||
| 89 | पितृभ्यामभिशप्तो वा कुर्याद्व्याकरणे श्रमम् । वृत्तिः सूत्रं तिलाः माषाः कपत्री कोद्रवौदनः ॥ | ||||
| 89 | प्रमादमेव मा कार्षीः सामर्थ्याय यतस्व च । एवमर्थो निषेधोऽयं नाद्रियेतान्यथा ह्यसौ ॥ | ||||
| 89 | प्रादयो ह्युपसर्गास्स्युः निपाताश्चादयो मताः । तिङन्तास्त्वाख्यातसंज्ञाः सुबन्ता नामसंज्ञिताः ॥ | श्लोक.[924] | |||
| 89 | भेदो नाम पदार्थानामवच्छेदः परस्परम् । संसर्गोऽपि पदार्थानामन्योन्येनानुरञ्जनम् ॥ | तन्त्र.[429] | |||
| 89 | मायाध्यक्षोऽथवा ज्ञेयः राशिवत्स्थित एव वा । योगवृत्त्यैव कूटस्थपदमेवं विकल्प्यते ॥ | ||||
| 89 | यत्स्यात्तद्वाचकश्शब्दः गुणवाचक उच्यते । तादृशो यस्साध्यधर्मः तद्वाची कर्मवाचकः ॥ | ||||
| 89 | यश्च व्याकुरुते वाचं यश्च मीमांसतेऽध्वरम् । तावुभौ पुरुषौ लोके पङ्क्तिपावनपावनौ ॥ | ||||
| 89 | ये प्रवृत्तिनिमित्तं तदर्थस्थमनपेक्ष्य च । प्रयोक्त्रभिप्रायमात्रात्प्रवर्तन्ते हि ते पुनः ॥ | ||||
| 89 | रीतिरेषा निषेधेषु चान्येषु परिगृह्यताम् । प्रमादश्चाप्यशक्तिश्च न पुरस्क्रियतां बुधैः ॥ | ||||
| 89 | रूढं च लक्षकं चैव योगरूढं च यौगिकम् । तच्चतुर्धा परै रूढयौगिकं मन्यतेऽधिकम् ॥ | ||||
| 89 | रूपान्तरेण देवास्ते विचरन्ति महीतले । ये व्याकरणसंस्कारपवित्रितमुखा नराः ॥ | ||||
| 89 | वरं हि जातास्तिमयः गभीरे हि जलाशये । न मानवाः व्याकरणशुद्धिहीनमुखा भुवि ॥ | ||||
| 89 | विप्रो ब्राह्मण इत्यादौ विशुद्धैक्यं व्यवस्थितम् । इदं रजतमित्यादौ अध्यासस्स्याद्विवक्षितः ॥ | ||||
| 89 | विशिष्टयोरप्यभेदः तथा शुद्धविशिष्टयोः । तत्सिद्धान्ते तु तादात्म्यं वदितुं बहुधोचितम् ॥ | ||||
| 89 | विशेषणं द्योतकत्वं तच्च शक्त्यपवादनम् । सर्वं सर्वार्थशक्तं चेदपवादो ह्यपेक्ष्यते ॥ | ||||
| 89 | वैभवात्क्वचिदायातः भूरिकेवलदर्शनात् । न चेत्तेषामसाधुत्वप्रसङ्गो दुर्निवारणः ॥ | ||||
| 89 | वैवर्तिकश्चतुर्थस्स्यात् अभेदोऽपि चतुर्विधः । अखण्डत्वं च तादात्म्यं वैशिष्ट्यं चौपचारिकम् ॥ | ||||
| 89 | शब्दशास्त्रप्रवक्तारस्त्रयोऽपि मुनयः पुनः । शास्त्र एव स्खलन्तीति विवृतं तन्त्रवार्तिके ॥ | ||||
| 89 | शब्दस्वरूपमेवात्र निमित्तमिति निर्णयः । अथ चालङ्कारिकोक्तो विभागस्त्वपरो यथा ॥ | ||||
| 89 | संप्रदायप्रभेदेन विवक्षाभेदतोऽपि वा । वेदान्तिनां भिदा तत्र विश्रुतेत्युपरम्यते ॥ | ||||
| 89 | सर्वेऽपि द्योतका एवेत्याहुश्शाब्दिककोविदाः । मीमांसकास्तु मध्यस्थाः चिन्तनश्रमभीरवः ॥ | ||||
| 89 | सविशेषब्रह्मविदः तत्त्वत्रयविदश्च ये । सर्वत्र तेषां तादात्म्यं विशिष्टाद्वैतलक्षणम् ॥ | ||||
| 89 | सामानाधिकरण्यं च धर्मः शब्दगतः स्थितः । तस्य तात्पर्यविषयोऽप्यर्थस्ताच्छब्द्यमश्नुते ॥ | ||||
| 89 | सामानाधिकरण्यं तत्तादात्म्यमिति कीर्त्यते । विरोधैकान्तसिद्धान्ते तत्स्वरूपैक्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 89 | सामानाधिकरण्येन चैवं तादात्म्यलक्षणम् । ऐक्यं त्रिधा विशुद्धैक्यं विशिष्टैक्यं भिदाऽभिधा ॥ | ||||
| 89 | सामान्यतश्च शब्दानामर्था अपि चतुर्विधाः । मुख्यो गौणो लाक्षणिकस्तात्पर्यार्थ इति श्रुताः ॥ | ||||
| 89 | स्याद्वाचको लाक्षणिको व्यञ्जकश्चेति च त्रिधा । इति चाप्यपरैरालङ्कारिकैः प्रविभज्यते ॥ | ||||
| 89 | स्वप्राधान्यात्पदार्थानां धर्मावेतावुभावपि । धर्मिभेदेन भिद्येते न ह्येकत्वमुपाश्रितम् ॥ | ||||
| 89 | स्वभावाच्च विवर्ताच्च सङ्कल्पात्परिणामतः । चतुर्विधं कारणत्वं वादिभिस्तैर्विकल्प्यते ॥ | ||||
| 90 | वेदवादः | तत्र निर्णयः | अथान्येषां वैदिकानामभिप्रायस्य सङ्ग्रहः । अयमेषः तत्त्वविद्भिः विनिर्णीतः प्रकाश्यते ॥ | ||
| 90 | अथाभिप्रायत इति तदौपनिषदं मतम् । सर्वार्थसिद्धौ वेदान्ताचार्योक्तिरवबुध्यताम् ॥ | स. सि.[4-113] | |||
| 90 | अनवच्छिन्नवर्णानां नैरर्थक्यमितीरितम् । तत्र नैयायिकमतमुत्पत्तिपदसूचितम् ॥ | ||||
| 90 | अन्यथाकरणे शक्तोऽप्येतं नान्यथयत्यसौ । धाता यथापूर्वमिति स्वयमेवोपदिश्यते ॥ | ||||
| 90 | अपि चोदयनाचार्यैः यन्न्यायकुसुमाञ्जलौ । उत्पत्तितो वाऽभिव्यक्तितो वाऽभिप्रायतोऽपि वा ॥ | ||||
| 90 | तत्र समाधानम् | अप्रामाण्यं त्रिधा भिन्नं मिथ्यात्वाज्ञानसंशयैः । वस्तुत्वाद्द्विविधस्यात्र संभवो दुष्टकारणात् ॥ | |||
| 90 | अव्यवस्थितशङ्काऽपि दूरेणोत्सार्यते ततः । सर्वेभ्यो वत्सलतरं शास्त्रमित्यपि कीर्त्यते ॥ | ||||
| 90 | एतदेव हि वेदस्यापौरुषेयत्वनित्यते । प्राक्प्रागुच्चारणाधीनोच्चार्यमाणत्वमेव तत् ॥ | ||||
| 90 | वेदप्रामाण्यशङ्का | एवंस्थिते तु वेदस्य सति वाऽसति वा नरे । प्रामाण्यं दुर्लभमिति शङ्कायामिदमुच्यते ॥ | |||
| 90 | एवमादि विना युक्त्या कल्प्यं, मीमांसकैः पुनः । इदानीमिव सर्वत्र दृष्टान्नाधिकमिष्यते ॥ | ||||
| 90 | कर्तृमत्त्वे तु वेदस्य सम्यङ्मिथ्यात्ववादिभिः । कर्ता गुणाश्च दोषाश्च महाजनपरिग्रहः ॥ | ||||
| 90 | वेदपदार्थः | कूटस्थनित्यवर्णानां राशिर्वेदोऽभिधीयते । क्रमः प्रवाहानित्यस्स्यादिति मीमांसका विदुः ॥ | |||
| 90 | कोऽयं महाजनो नाम किमाचारः किमास्पदः । किंसंख्यः किंसमाचार इति व्याख्यातुमर्हसि ॥ | ||||
| 90 | क्रमावच्छिन्नवर्णौघस्सदा सर्वज्ञबुद्धिगः । कूटस्थनित्यं वेदाख्यं तत्त्वं श्रीमध्वसम्मतम् ॥ | ||||
| 90 | ततश्च पुरुषाभावात्सति वा शुद्ध्यसंभवात् । निर्मूलत्वात्प्रमाणत्वं चोदनायां न युज्यते ॥ | ||||
| 90 | तदभिव्यञ्जके वाक्ये वेदशब्दः प्रयुज्यते । प्रयुज्यते चाप्यर्थे हि वेदविच्छास्त्रविद्यथा ॥ | ||||
| 90 | तस्माद्बोधात्मकत्वेन बुद्धेः प्राप्ता प्रमाणता । अर्थान्यथात्वहेतूत्थदोषज्ञानादपोद्यते ॥ | ||||
| 90 | तेन नाप्तोपदेशत्वं न स्यादागमलक्षणम् । नाप्तस्य संभवो वेदे, लोके नास्मात्प्रमाणता ॥ | ||||
| 90 | तेन सत्यपि विज्ञाने प्रतिभादेर्यथैव हि । स्वातन्त्र्यान्न प्रमाणत्वं तथा वेदेऽपि दृश्यताम् ॥ | ||||
| 90 | न स्याद्वक्तृगुणानां चेत् वचःप्रामाण्यहेतुता । तद्दोषैरप्रमाणत्वं किमित्यस्य भविष्यति ॥ | ||||
| 90 | न ह्येकरूपवाक्यस्य प्रवाहानादितां विना । प्रतिपद्यामहे वेदवाक्येष्वन्यामनादिताम् ॥ | ||||
| 90 | नात्मीयादन्यदीयाद्वा प्रत्यक्षादेर्विना क्वचित् । वचसस्सत्यता दृष्टा तथा स्याच्चोदनास्वपि ॥ | ||||
| 90 | नित्यत्वादेरसिद्धत्वात्, अभ्युपेत्योच्यतेऽथवा । सुतरामप्रमाणत्वं वक्तृप्रामाण्यवर्जनात् ॥ | ||||
| 90 | नूनं तत्रानुभूतोऽसावित्याप्तोक्तिनिबन्धना । बुद्धिस्साक्षाददृष्टोऽपि युक्ताऽर्थे पुरुषोक्तितः ॥ | ||||
| 90 | नैतावताऽऽज्ञारूपत्वं वेदवाक्ये विहन्यते । द्योतयत्येव हि विभोरभिप्रायं सनातनम् ॥ | ||||
| 90 | परिग्रहाच्च महतां प्रामाण्यमिह दुर्वचम् । ज्ञापकश्चायमप्यर्थः कारके सङ्गतिः कुतः ॥ | ||||
| 90 | पौरुषेये तु वचने प्रमाणान्तरमूलता । तदभावे हि तद्दुष्येत् इतरन्न कदाचन ॥ | ||||
| 90 | प्रतिकल्पं चैकरूपाभिसन्धिः परमेश्वरः । वाक्यं वदत्येकरूपमिति वेदस्य नित्यता ॥ | ||||
| 90 | प्रमाणानि पुनर्यानि ज्ञायन्ते तत्र भूरिशः । सर्वेषामत्र तात्पर्यमिति सामान्यनिर्णयः ॥ | ||||
| 90 | प्रमाणान्तरदृष्टं हि शब्दोऽन्यं प्रापयेत्सदा । स्मृतिवच्च स्वयं तस्य प्रामाण्यं नोपपद्यते ॥ | ||||
| 90 | प्रामाण्यं वा नरापेक्षं सर्वशब्देषु गम्यताम् । शब्दैस्संबध्यमानत्वात् अप्रामाण्यं यथैव हि ॥ | ||||
| 90 | महत्परिग्रहो ह्येष विशेषो ह्यागमान्तरात् । एकस्य प्रतिभानं तु कृतकान्न विशिष्यते ॥ | ||||
| 90 | महाजनगृहीतत्वं पित्राद्यनुगमादि च । बौद्धाः द्वीपान्तरापेक्षं वदन्त्येव स्वदर्शने ॥ | तन्त्र.[115] | |||
| 90 | मीमांसकमतं चाथाभिव्यक्तिरिति कथ्यते । अस्वातन्त्र्यं हि रचनाविशेषे हि तदाशयः ॥ | ||||
| 90 | यज्ञेन वाच इति च बह्वृचैः पठ्यते श्रुतिः । हृदयेनाभ्यनुज्ञात इत्येषा मानवी स्मृतिः ॥ | मनु.[2-1] | |||
| 90 | यदि वा पुरुषाधीनप्रामाण्यास्सर्वचोदनाः । स्वतो वा न प्रमाणं स्युः वाक्यत्वात्पुरुषोक्तिवत् ॥ | ||||
| 90 | यद्वाऽऽप्तेनाप्रणीतत्वात् बालोन्मत्तादिवाक्यवत् । व्योमादिवच्च नित्यत्वात्प्रामाण्यस्य निराकृतिः ॥ | ||||
| 90 | वर्णं पदं वा वाक्यं वा स्फोटं तदतिरेकि वा । तत्त्वान्तरं वेति बुधाः जानते ये तु वैदिकाः ॥ | ||||
| 90 | वर्णस्याशुविनाशेऽपि क्रमे स्वातन्त्र्यभङ्गतः । वेदनित्यत्ववादः स्यादिति साधारणी सृतिः ॥ | ||||
| 90 | वेदो हि नित्योऽभिप्रायः कश्चित्स्यात्पारमेश्वरः । श्रुतिस्स्मृतिर्ममैवाज्ञेत्यादि मानं परश्शतम् ॥ | ||||
| 90 | सृष्टिकाले च वर्णानामुत्पत्तिं प्रलये पुनः । विनाशं केचिदिच्छन्ति सैषा कल्पान्तनित्यता ॥ | ||||
| 90 | स्वतः सर्वप्रमाणत्वं न चेत्स्याद्दोषदर्शनम् । तेनैव सर्वाक्षेपाणां निवारणमिति स्थितम् ॥ | ||||
| 90 | स्वतस्सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यमिति गम्यताम् । नहि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन शक्यते ॥ | श्लोक.[59] | |||
| 90 | स्वर्गयागादिसंबन्धविषया चोदना मृषा । प्रत्यक्षाद्यगतार्थत्वात् ईदृग्बुद्धादिवाक्यवत् ॥ | ||||
| 90 | हृदयं वेद इति च भाष्यं मेधातिथेरिह । महतां हृदयं वेद इत्यप्याह कुमारिलः ॥ | तन्त्र.[132] | |||
| 91 | हेतुदर्शनम् | अकारणं यथा ज्ञानं प्रामाण्यमधिगच्छति । अकारणं तथा वाक्यं स्वतःप्रमितिकारणम् ॥ | |||
| 91 | अज्ञातकर्तृको वेदो यथा गन्धर्वभाषितम् । अप्रामाण्यपदं तद्वत् शङ्का स्यादिति चेन्न तत् ॥ | ||||
| 91 | वेदवैलक्षण्यवादः | 5 | अनधीत्यैव वेदानामाविर्भावयितृत्वतः । तपसा प्राप्य संस्कारात्तत्सूक्तत्वादिसंभवः ॥ | ||
| 91 | अनादिनिधने चास्मिन् सम्प्रदाये चलत्यथ । प्रक्रियान्तरमाश्रित्य प्रतिच्छन्दप्रवर्तनात् ॥ | ||||
| 91 | अनुष्ठानप्रवाहोऽयं स्यादेवान्धपरंपरा । इत्यसत्, तत्प्रमाणादेः बाधादीनामदर्शनात् ॥ | ||||
| 91 | विधिः | अन्वयव्यतिरेकाभ्यां शब्दशक्तिर्विविच्यते । प्रयुज्यन्ते सिद्धपराः वक्तृभिर्हि कथा यथा ॥ | |||
| 91 | अपूर्वकार्यनिष्पत्तावुपकुर्यादिदं ततः । काठकादिसमाख्याया निमित्तं चेदमेव वा ॥ | ||||
| 91 | अर्थावबोधकत्वं तु शब्दशक्त्याऽन्यशब्दवत् । ऋषिदर्शनतोऽधीतेरपि शक्त्यन्तरोद्भवः ॥ | ||||
| 91 | स्मृतिः | इति प्राह मरीच्याख्यः देवलस्य वचः पुनः । सत्यप्यस्मिन् धर्मशास्त्रे गृह्यापेक्षां प्रदर्शयेत् ॥ | |||
| 91 | इति वादो भवेदर्धचार्वाकमतिमूलकः । अनचिद्देवतापक्षे शाब्दमार्गक्रमस्त्वयम् ॥ | ||||
| 91 | विरोधविचारः | इति विज्ञायते तत्र प्रत्युक्तिरियमुच्यते । न च क्वचित् स्मृतेर्बाधे सर्वानाश्वाससंभवः ॥ | |||
| 91 | इति शाबरसिद्धान्तः कुमारिलमतं त्विदम् । बुद्धागमः पाञ्चरात्रागमाद्यास्स्युरपस्मृतिः ॥ | ||||
| 91 | आगमप्रामाण्यम् | इति सेश्वरमीमांसासंप्रदायस्य सङ्ग्रहः । असौ नातीव विच्छिन्नोऽनूद्यते च परैरपि ॥ | |||
| 91 | इत्थं हि शतदूषण्यां तृतीये भङ्ग ईर्यते । सोऽनुवादो दैवविदः इति माण्डूक्यकारिका ॥ | ||||
| 91 | विचारस्यावश्यकता | इत्येतत्कोशसन्त्यागाभिप्रायं नार्थगोचरम् । निष्पन्नयोगपुरुषविषयं वा विदुर्बुधाः ॥ | |||
| 91 | इत्येतत्तीव्रसंयोगवतामेवाविपश्चिताम् । अलसानामास्तिकानां विस्रम्भायेति निर्णयः ॥ | ||||
| 91 | इत्येताभिः कुत्सिताभिस्सिद्धिभिः वञ्चिताः परे । वैपरित्यं सुप्रसिद्धमिह वैदिकदर्शने ॥ | ||||
| 91 | बुद्धसूत्रनिरासः | एषेत्यपि न निर्देष्टुं शक्या क्षणविनाशिनी । किमुत स्थित्या साकं एषेत्यस्यैकवाक्यता ॥ | |||
| 91 | कथमित्यस्य शान्तिस्तु समानैवोभयोरपि । विशेषतश्च पुरुषः चोदनाशब्दसूचितः ॥ | ||||
| 91 | किमर्थं किं केन कथं वेति स्याद्धि चतुर्विधा । आकाङ्क्षा तत्र चाद्यायाः पूर्तिस्स्वर्गादिना मता ॥ | स. सि.[594] | |||
| 91 | कुहकैर्वञ्चितैश्चात्र प्रसिद्धो हि परिग्रहः । प्रतिमाजल्पनं शाखाभङ्गः पाषाणपाटनम् ॥ | ||||
| 91 | आगमनित्यतापक्षः | क्षणिकास्सर्वसंस्काराः अस्थिराणां कुतः क्रियाः । बुद्धिबोध्यं त्रयादन्यत् संस्कृतं क्षणिकं च तत् ॥ | |||
| 91 | ग्रन्थमभ्यस्य मेधावी ज्ञानाविज्ञानतत्परः । पलालमिव धान्यार्थी त्यजेद्ग्रन्थमशेषतः ॥ | ||||
| 91 | अजौरुषेयता | तत्र पुंयत्ननिघ्नत्वमस्ति यद्यपि यः पुनः । उच्चारणे स्वातन्त्र्यस्याभावस्साऽपौरुषेयता ॥ | |||
| 91 | तपःप्रभावान्मन्त्राणाम् ऋषिदर्शनसंस्कृतेः । शक्तिराधीयते काचित् यथाऽस्माकमधीतितः ॥ | ||||
| 91 | तस्मान्नागमनित्यत्वं शब्दानित्यत्ववादिनाम् । न च पुंवचनं सर्वं सत्यत्वेनावगम्यते ॥ | ||||
| 91 | तुल्ययोगक्षेमतया वेदवज्जगतोऽपि च । अकर्तृता स्यादिति चेत् न कुलालादिदर्शनात् ॥ | ||||
| 91 | दुर्बोधा वैदिकाश्शब्दाः प्रकीर्णत्वाच्च ये खिलाः । तज्ज्ञैस्त एव स्पष्टार्थाः स्मृतितन्त्रे प्रतिष्ठिताः ॥ | ||||
| 91 | देवतां प्रीणयेदित्येतया शाम्यत्यनन्तरा । ज्योतिष्टोमेनेति नामधेयात्केनेति शाम्यति ॥ | ||||
| 91 | धर्मबुद्ध्यैव निरुपाधिक एष परिग्रहः । इति त्वदुक्त्यैव सिद्धेः किमस्माभिरिहोच्यताम् ॥ | ||||
| 91 | धर्ममूलं वेदमाहुः ग्रन्थराशिमकृत्रिमम् । तद्विदां स्मृतिशीले च साध्वाचारं मनःप्रियम् ॥ | ||||
| 91 | न च शब्दार्थसंबन्धकूटस्थत्वमनिच्छताम् । नित्यता व्यवहारस्य निराधाराऽवकल्पते ॥ | ||||
| 91 | न चात्र वर्णनित्यत्वं वेदनित्यत्वकारणम् । काव्यादिष्वपि तुल्यत्वात् किन्त्वीदृक्क्रमयोगिता ॥ | ||||
| 91 | नित्ये हेतुगुणापेक्षा वेदे नास्तीशबुद्धिवत् । हेत्वभावान्न दोषश्चेद्वक्त्रभावादिहापि नः ॥ | ||||
| 91 | नैव शब्दे स्वतो दोषाः प्रामाण्यपरिपन्थिनः । सन्ति किन्तु स्वतस्तस्य प्रामाण्यमिति हि स्थितिः ॥ | ||||
| 91 | पाञ्चरात्रागमस्त्वेकायनवेदान्तमूलकः । श्रुतिमूलमिदं तन्त्रं प्रमाणं कल्पसूत्रवत् ॥ | आगमप्रामाण्यम्.[ ] | |||
| 91 | प्रकृष्टं वा प्रवचनं तत्सिद्धा वेदनित्यता । मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयं च विश्रुतम् ॥ | आप-परिभाषा.[ ] | |||
| 91 | प्रतारका भवन्तीति श्रुतिस्मृतिविनिश्चितम् । युक्तिमच्चैतदित्यत्र संक्षिप्ता दिक्प्रदर्शिता ॥ | ||||
| 91 | प्रतिष्ठा देशभेदश्च छागादिर्वा घृताञ्जनम् । यातनासाधनत्वं च गृह्यते विध्यपेक्षितम् ॥ | ||||
| 91 | प्रतीता देवताप्रीतिः अपूर्वमुपकल्प्यताम् । लिङो वाच्यतया द्वारं स्वरूपाद्वा किमन्यतः ॥ | ||||
| 91 | बाधकादर्शनाद्धेतुदोषक्लृप्तेरयोगतः । परिग्रहविशेषेण श्रुतिमूलत्वकल्पनात् ॥ | ||||
| 91 | बाह्यागमेऽपि बहुलमहाजनपरिग्रहः । परिग्रहविशेषोऽतो महत्स्विह विवक्षितः ॥ | ||||
| 91 | भवेद्वाऽप्यथवाऽन्यद्वा विपश्चिद्भिः विमृश्यताम् । विचारस्यावश्यकत्वं न्यायशुद्धौ समर्थितम् ॥ | न्यायपरि.[ ] | |||
| 91 | मन्वादयः प्रयोक्तारो धर्मशास्त्रस्य कीर्तिताः । तत्प्रयुक्तप्रयोक्तारः गृह्यकारास्तु मन्त्रतः ॥ | ||||
| 91 | महत्परिग्रहादेवानाप्तकर्तृकता स्वयम् । शङ्काकलङ्कसंबन्धं नार्हतीति विदां मतम् ॥ | ||||
| 91 | महाजनगृहीतत्वं पित्राद्यनुगमादि च । तेऽपि द्वीपान्तराक्षेपं वदन्त्येव स्वदर्शने ॥ | ||||
| 91 | यदि हेतुगुणाभावादप्रामाण्यं प्रसज्यते । तदीश्वरप्रामाण्यमप्यनिवार्यमिदं भवेत् ॥ | ||||
| 91 | यदेव भवतां गोत्रं तदस्माकमपीतिवत् । आहुः स्वागमनित्यत्वं परवाक्यानुकारिणः ॥ | तन्त्र.[170] | |||
| 91 | यद्धेतुदर्शनं तन्त्रवार्तिके विशदीकृतम् । तदेव चाप्युदयनः व्याचख्यौ कुमुमाञ्जलौ ॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 91 | यावत्प्रभावाः श्रूयन्ते ऋष्याद्या वेदराशिषु । तादृशा एव सृज्यन्ते वेदान् दृष्ट्वा स्वयंभुवा ॥ | ||||
| 91 | युगान्तेऽन्तर्हितान् वेदान् सेतिहासान् महर्षयः । लेभिरे तपसा पूर्वमनुज्ञाताः स्वयंभुवा ॥ | ||||
| 91 | ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् । सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः ॥ | ||||
| 91 | ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः । श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ | ||||
| 91 | यैश्च सर्वे पटुप्रज्ञाः लोका जाताः प्रतारिताः । प्रतारका इति कथं उन्नीतास्तेऽपि च त्वया ॥ | ||||
| 91 | लोकोत्तरपटुप्रज्ञो भवानेव महीतले । सर्वप्रतारकैरेतैरपि नैव प्रतार्यसे ॥ | ||||
| 91 | वक्तुराशयदोषेण केषुचित्तदपोद्यते । अङ्गुल्यग्रे हि मातङ्गयूथमित्येवमादिषु ॥ | ||||
| 91 | वञ्चनापटुभिः वेदविद्भिरेते प्रतारिताः । इति चेत्, किं वञ्चयन्ति स्वात्मानमपि केवलम् ॥ | ||||
| 91 | वागिह श्रूयते यस्मात्प्रायादनृतवादिनी । तस्मादपौरुषेयैव नित्या भवति नेतरा ॥ | ||||
| 91 | विग्रहो हविरादानं युगपत्कर्मसन्निधिः । प्रीतिः फलप्रदानं च देवतानां न विद्यते ॥ | ||||
| 91 | विमर्शात्सिद्धिरिति चेत् विमर्शः स्मृतिरेव हि । अस्तु वा कार्य एवादौ व्युत्पत्तिः व्यवहारतः ॥ | ||||
| 91 | विरोधे तत्त्वविषये बाध एव विवक्षितः । विकल्पासंभवाद्वस्तुष्विति विद्वद्विनिश्चितः ॥ | ||||
| 91 | विशेषस्तु मतो हेतुदर्शनादर्शनादितः । अनन्यगतिकैः स्वैररसिकैः जीविकार्थिभिः ॥ | ||||
| 91 | विस्रम्भहेतुस्संवादः क्वचिद्बाह्यागमेऽस्त्यपि । भूयश्श्रुतिविरोधेन वैदिकैरपरिग्रहः ॥ | ||||
| 91 | वेदतः पौरुषेयत्वशङ्का वेदेन शाम्यति । हेत्वन्तरसमुद्भूता हेत्वन्तरनिवारिता ॥ | ||||
| 91 | वेदत्वं नात्र सन्दिग्धं यं वाकेष्विति च स्मृतेः । ऋग्वेदपाठे पठितं व्रतमेतत्सुदुश्चरम् ॥ | ||||
| 91 | वेदा अनन्तास्सङ्कीर्णाः विकीर्णाश्च क्वचित्तथा । उत्सन्नाश्च कदाचित्स्युः मन्वाद्याः कृत्स्नवेदिनः ॥ | ||||
| 91 | वेदाद्बुद्धागमस्यायं विशेषस्तन्त्रवार्तिके । निरूपितो विस्तरशः तत्सङ्क्षेपोऽवधार्यताम् ॥ | ||||
| 91 | शब्दादिषु विनश्यत्सु व्यवहारः क्व वर्तताम् । | ||||
| 91 | शास्त्रज्ञानं बहुक्लेशं बुद्धेश्चलनकारणम् । उपदेशाद्धरिं बुध्वा विरमेत्सर्वकर्मसु ॥ | ||||
| 91 | श्रुतिमूलतयैवैताः स्मृतयो यान्ति मानताम् । श्रुत्यैव निर्णये किं वा स्मृतिभिश्चेति चेन्न तत् ॥ | स्मृतिचन्द्रिका.[ ] | |||
| 91 | श्रुतिस्मृतिविरोधे तु विकल्पं केचिदूचिरे । भ्रमसंभवतः श्रुत्या स्मृतिबाधं परे विदुः ॥ | ||||
| 91 | श्रुतिस्स्मृतिर्ममैवाज्ञा यस्तामुल्लङ्घ्य वर्तते । आज्ञाछेदी मम द्रोहीत्येवं भगवतोदितम् ॥ | ||||
| 91 | संप्रदायविरुद्धं तद्वचनं ह्यवधार्यते । बुद्धोपदिष्टो धर्मोऽयम् अनित्यं सर्वसंस्कृतम् ॥ | ||||
| 91 | सम्यङ्निरूपिता न्यायपरिशुद्धौ पदव्यसौ । तत्सङ्क्षेपोऽप्यत्र किञ्चित्क्रियते सुधियां कृते ॥ | ||||
| 91 | स्थितैषां धर्मतेत्येतत् अर्थशून्यमतो वचः ॥ | स. सं.[2 द] | |||
| 91 | स्मृतिद्वयविरोधे तु व्यवस्था स्यात्परिग्रहात् । मन्वादीनां स्मृतिष्वेव केचिछ्लोका अपस्मृतिः ॥ | ||||
| 91 | हितानुशासनं वाक्यं विधिरत्र विवक्षितः । लिङ्वाच्योऽपूर्व इत्यत्र ख्यातो व्युत्पत्त्यसंभवः ॥ | ||||
| 92 | विभागः | अथातो धर्मजिज्ञासाऽथातो ब्रह्मेतिपूर्वकम् । जिज्ञासाघटितं शास्त्रं न्यायशास्त्रं प्रचक्षते ॥ | |||
| 92 | विद्याप्रमेयम् | अपवर्गपरीक्षायामैकाश्रम्यस्य खण्डने । गौतमीयन्यायभाष्ये एवं वात्स्यायनोऽब्रवीत् ॥ | न्या. भा.[4-1-62] | ||
| 92 | शास्त्रकर्तारः | अस्त्यत्र कश्चिद्विशेषः विद्याधीरोदितो यथा । विद्यास्थानेषु धर्म्येषु गणितो न्यायविस्तरः ॥ | न्यायपरि.[ ] | ||
| 92 | शास्त्रवादः | आन्वीक्षकी | आन्वीक्षकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिश्च शाश्वती । विद्याश्चतस्त्र एवैता लोकसंस्थितिहेतवः ॥ | ||
| 92 | आन्वीक्षकीं चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः । सत्यप्येवं मनोर्व्याख्याकाराणां हृदये पुनः ॥ | ||||
| 92 | आन्वीक्षकीत्यात्मविद्या धर्माधर्मौ त्रयीस्थितौ । अर्थानर्थौ च वर्तायां दण्डनीतौ नयानयौ ॥ | ||||
| 92 | आन्वीक्षक्या विभेदेन त्वात्मविद्या प्रतीयते । विस्तरस्यानवसराद्विमृशन्तु बुधास्त्विदम् ॥ | ||||
| 92 | विद्यास्थानम् | आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः । अर्थशास्त्रं तुरीयं स्यात् विद्या ह्यष्टादश स्मृताः ॥ | |||
| 92 | आश्रयस्सर्वधर्माणां विद्योद्देशे प्रकीर्तिता । इत्युक्त्याऽऽन्वीक्षकी विद्यैवात्मविद्येति तन्मतम् ॥ | ||||
| 92 | इति कामन्दकी प्राहाऽथात्मविद्या विचार्यते । प्रदीपस्सर्वविद्यानामुपायस्सर्वकर्मणाम् ॥ | न्या. भा.[1-1-1] | |||
| 92 | इतिहासपुराणस्य लोकवृत्तं हि गोचरः । धर्मशास्त्रे पुनर्लोकव्यवहारव्यवस्थितिः ॥ | ||||
| 92 | इत्याद्यारम्भकं शास्त्रमुपदेशात्मकं मतम् । धर्मं व्याख्यास्याम इति तथाऽथो यज्ञमित्यपि ॥ | ||||
| 92 | वार्तिकादिनिरुक्तिः | उक्तानुक्तद्विरुक्तादिचिन्ता यत्र प्रवर्तते । ग्रन्थं तं वार्तिकं प्राहुर्वार्तिकज्ञा मनीषिणः ॥ | |||
| 92 | उपपादनशास्त्रं स्यात्तृतीयं न्यायपूर्वकम् । अथ शब्दानुशासनमथ योगानुशासनम् ॥ | ||||
| 92 | एतमर्थं मनुरपि सप्तमे प्राह तद्यथा । त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यां दण्डनीतिं च शाश्वतीम् ॥ | मनु.[7-43] | |||
| 92 | एवं च सूत्रभाष्यादिग्रन्थानां लक्षणं पुनः । सर्वत्र विदितं तस्माद्दिङ्मात्रमिह सूचितम् ॥ | ||||
| 92 | कणान्वा भक्षयेत्कामं माहिषाणि दधीनि वा । युक्तियुक्तं तु गृह्णीमः न तु तद्वाक्यगौरवात् ॥ | ||||
| 92 | शास्त्रनिरुक्तिः | चोदना चोपदेशश्च विध्युद्देशो विधिस्तथा । नियोगो वेद आदेशः शास्त्रं चैकार्थवाचिनः ॥ | |||
| 92 | तथाऽथातो दर्शपूर्णमासावित्यादि यत्पुनः । एवमाद्यारम्भशास्त्रं भवेद्व्याख्यानलक्षणम् ॥ | ||||
| 92 | धर्मं व्याख्यातुकामस्य षट्पदार्थोपवर्णनम् । सागरं गन्तुकामस्य हिमवद्गमनोपमम् ॥ | प. म.[15 भ.] | |||
| 92 | धर्मशास्त्रं तु सकलं पूर्वभागोपबृंहणम् । पुराणं चोपनिषदामिति केचिद्विविञ्चते ॥ | ||||
| 92 | धर्मशास्त्रं तृतीयं स्याद्विषयाणां व्यवस्थया । यज्ञो मन्त्रब्राह्मणस्य विषयस्सर्वसम्मतः ॥ | ||||
| 92 | न चैक एव ह्येकस्य विद्यास्थानस्य सूत्रकृत् । न चास्ति राज्ञामाज्ञाऽत्र सूत्रकृदृषिरित्यपि ॥ | ||||
| 92 | पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश । इति च श्रूयते, तत्राप्यधिकं राणके यथा ॥ | न्यायसुधा.[183] | |||
| 92 | पुराणं धर्मशास्त्रं च सर्वं सर्वोपबृंहणम् । तत्स्मृत्यनवकाशेति बादरायणनिर्णयः ॥ | ब्र. सू.[2-1-1] | |||
| 92 | पुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्राङ्गमिश्रिताः । वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दश ॥ | ||||
| 92 | प्रणिन्ये बहुधा तैस्तैः यथेष्टं मतमास्थितैः । इत्यादिः विस्तरो न्यायपरिशुद्धावुदीक्ष्यताम् ॥ | ||||
| 92 | प्रवृत्तिर्वा निवृत्तिर्वा नित्येन कृतकेन वा । पुंसां येनोपदिश्येत तच्छास्त्रमभिधीयते ॥ | ||||
| 92 | यथोपदेशं च तथा यथामूलं यथामति । बोद्धव्यमिति भेदेन शास्त्रभेदः प्रवर्तते ॥ | ||||
| 92 | याज्ञवल्क्यस्मृतिस्त्वित्थं, तथैव ह्याश्वमेधिके । अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः ॥ | ||||
| 92 | यो वक्ता स परिग्राह्यः प्राक्तनोऽद्यतनोऽपि वा । तदर्वाग्भिः तथाऽऽचार्यैः प्रमाणादिविचारणा ॥ | ||||
| 92 | विभजन्ते त्रिधा केचित् मन्त्रब्राह्मणमादिमम् । इतिहासपुराणं च द्वितीयं परिकीर्तितम् ॥ | ||||
| 92 | शासनाच्छंसनाच्चैव शास्त्रमित्यभिधीयते । पुराणे इति च प्राह श्रीपराशरमाधवः ॥ | ||||
| 92 | शास्त्रैकदेशसंबद्धं शास्त्रकार्यान्तरे स्थितम् । आहुः प्रकरणं नाम ग्रन्थभेदं विपश्चितः ॥ | ||||
| 92 | स चाक्षपाद एवेति नियन्तुं नैव शक्यते । न च सर्वं सूत्रबद्धं विद्यास्थानमितीष्यते ॥ | ||||
| 92 | संसारमोचकाः शाक्यभिक्षुनिर्ग्रन्थकादयः । सम्मता आगमाभासा इति वैदिकनिर्णयः ॥ | श्लोक.[209] | |||
| 92 | सूत्रं तु त्रिविधं प्रायः पूर्वाचार्यैर्निरूपितम् । उपदेशात्मकं त्वाद्यं व्याख्यानं तदनन्तरम् ॥ | श्रुत. अथशब्दार्थः[ ] | |||
| 92 | सूत्रकृद्यदि सर्वज्ञः ऋषिस्सकल इष्यते । वार्तिकादेरनारम्भप्रसङ्गो दुर्निवारणः ॥ | ||||
| 92 | स्मृतिसूत्रप्रवाहोऽयमनादिर्धर्मण्डले । यथालोकं यथावेदं लौकिके वैदिकेऽपि वा ॥ | ||||
| 93 | मीमांसावादः | चोदनासूत्रार्थः | अत एवातिदेशेऽपि विवादोऽस्त्यर्थकार्ययोः । तस्य तत्त्वं चातिदेशपारायणनिरूपितम् ॥ | प्रक. अतिदेशपारायणं[ ] | |
| 93 | स्वाध्यायविध्यर्थः | अध्यापयेदिति विधिप्रयुक्तेऽध्ययनक्रमे । अष्टवर्षादिनिर्देशात् स्पष्टा शूद्रानधिक्रिया ॥ | |||
| 93 | तर्कपादवादोद्देशः | अनपोदितमेवार्थतथात्वं विषयाश्रितम् । तत्स्वतो गृह्यत इति विषयीकरणं हि तत् ॥ | |||
| 93 | अन्यत्र ह्यन्यदीयस्य देशोऽतीदेश उच्यते । अन्यस्मिन्नन्यथाऽभावादित्यप्येष निरूपितः ॥ | ||||
| 93 | अन्यथाऽनुपपन्नो हि विधिस्स्यादग्निविद्ययोः । कल्पकः, कॢप्तनिर्वाहे कल्पना गौरवाऽऽहता ॥ | ||||
| 93 | अपरोक्षविरुद्धेति शङ्का चित्रादिचोदना । चित्राक्षेपपरीहारे यथावद्विनिवारिता ॥ | ||||
| 93 | अपोहरूपा जातिश्चेत्सा भवेत्तुच्छलक्षणा । अतो निराकृतोऽपोहवादो वस्तुत्वसिद्धये ॥ | ||||
| 93 | अर्थान्यथात्वमितरत् परतस्तद्धि गृह्यते । हेतुदोषादिसंवादबाधकप्रत्ययादितः ॥ | ||||
| 93 | अलौकिकं चाहवनीयादिवद्गुरवो विदुः । आचार्यकं भट्टपादा लौकिकं तद्विजानते ॥ | ||||
| 93 | युक्तिशास्त्रम् | इति बालप्रकाशोक्तिश्शाङ्करी परिदृश्यते । तस्माद्युक्तिप्रधानेयं मीमांसेत्यवधार्यताम् ॥ | बालप्रकाशः.[ ] | ||
| 93 | इत्थं सङ्क्षेपतस्तर्कपादवादार्थसङ्ग्रहः । कृतोऽथाध्यायसारांशोद्धारः सम्यक् वितन्यते ॥ | ||||
| 93 | इत्थं ह्युपोद्घातवादः वृत्तो मुख्यार्थसङ्ग्रहात् । वर्तिष्यते तर्कपादवादोद्देशार्थसङ्ग्रहः ॥ | ||||
| 93 | मीमांसानिरुक्तिः | कालादनादेर्मीमांसा प्रवृत्ता लोकतः पृथक् । संजग्राह पुनः न्यायान् तादृशान् जैमिनिर्मुनिः ॥ | |||
| 93 | किमाद्यपेक्षितैः पूर्णस्समर्थः प्रत्ययो विधौ । तेन प्रवर्तकं वाक्यं ग्रन्थेऽस्मिन् चोदनोच्यते ॥ | ||||
| 93 | गुणकर्मात्वध्ययनमवघातादिवन्मतम् । नियमोऽत्र विधेयस्स्यात्प्रयुक्तं स्वविधेर्बलात् ॥ | ||||
| 93 | गुरोराचारमाश्रित्य वर्तन्तेऽन्तेनिवासिनः । यान्यस्माकमिति श्रुत्या तदेतदभिधीयते ॥ | ||||
| 93 | चोदना चोपदेशश्च विध्युद्देशो विधिस्तथा । नियोगो वेद आदेशः शास्त्रं चैकार्थवाचिनः ॥ | ||||
| 93 | चोदनालक्षणः कार्यं धर्मो वेदार्थ इत्यतः । वेदार्थः कार्यरूपस्स्यादिति व्याख्या गुरोर्मता ॥ | ||||
| 93 | चोदनालक्षणो ह्यर्थो धर्म एवेति योजना । वेदार्थस्य विचारेऽस्मिन् शास्त्रे धर्मं प्रसञ्जयेत् ॥ | ||||
| 93 | जातेराकृतिवादे तु पदार्थत्वव्यवस्थितौ । अनित्यव्यक्तिसङ्गत्या नाप्रामाण्यप्रसञ्जनम् ॥ | ||||
| 93 | तत्रार्थकर्माध्ययनं सम्मतं सक्तुहोमवत् । भवेदध्यापनविधिप्रयुक्तं च स्वरूपतः ॥ | ||||
| 93 | तत्रौपनिषदानां तु मतं स्याद्भाट्टसम्मतम् । विशेषस्स्यादुभयतो ह्यक्षरग्रहणान्तता ॥ | ||||
| 93 | तदर्थपूर्वपक्षांशसिद्धान्तांशप्रकाशकम् । कारिकायुगलं ह्येतत्प्राच्यैर्विलिखितं बुधैः ॥ | ||||
| 93 | तादृग्लक्षण एव स्याद्धर्म इत्थंविवक्षया । निराकरणमिष्टं स्याद्वेदाप्रामाण्यवादिनाम् ॥ | ||||
| 93 | तृतीयसूत्रे स्पष्टार्थपरीष्टिपदयोगतः । जिज्ञासापदतत्त्वार्थः व्याख्यात इति गम्यताम् ॥ | ||||
| 93 | दूषितं चापि बहुशः प्रभाकरगुरोर्मतम् । भट्टपादस्य सिद्धान्ताः राणकेऽपि प्रदूषिताः ॥ | ||||
| 93 | द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यते । तेषामैन्द्रियकत्वेऽपि न ताद्रूप्येण धर्मता ॥ | ||||
| 93 | धर्मसंस्थापनायैव भावनार्थव्यवस्थया । प्रतिभावाक्यवाक्यार्थवादाद्या विनिवारिताः ॥ | ||||
| 93 | धर्मे तु चोदनैव स्याल्लक्षणं त्वितिकल्पनात् । मानान्तरस्य व्यावृत्तिस्तथा बुद्धागमस्य च ॥ | ||||
| 93 | धर्मे प्रमीयमाणे तु वेदेन करणात्मना । इतिकर्तव्यताभागं मीमांसा पूरयिष्यति ॥ | ||||
| 93 | न ह्येकस्तूपसंहर्तुमियतो न्यायसञ्चयान् । समर्थः पुरुषो लोके इत्युक्तं तन्त्रवार्तिके ॥ | तन्त्र.[80] | |||
| 93 | नित्ये शब्दार्थसंबन्धे तत्प्रामाण्यव्यवस्थितिः । इति शब्दार्थसंबन्धवादे नित्यत्वसाधनम् ॥ | ||||
| 93 | नियमस्य विधेयत्वेऽप्यधिकारो नियम्यते । उपनीतो हि विद्यार्थी विद्या हि पुमपेक्षिणी ॥ | ||||
| 93 | निरालम्बनवादो यश्शून्यवादस्य चाङ्कुरः । निराकृतो यतो ह्यर्थसद्भावे धर्मचिन्तना ॥ | ||||
| 93 | न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकावाक्यं निशम्यताम् । मीमांसासंज्ञकस्तर्कस्सर्वो वेदसमुद्भवः ॥ | न्या. ता.[42] | |||
| 93 | पदस्याथ पदार्थस्य वाक्यवाक्यार्थयोरपि । सत्यत्वे धर्मचिन्ताऽतः स्फोटवादो निराकृतः ॥ | ||||
| 93 | प्रपञ्चः परमाणूनां पुञ्जश्चेत्स्यादतीन्द्रियः । सङ्गतिग्रहणासिद्ध्या वनवादो निराकृतः ॥ | ||||
| 93 | प्रमाणं च स्वरूपं च धर्मस्यादौ निरूप्यते । श्रुत्यर्थाभ्यामिति व्याख्या भट्टपादस्य सम्मता ॥ | ||||
| 93 | प्रवर्तेऽहमिति ज्ञानं येन शब्देन जन्यते । स चोदनोच्यते यद्वा प्रवर्तनफला मतिः ॥ | ||||
| 93 | भवेद्बुद्धस्मृतिरपि प्रमाणमिति शङ्कया । बाधिता स्मृतिमात्रस्य स्मृतिवादे प्रमाणता ॥ | ||||
| 93 | मानाधीना मेयसिद्धिर्मानसिद्धिश्च लक्षणात् । तल्लक्षणप्रमाणाभ्यां वस्तुसिद्धिरितीर्यते ॥ | ||||
| 93 | मान्बधेत्यादिसूत्रेण जिज्ञासार्थे विवक्षिते । मानेस्सनि विचारोऽर्थः मीमांसापदबोधितः ॥ | ||||
| 93 | मीमांसाशास्त्रसारार्थसङ्ग्रहोऽतो विलिख्यते । दृश्यन्ते विबुधाः प्रायः हंसभ्रमरवृत्तयः ॥ | ||||
| 93 | यज्ञायुध्यादिवत्स्वर्गगमनं त्वसमञ्जसम् । इति शङ्काव्यवच्छित्त्यै चात्मवादोऽवतारितः ॥ | ||||
| 93 | यश्चोदनालक्षणस्स्यात्स धर्म इति योजना । धर्मस्वरूपतात्पर्यवचनव्यक्तिलक्षणा ॥ | ||||
| 93 | युक्त्यैव ह्यागमस्यापि प्रामाण्यादि प्रसाध्यते । युक्तिशास्त्रं न्यायशास्त्रं मानशास्त्रमिदं स्थितम् ॥ | ||||
| 93 | राणके मातुलसुतापरिणीत्यादिसाधनम् । शास्त्रदीपप्रकाशे तु शङ्करेण प्रदूषितम् ॥ | ||||
| 93 | लभ्यमाने फले दृष्टे नादृष्टफलकल्पना । विधेस्तु नियमार्थत्वान्नानर्थक्यं भविष्यति ॥ | ||||
| 93 | विचारात्पूर्वमेवात्र प्राप्तमध्ययनं विधेः । अतोऽनधीतवेदस्य विचारश्शास्त्रवारितः ॥ | ||||
| 93 | विधेयं चोपनयनमङ्गमध्यापनस्य च । प्रभाकरस्याभिमतमेतदर्थचतुष्टयम् ॥ | ||||
| 93 | विनाऽपि विधिना दृष्टलाभान्न हि तदर्थता । कल्प्यस्तु विधिसामर्थ्यात् स्वर्गो विश्वजिदादिवत् ॥ | जै. मा.[12] | |||
| 93 | वृत्तिकारमतं चापि भाष्ये बहुलमुज्झितम् । भाष्यकारमतं चापि वार्तिके प्रायशस्तथा ॥ | तन्त्र.[731] | |||
| 93 | वेदस्यापौरुषेयत्वं स्थापयित्वा परिष्कृता । चोदनालक्षणो धर्म इति सिद्धान्तपद्धतिः ॥ | ||||
| 93 | वेदाप्रामाण्यशङ्का स्यात्सङ्केतस्सङ्गतिर्यदि । तन्निरीश्वरवादोऽतः संबन्धाक्षेपदूषणे ॥ | ||||
| 93 | व्युत्पाद्यन्ते सहस्रं हि न्यायाश्शास्त्रे यथातथम् । तन्न्यायानुगृहीतोऽर्थः चोदनालक्षणो मतः ॥ | न्या. म.[589] | |||
| 93 | शास्त्रेऽस्मिन् लक्षणपदं प्रमाणाध्याययोर्मतम् । चोदनालक्षणः शेषलक्षणं चेति दर्शनात् ॥ | ||||
| 93 | स च लाघवतर्काख्यः वेदवाक्यार्थगोचरः । परीक्षाशास्त्रमेवैतन्नानुशासनलक्षणम् ॥ | ||||
| 93 | स चोदनालक्षणः स्याद्यो धर्म इति योजना । धर्मप्रमाणतात्पर्यवचनव्यक्तिरुच्यते ॥ | ||||
| 93 | सर्वज्ञवादे सार्वज्ञ्यं न कस्यापीति साध्यते । धर्मे बुद्धादियोगीन्द्रप्रत्यक्षत्वनिवृत्तये ॥ | ||||
| 93 | सर्वत्र सूत्रकर्तारस्सर्वज्ञाः ऋषयस्त्विति । न निर्बन्धो वार्तिकादेरनारम्भप्रसङ्गतः ॥ | ||||
| 93 | सोऽतो वेदः रुमाप्राप्तकाष्ठादिलवणात्मवत् । यः पूजितविचारोऽसौ मीमांसाशब्दितस्त्विति ॥ | ||||
| 93 | सोमेश्वरो ह्यान्यथयत् यद्वार्तिककृतां मतम् । तदुद्दूष्य पुनः सोऽहं प्रकृतिं स्वामथानयम् ॥ | न्यासु.[3-3-14] | |||
| 93 | स्याद्यदा क्षणिकश्शब्दः न शक्तोऽर्थावधारणे । निर्मूला वेदधीस्तस्मादुदिता वेदनित्यता ॥ | ||||
| 93 | स्वतः प्रामाण्यवादोऽपि वेदप्रामाण्यसिद्धये । प्रामाण्यं कारणगुणसंवादार्थक्रियादिभिः ॥ | ||||
| 93 | स्वस्योपनयनं चाङ्गमेवमर्थचतुष्टयम् । कुमारिलस्याभिमतं ज्ञानान्तत्वं समं द्वयोः ॥ | ||||
| 93 | स्वाध्यायविधिवाक्यार्थः प्रथमं प्रविभज्यते । प्रवृत्तं शास्त्रमेतद्धि तादृग्विधिनिबन्धनम् ॥ | ||||
| 94 | अध्यायार्थसङ्ग्रहः | अतिदेशः | अथोपदिष्टे प्रकृतिविचारे विकृतौ पुनः । सामान्यतोऽतिदेशोऽत्र सप्तमे स्थापयिष्यते ॥ | ||
| 94 | उपदेशः | अमानस्य निरूप्यत्वायोगात्प्राथम्ययोगिना । प्रमाणलक्षणेनात्राभावि द्वादशलक्षणे ॥ | |||
| 94 | एकादशद्वादशयोः प्रमेयार्थाविमौ मतौ । कालसंख्यामन्त्ररूपनिमित्तफलकर्तृभिः ॥ | बालप्रकाशः.[ ] | |||
| 94 | तन्त्रं त्वनेकोद्देशेनानुष्ठानं सकृदिष्यते । अन्यार्थानुष्ठितेनान्यस्योपकारः प्रसञ्जनम् ॥ | ||||
| 94 | धर्माधीर्मानभेदाङ्गप्रयुक्तिक्रमकर्तृभिः । सातिदेशविशेषोहबाधतन्त्रप्रसक्तिभिः ॥ | ||||
| 94 | प्रत्याम्नान द्वारलोप पर्युदासनिषेधतः । विकृतौ प्राकृताङ्गानां निवृत्तिर्बाधलक्षणे ॥ | ||||
| 94 | प्रयुक्तेषु पदार्थेषु श्रुत्यर्थादिप्रमाणतः । अनुक्रान्तः पञ्चमे चाव्यवधानात्मकः क्रमः ॥ | ||||
| 94 | प्रावर्तिष्टाथ जिज्ञासा शेषाणामेव शेषिभिः । प्रयोज्यत्वाय तुर्येऽस्मिन् क्रत्वर्थपुरुषार्थयोः ॥ | ||||
| 94 | विशेषतोऽतिदेशोऽथ प्रावर्तिष्टास्य कर्मणः । इदं प्रकृतिरित्यादिनिर्णयोऽष्टमलक्षणे ॥ | ||||
| 94 | वेदार्थभेदाभावे स्यादङ्गत्वादिरयुक्तिमान् । शास्त्रार्थभेदचिन्ताऽथ शब्दभेदादिमानतः ॥ | ||||
| 94 | सकृदेव ह्यनुष्ठानं प्रसङ्गम् इति वोच्यते । एषोऽतिदेशषट्कार्थः प्रत्यध्यायं निरूपितः ॥ | ||||
| 94 | सकृद्विशेषाग्रहणेऽनुष्ठानं तन्त्रमित्यपि । सप्तस्वेकविधेनापि विशेषग्रहणे सति ॥ | ||||
| 94 | सक्रमे चापि शास्त्रार्थे स्थापितेऽथ निरूपितः । तत्प्रयोक्ता चोपदेशषट्केऽस्मिन् षष्ठलक्षणे ॥ | ||||
| 94 | सामसंस्कारमन्त्राणामूहः प्रकृतिगामिनाम् । विकृतावन्यथाकृत्वा संबन्धो नवमे मतः ॥ | ||||
| 94 | सिद्धे भेदे शेषशेषिभावबोधनलक्षणम् । श्रुतिलिङ्गादिमानेन प्रवृत्तं शेषलक्षणम् ॥ | ||||
| 95 | अर्थवादः | अग्निर्हिमस्येतिवाक्यं मन्त्रत्वेन समर्थितम् । अर्थवादेऽनुवादस्य नोदाहरणमर्हति ॥ | |||
| 95 | वेदनिरुक्तिवादः | अङ्गत्वप्रमाणम् | अङ्गताग्राहकं मानं षड्विधं श्रुतिरादिमम् । लिङ्गं वाक्यं प्रकरणं स्थानं सह समाख्यया ॥ | ||
| 95 | नवीनविभागः | अज्ञातार्थज्ञापको यो वेदराशिर्विधिर्मतः । विध्यर्थवादमन्त्राश्च स्मृत्याचारौ च नाम च ॥ | |||
| 95 | प्रकृतिः | अतिदेशस्त्विदं तद्वत्कुर्यादित्येवमादिकम् । प्राकृतात्कर्मणो यत्र तत्समानेषु कर्मसु ॥ | |||
| 95 | अङ्गत्वम् | अथवाऽङ्गिस्वरूपस्य निष्पादकमितीर्यते । द्रव्याद्यनुद्दिश्य यत्स्यात्तदारादुपकारकम् ॥ | |||
| 95 | अदृष्टार्थं फलापूर्वोत्पत्तावेवोपयुज्यते । अथवोत्पत्त्यपूर्वीयशक्तिसंपादकं हि तत् ॥ | ||||
| 95 | विषयविभागः | अधिकारविधिस्त्वन्यः यष्षष्ठाध्यायगोचरः । एवं प्रमेयवैविध्याच्चातुर्विध्यं प्रकल्पितम् ॥ | |||
| 95 | अधिकारः | अधिकारो विधेः पुंसा संबन्धः प्राच्यसम्मतः । कर्मण्यैश्वर्यबोधो यः सोऽधिकारोऽधुनेरितः ॥ | |||
| 95 | भावना | अभिधाभावनैवेष्टा लिङाद्यभिहिता तु या । सैवा प्रवर्तनाभिख्या प्रेरणेति च गीयते ॥ | |||
| 95 | अर्थात्मा भावना त्वन्या सर्वाख्यातेषु दृश्यते । कृतिः प्रयत्नो व्यापार इत्यादिव्यपदेशभाक् ॥ | ||||
| 95 | आद्या प्रवर्तनाभिख्या लिङाद्यभिहितोदिता । नञस्संव्यवहारे तु बोध्यते सा निवर्तना ॥ | ||||
| 95 | आद्यो धात्वर्थमात्रस्य विधिरित्युच्यते बुधैः । अन्योद्देशेन धात्वर्थविधिस्तु स्यादनन्तरः ॥ | ||||
| 95 | इति प्राचां विभागः स्यादर्वाचामथ चोच्यते । | ||||
| 95 | इतिकर्तव्यताकाङ्क्षा द्वेधा प्रकरणं हि तत् । करणानुग्राहकं तदितिकर्तव्यतोच्यते ॥ | ||||
| 95 | इतिकर्तव्यत्वता तु तादृक्पुंकृतिसाध्यता । सा द्विधा संनिपत्यारादुपकारकभेदतः ॥ | ||||
| 95 | एकवाक्यत्वम् | इत्थं पञ्चविधे वेदे प्रधानार्थानुबन्धिनाम् । निरुक्तिसङ्ग्रहो ज्ञेयः सामान्यांशोऽथ लिख्यते ॥ | |||
| 95 | उत्कर्षोऽप्राकरणिकनिवेशोऽत्रावगम्यते । अपकर्षोऽप्रकृततः प्रकृतेः संगमो मतः ॥ | ||||
| 95 | कर्मविभागः | उत्पत्तिराप्तिर्विकृतिस्संस्कृतिश्च परं भवेत् । आधानाधीत्यवाघातप्रोक्षणानीत्युदाहृतिः ॥ | |||
| 95 | उत्पत्तेर्विनियोगस्य तत्प्रयोगाधिकारयोः ॥ | ||||
| 95 | प्राचीनविभागः | उपमानं दशैते तु विधयो ब्राह्मणस्य हि ॥ | |||
| 95 | उपयुक्ताकीर्णकरद्रव्यस्य विहिते स्थले । प्रक्षेपः प्रतिपत्तिस्सा ह्युपयुक्तस्य संस्क्रिया ॥ | ||||
| 95 | निषेधः | उभयत्र हि सामान्यं विशेषे पर्यवस्यति । व्यापारस्तूपसंहारः विधिप्रत्ययसंश्रितः ॥ | |||
| 95 | एकानेकार्थभेदेन स भेदः परिभाष्यते । सार्थवादोत्पत्तिविधिप्रयोगविधिभेदतः ॥ | ||||
| 95 | एवं विधिप्रकारस्स्यात् षड्विधोऽर्थविभेदतः । उत्तरोत्तरतः पूर्वंपूर्वं लघ्विति निर्णयः ॥ | ||||
| 95 | एवंविधविभागस्य निदानमवधार्यताम् । उत्पत्तिविधिराद्यो यः स द्वितीये विचार्यते ॥ | ||||
| 95 | कर्म द्विधा ह्यर्थकर्म गुणकर्मेति भेदतः । अर्थकर्म भवेदात्मगतापूर्वस्य कारणम् ॥ | ||||
| 95 | कर्मस्वरूपमात्रस्य बोधको विधिरादिमः । कर्मस्वरूपनिष्ठा या त्वज्ञातज्ञाप्यतात्मिका ॥ | ||||
| 95 | कालो देशो निमित्तं च फलं संस्कार्यमेव च । सहकार्यनुपादेयपञ्चकं प्रक्रियान्तरे ॥ | ||||
| 95 | कृतिसाध्यतयाऽन्या स्यादुत्पत्त्यादिविधिस्ततः । आकाङ्क्षाक्रमयोगेन त्रयस्ते क्रमयोगिनः ॥ | ||||
| 95 | नामधेयम् | क्रमेणोदाहृतिरियं वैश्वदेवं तु पञ्चमम् । तत्प्रख्यशास्त्रान्नामत्वं पञ्चमस्येतरे विदुः ॥ | |||
| 95 | चतुष्टयेऽपि चैकस्मिन् क्वचित्किञ्चिद्विवक्षितम् । एवं द्वयं त्रयं वापि क्वचिच्चापि चतुष्टयम् ॥ | ||||
| 95 | णिजर्थात्तु लिङर्थोऽसौ विलक्षणतया मतः । ज्ञापकव्यापार एषः स तु कारकसंश्रितः ॥ | वि. वि.[450] | |||
| 95 | मन्त्रः | तच्छाब्दबोधहेतुत्वे तत्प्रामाण्ये विवक्षिते । विनियोजकवाक्येषु मन्त्राणां वेदवर्तिनाम् ॥ | |||
| 95 | तत्प्रख्यशास्त्रं तेनैव व्यपदेश इति क्रमात् । चतुर्विधं निमित्तं स्यादेके पञ्चविधं विदुः ॥ | ||||
| 95 | तत्प्रतिद्वान्द्विभूता या विकृतिस्सा निरुच्यताम् । उपदेशो वाक्यमित्थं कुर्यादित्येवमादिकम् ॥ | ||||
| 95 | तत्र नित्यं तु शक्याङ्ग काम्यमुक्ताङ्गकं मतम् । नित्यकाम्यस्वरूपैक्ये विनियोगपृथक्त्वतः ॥ | सुधीविलोचनम्.[11ख.] | |||
| 95 | तथा धात्वर्थमुद्दिश्य तृतीयोऽन्यविधिर्मतः । अन्योद्देशेनान्यविधिः चतुर्थ इति गीयते ॥ | ||||
| 95 | तदन्यमात्रसङ्कोचपरता पर्युदासता । तन्मात्रसङ्कोचपर उपसंहार इष्यते ॥ | ||||
| 95 | धर्मः प्रयोजनयुतो ह्यर्थस्स्याद्वेदबोधितः । सर्वस्यापि च वेदस्य धर्मे तात्पर्यमिष्यते ॥ | ||||
| 95 | धर्मप्रदेशो येन स्यात्सोऽतिदेश इति स्थितिः । निष्कर्षस्तु प्रकृत्यङ्गसजातीयपदार्थगा ॥ | ||||
| 95 | धर्मानुष्ठानोपयोगिज्ञानहेतुत्वमेव चेत् । धर्मे मतं प्रमाणत्वं मन्त्राणामिदमक्षतम् ॥ | ||||
| 95 | धातुनामान्यतरयुग्व्यापारस्त्वपरो मतः । उपाध्यसङ्करन्यायात्समावेशः द्वयोः क्वचित् ॥ | ||||
| 95 | नामधेयो विधेयार्थपरिच्छेदक इष्यते । मत्त्वर्थलक्षणापत्तिः वाक्यभेदभयं तथा ॥ | ||||
| 95 | नित्यं सामान्यफलतः काम्यं फलविशेषतः । प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते ॥ | ||||
| 95 | नित्यकाम्यविभेदेन तथा कर्म विभज्यते । सर्वस्यैव च काम्यत्वे कामना न भवेद्यदि ॥ | ||||
| 95 | निरपेक्षः कण्ठरवः श्रुतिः लिङ्गं समर्थता । समभिव्याहृतिर्वाक्यं पदयोश्शेषिशेषयोः ॥ | ||||
| 95 | निषेधस्तु भवेद्वाक्यं यत्पूरुषनिवर्तकम् । प्रवर्तनारोधिनी तु नञर्थस्स्यान्निवर्तना ॥ | ||||
| 95 | नैमित्तिकं कर्मभेदं प्रायश्चित्तादिलक्षणम् । प्राहुः परे तत्तु कर्म काम्यमेवेति केचन ॥ | ||||
| 95 | पञ्चमं तूत्पत्तिशिष्टगुणप्राबल्यमुच्यते । उद्भिच्चित्राऽग्निहोत्रं च श्येनश्चेति चतुर्विधा ॥ | ||||
| 95 | पञ्चमो गुणसंयुक्तधात्वर्थविधिरुच्यते । अन्योद्देशेन षष्ठस्स्याद्विशिष्टविधिरेव चेत् ॥ | ||||
| 95 | पदार्थविधया शाब्दबोधस्य करणत्वतः । धर्मे प्रमाणं मन्त्रास्स्युः इति केचित्प्रचक्षते ॥ | ||||
| 95 | परं संस्कारजनकं तच्च द्विविधमिष्यते । यथोपयुक्तोपयोक्ष्यमाणसंस्कारभेदतः ॥ | ||||
| 95 | परप्रत्यायनार्थास्तु मन्त्रा निगदसंज्ञिताः । विधायकपदव्यूहः ब्राह्मणं परिकीर्त्यते ॥ | ||||
| 95 | परोद्देशप्रवृत्तस्य नरस्य कृतिकारकम् । अङ्गं स्याद्द्रव्यजात्यादिस्सिद्धोऽप्यङ्गं ततो भवेत् ॥ | ||||
| 95 | पापक्षयफलं नित्यं काम्यं चापि क्वचिद्यदा । आराब्धे कामनाहानावुक्ताङ्गाशक्तिसंभवे ॥ | ||||
| 95 | पुंप्रवृत्त्यनुकूलात्मा व्यापारः शब्दगोऽग्रिमः । पुंनिवृत्त्यनुकूलात्मा व्यापारोऽनन्तरो मतः ॥ | ||||
| 95 | प्रक्रिया ह्युभयाकाङ्क्षा स्थानं सादेश्यमिष्यते । समाख्या यौगिकश्शब्दः तेषां भेदान् प्रचक्ष्महे ॥ | ||||
| 95 | प्रत्यवायपरीहारफलं तन्नित्यमित्यपि । अपरे प्राहुरनयोर्विशेषस्सूक्ष्म इष्यते ॥ | ||||
| 95 | प्रयोगः | प्रधानक्रमतोऽङ्गानां क्रमो मुख्यक्रमो मतः । सैषा प्रवृत्तिः प्रथमक्रमतोऽनन्तरक्रमः ॥ | |||
| 95 | प्रयोगप्राशुभावस्य तृतीयो बोधको मतः । कर्मजन्यफलस्वाम्यबोधकोऽधिकृतेर्विधिः ॥ | ||||
| 95 | प्रयोगसमवेतार्थस्मृतिर्भवति मन्त्रतः । तस्मात् स्मृतेर्हि नियमः नादृष्टफलकल्पना ॥ | ||||
| 95 | प्रयोगे श्रुत्यर्थपाठस्थानमुख्यप्रवृत्तयः । षडेतानि प्रमाणानि पौर्वापर्यात्मनि क्रमे ॥ | ||||
| 95 | प्रयोजनेच्छाजनितः पुंव्यापारोऽत्र चादिमः । अनिष्टद्वेषजनितः तदभावोऽन्तिमो मतः ॥ | ||||
| 95 | प्रवर्तको नैव लिङ्स्यात् तद्व्यापारोऽपि नेष्यते । तदर्थभेदो नाज्ञादिः न कार्यं नेष्टहेतुता ॥ | ||||
| 95 | प्रवर्तनस्मृतिः प्राप्ते प्रैष इत्यभिधीयते । अप्राप्ते प्रेषणं सर्वं विधित्वं प्रतिपद्यते ॥ | ||||
| 95 | प्रवर्तनालक्षणस्य विधेस्त्रेधा विधेयता । यागत्वरूपेणाद्या स्यादिष्टहेतुतयाऽपरा ॥ | ||||
| 95 | प्रवृत्तिस्तु भवेदार्थी भावनाऽऽख्यातबोधिता । तदभावो निवृत्तिस्तु नञा योगे तु बुद्ध्यते ॥ | ||||
| 95 | प्राशस्त्यादिमतिस्त्वर्थवादादेव नियम्यते । प्राशस्त्यादिस्ततो धर्मः नियमादृष्टसाधनम् ॥ | ||||
| 95 | फलाय गुणवाक्यं च वाक्यं सगुणकर्मणः । फलवद्गुणवाक्यं चेत्येवं वाक्यं हि षड्विधम् ॥ | ||||
| 95 | फलार्थं क्रियमाणेऽपि नित्यं भवति तन्त्रतः । नित्येन काम्यसिद्धिं तु कल्पकाराः प्रचक्षते ॥ | ||||
| 95 | भवितुर्भवनस्यानुकूलो भावयितुर्भवेत् । व्यापारो भावना सैषा शाब्दी चार्थीति भिद्यते ॥ | ||||
| 95 | मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयमिति स्मृतम् । कर्तव्यार्थस्मारकत्वं मन्त्रलक्षणमुच्यते ॥ | ||||
| 95 | महाप्रकरणं तत्र फलभावनया युतम् । अवान्तरप्रकरणमङ्गभावनया युतम् ॥ | ||||
| 95 | मीमांसाविधिवाक्यार्थज्ञानानुष्ठानलक्षणे । त्रिविधे व्यवहारेऽस्मिन् सर्वस्मिन्नाम कारणम् ॥ | ||||
| 95 | यत्स्यात्पशुपुरोडाशप्रभृतिष्वंशभेदतः । दृष्टार्थं चाप्यदृष्टार्थमाश्रयीत्युच्यते हि तत् ॥ | ||||
| 95 | यद्विभागे च साकाङ्क्षमेकार्थमविभागतः । तदेकवाक्यं द्विविधं पदवाक्यविभेदतः ॥ | ||||
| 95 | या विकृत्यङ्गता तस्याः ग्रहकं वाक्यमिष्यते । अन्तर्नीतोपकारस्य पदार्थस्यैव सा मता ॥ | ||||
| 95 | यागेनानेन यक्ष्येऽहं तेन याजय मामिति । नाम्ना विनैवमादिर्हि व्यावहारो न सिद्ध्यति ॥ | ||||
| 95 | वाक्यशेषश्च सामर्थ्यं धर्ममानमितीरितम् । तत्र कर्मोत्पत्तिवाक्यं फलवाक्यं गुणश्रुतिः ॥ | ||||
| 95 | विधिः प्रवर्तकत्वाख्यस्वरूपानुपपत्तितः । स्वर्गं साध्यतया यागं साधनत्वेन बोधयेत् ॥ | ||||
| 95 | विधिर्मन्त्रो नामधेयः निषेधश्च ततः परः । अर्थवाद इति स्पष्टः वेदराशिर्हि पञ्चधा ॥ | ||||
| 95 | विधिश्चतुर्विध इति विभक्तः प्रायशो बुधैः । | ||||
| 95 | विधीयमानव्रीह्यादिद्रव्याद्युद्दिश्य या क्रिया । तत्संनिपत्योपकारकाङ्गं सर्वार्थमेव तत् ॥ | ||||
| 95 | विधेयता स्यात्तच्छालिबोधस्य जनको ह्यसौ । अङ्गप्रधानसंबन्धबोधकस्स्यादनन्तरः ॥ | ||||
| 95 | विनियोगविधिस्त्वन्यः यस्तृतीये विचार्यते । चतुर्थे पञ्चमे चैव प्रयोगविधिचिन्तनम् ॥ | ||||
| 95 | विभक्त्येकाभिधानैकपदभेदात्त्रिधा श्रुतिः । शब्दार्थसामर्थ्यभेदाल्लिङ्गं द्विविधमुच्यते ॥ | ||||
| 95 | विरोधे गुणवादस्स्यादनुवादोऽवधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थवादस्त्रिधेत्यपि ॥ | ||||
| 95 | वैकृतस्य विधेः काचिदाकाङ्क्षा चोदको मतः । चोदकादङ्गसंबन्धः प्रकृतौ नास्ति कश्चन ॥ | ||||
| 95 | शब्दान्तराभ्याससंख्यानामधेयगुणैस्सह । अन्यत्प्रकरणं चेति प्रमाणं कर्मभेदकम् ॥ | ||||
| 95 | शाब्दी प्रवृत्तिलिङ्स्तोत्रैस्त्र्यशा भवति भावना । आर्थी तु स्वर्गयागाङ्गैः त्र्यंशेति परिनिष्ठितम् ॥ | ||||
| 95 | श्रुतिः क्त्वाथादिशब्दस्स्यादर्थस्तु स्यात्प्रयोजनम् । पाठो मन्त्रब्राह्मणयोः स्थानं तादृगुपस्थितिः ॥ | ||||
| 95 | श्रुत्यादिसमवाये तु पारदौर्बल्यमिष्यते । बोधे विलम्बाविलम्बौ बलाबलनियामकौ ॥ | ||||
| 95 | समग्राङ्गोपदेशोऽस्ति यत्र सा प्रकृतिर्मता । चोदकाद्यत्र न प्राप्तिरङ्गानां साऽथवा मता ॥ | ||||
| 95 | सर्वोऽपि वैदिकः पन्थाः भवेद्दत्तजलाञ्जलिः । सर्वस्यापि च नित्यत्वे त्वशक्त्या स्यादवत्सलः ॥ | ||||
| 95 | साध्यं च साधनं चेतिकर्तव्यत्वमिति क्रमात् । किं केन कथमित्येवमाकाङ्क्षात्रयपूरकम् ॥ | ||||
| 95 | सोऽर्थवादो धर्मशाब्दबोधे विध्येकवाक्यतः । धर्मे प्रमाणमथवा निरुक्तज्ञानकारणम् ॥ | ||||
| 95 | स्तुतिनिन्दाऽन्यतरतत्परं वाक्यमिहेष्यते । अर्थवाद इति प्राज्ञैः तत्प्रभेदश्चतुर्विधः ॥ | ||||
| 95 | स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इति क्रमात् । अथ केचिद्विवक्षातश्चान्यथा प्रविविञ्चते ॥ | ||||
| 95 | स्वजन्योपस्थितौ स्वार्थे विषये पदपूर्वकम् । स्वजन्यबोधे विषये स्वार्थे स्याद्वाक्यपूर्वकम् ॥ | ||||
| 95 | स्वप्रयोज्यत्वसहितसामानाधिकरण्यतः । फलेच्छया विशिष्टा या कृतिस्साऽधिक्रियोच्यते ॥ | ||||
| 95 | हेतुर्निर्वचनं निन्दा प्रशंसा संशयो विधिः । परक्रिया पुराकल्पः व्यवधारणकल्पना ॥ | ||||
| 96 | यागत्वादिः | अखम्डपाधिरथवा तच्छब्दप्रतिपाद्यता। प्रतिग्रहीतृत्वयोगे सैव स्यात्सम्प्रदानता॥ | |||
| 96 | सामान्यनिरुक्तिवादः | अङ्गत्वादिः | अङ्गत्वं तु परोद्देश्यकृतिकारकरूपतः।विहितत्वं तदन्तःस्थोद्देश्यताकारकत्वयोः॥ | ||
| 96 | अन्त्यामश्वरशनाऽङ्गत्वं स्वार्थो विधीयते।नेयं त्रिदोषेति केचिदेषाऽपीतीतरे विदुः॥ | ||||
| 96 | अव्यक्तिरूपत्तिवाक्ये देवतानभिबोधनम्।तथाऽवदीयमानत्वं हविष्ट्वमिति भाष्यते॥ | ||||
| 96 | क्रत्वर्थत्वादिः | उपादानमनुष्ठानमनुष्ठितगोचरम्।अनुष्ठानोद्देश्यतया विहितं स्यात्प्रयोदकम्॥ | |||
| 96 | वेदत्वादिः | ऋक्त्वं पादव्यवस्थावन्मन्त्रत्वमिति निर्णयः।मन्त्रत्वैकाधिकरणगीतित्वं सामता मता॥ | |||
| 96 | एकस्योपस्थापको यस्स् शब्दश्श्रुतिरीर्यते।सा द्वितीयादिरूपेति नव्यतर्कपरिष्कृतिः॥ | ||||
| 96 | क्रत्वनुष्ठाप्यता यत्र क्रत्वर्थत्वं तदुच्यते।फलानुष्ठाप्यता यत्र सोच्यते पुरुषार्थता॥ | ||||
| 96 | दक्षिणा नाम तद्द्रव्यं यत्स्यादानतिसाधनम्।सा चैकस्मिन् क्रतावेका वशीकरणमानतिः॥ | ||||
| 96 | देवतात्वं त्यज्यमानद्रव्योद्देश्यत्वमिष्य़ते।अथवा विधिवाक्यस्थशब्दत्वसमवृत्तिमान्॥ | ||||
| 96 | देवतोद्देशतो द्रव्यत्यागो यागो निरुच्यते।दानं स्वस्वत्वमुन्मृद्य परस्वत्वप्रकल्पनम्॥ | ||||
| 96 | पुरानुवाक्या पूर्वाध देवतायाः प्रकाशकः।मन्त्रो याज्या तूत्तरार्धे देवतायाः प्रकाशकः॥ | ||||
| 96 | प्रक्षेपसहितो यागो होम इत्यभिधीयते।यथेष्टविनियोगस्य योगत्वं स्वत्वमुच्ते॥ | ||||
| 96 | प्रगीतमन्त्रसाध्येन्द्रदेवतादिगुणाभिधा।स्योत्रं शास्त्रं त्वप्रगीतमन्त्रसाध्यतथाऽभिधा॥ | ||||
| 96 | प्राप्ताप्राप्तविवेकेन परिसंख्या द्विधेष्यते।प़ञ्चपञ्चनखेत्याद्येमामगृभ्णान्नितीतरा॥ | ||||
| 96 | फलस्य पुरुषार्थत्वव्यवहारस्तु भक्तितः।विधानमप्रवृत्तस्य प्रवर्तनमितीरितम्॥ | ||||
| 96 | मन्त्रब्रह्मणपर्याप्ताखण्डोपाधिर्हि वेदता।मन्त्रत्वं ब्राह्मणत्वं चाखण्डोपाधिरितीष्यते॥ | ||||
| 96 | विधियत्वेन विहितं प्रयोज्यमिति निर्णयः।प्रधानमिह विध्यादिरङ्गं विध्यन्त उच्यते॥ | ||||
| 96 | विधिरत्यन्तमप्राप्तौ नियमः पाक्षिके सति।तत्रचान्यत्रच प्राप्तौ परिसंख्येति गीयते॥ | ||||
| 96 | विधिरुक्तोऽथ नियमः पक्षेऽप्राप्तांशपूरकः।अन्यव्यावृत्तिफलकः परिसंख्येति कीर्त्यते॥ | ||||
| 96 | श्रुत्यर्थस्य परित्यागादश्रुत्यर्थस्य कल्पनात्।प्रप्तस्य बाधादित्याद्या परिसंखया त्रिदूषणा॥ | ||||
| 96 | सामान्यतो निरुक्तीनां संग्रहोऽयं विबुध्यताम्।आनन्त्यानवकाशाभ्यां संक्षेपरुचयो बुधाः॥ | ||||
| 96 | स्तोत्रस्य साधनीभूताः ऋचस्स्तोत्रीयसंज्ञिताः।स्तोमाः त्रिवृत्त्वासंख्याविशेषाः ज्योतिराह्वयाः॥ | ||||
| 97 | बाध्यबाधकभावः | अथ प्रमाणयोर्बाध्यबाधकत्वव्यवस्थितिः।अनन्यथासिद्धतैव बाधकत्वे प्रयोजिका॥ | |||
| 97 | अन्त्यो मूलोच्छेदरूपः तार्तीयीकस्य इष्यते।साधारमस्य शास्त्रस्य विशेषविषयादिना॥ | ||||
| 97 | अन्थासिद्धता नाम माने विषयसत्यताम्।अन्तरेणात्मलाभस्स्यादवकाशो द्विधा मतः॥ | ||||
| 97 | अन्यथासिद्धतैव या तु सा बाध्यत्वप्रयोजिका।उभयं सावकाशत्वानवकाशक्वमूलकम्॥ | ||||
| 97 | अपेक्षितविधानेन विधानमनपेक्षितम्।भूयसा चाल्पबाधस्यात् रूढ्य्या योगः प्रबाध्यते॥ | ||||
| 97 | वाक्यभेदः | अप्राप्तत्वयुता वाक्यवेद्यता स्याद्विधेयता।गुणत्वं विहितत्वं स्यादङ्गत्वेन च कर्मणः॥ | |||
| 97 | आद्यो द्विचन्द्रादिवत्स्यात् अप्रमामपदार्हता।विषयान्तरलाभोऽन्त्यः भवेत् होमविधाविव॥ | ||||
| 97 | उपादावविधेयत्वगुणत्वत्रितयं क्वचित्।मानान्तरेण सिद्धस्य या स्यान्निर्दिश्यमानता॥ | ||||
| 97 | एवं दोषनिरुक्तीनां सरणिः स्य़ात्प्रदर्शिता।अथ न्यायनिरुक्तीनां सरणीश्च प्रदर्श्यते॥ | ||||
| 97 | एवमाद्यवगन्तव्यं नास्त्यन्तो विस्तरस्य हि।सिद्धानुगममात्रं तु कर्तुं युक्तं परीक्षकैः॥ | ||||
| 97 | करोत्यपरपर्यायभावना त्वेककर्मिका।अतस्त्वनेकोद्देश्यत्वे वाक्यभेदः प्रवर्तते॥ | ||||
| 97 | तद्भङ्गलक्षणः कश्चिद्वाक्यबेदः प्रकीर्त्यते।अंशभेदे वाक्यभेदः कश्चिद्गौरवलक्षणः॥ | ||||
| 97 | त्रिकद्वयसमावेशात्कश्चिद्वैरूप्यलक्षणः।उद्देश्यत्वानुवाद्यत्वप्रधानत्वत्रिकं क्वचित्॥ | ||||
| 97 | नैमित्तिकेन नित्यं च ऋत्वर्थं पुरषार्थतः।पूर्वं परेणातिदिष्टमुपदिष्टेन बाध्यते॥ | ||||
| 97 | विकल्पः | प्रतिपत्तिरनुष्ठानं अपूर्वं च फलं तथा।बाधस्तेषां कोटियुग्मे इति वा दोषचिन्तना॥ | |||
| 97 | प्रत्येकमेते दोषास्स्युः चत्वारश्शास्त्रयोर्द्यवयोः।प्रयोगभेदात्तेन स्याद्विकल्पो ह्यष्टदोषभाक्॥ | ||||
| 97 | प्राप्तबाधोऽप्राप्तबाध इति स द्विविधो मतः।आद्यः प्रमेयापाहरः यो दाशमिक इष्यते॥ | ||||
| 97 | प्राप्ते कर्मणि नानेको विधातुं शक्यते गुणः।अप्राप्ते तु विधीयन्ते बहवोऽप्येकयत्नतः॥ | ||||
| 97 | प्रामाण्यस्य परित्यागः त्वप्रामाण्यस्य कल्पना।त्यक्तमानत्वोपगमोऽत्यक्तप्रामाण्यवर्जनम्॥ | ||||
| 97 | फलापहारादप्राप्तबाध एषोऽभिधीयते।अथ तस्य प्रपञ्चोऽयं विदितो लोकवेदयोः॥ | ||||
| 97 | बाध्यतेऽनन्यथासिद्धेनान्यथासिद्धतास्पदम्।तथा निरवकाशेन सावकाशं विशेषतः॥ | ||||
| 97 | भवेत्तदनुवाद्यत्वं प्रधानत्वं गुणान्वयः।पुंसाऽनुष्ठयिमानत्वमुपादेयत्वमिष्यते॥ | ||||
| 97 | यद्वृत्तयोगः प्राथम्यं द्वयमुद्देश्यलक्षणम्।तद्वृत्तमेवकारश्च स्यादुपादेयलक्षणम्॥ | ||||
| 97 | येषामाख्यातशब्दानां यदप्याद्युपबन्धनात्।विधिशक्तिः प्रणश्येत्तु ते सर्वत्राभिधायकाः॥ | ||||
| 97 | वाक्यभेदो वाक्यदोषः पददोषस्तु लक्षणा।पदवाक्यसमावेशे गुणे त्वन्याय्यकल्पना॥ | ||||
| 97 | वाक्यार्थविधिरन्याय्यः श्रुत्यर्थविधिसंभवे।पदान्तरार्थो वाक्यार्थः समानार्थोऽपरो मतः॥ | ||||
| 97 | विधिर्लघ्वर्थविषयः शान्ताकांक्षो भवेद्यदि।भारो लाघवतर्काख्यमीमांसाया न युज्यते॥ | ||||
| 97 | विधेयतोद्देश्यता चाप्येका कृतिनिरूपिता।अतो विधेयभेदेऽपि तद्भेदो दुर्निवारणः॥ | ||||
| 97 | विधेयमात्रं वोद्देश्यमात्रं स्वरसवाहतः।समर्पयेदेकपदं स चैकप्रसरो मतः॥ | ||||
| 97 | विधेयस्यान्वयित्वेन तदुद्देश्यत्वमुच्यते।मानान्तरेण सिद्धस्य पुनश्च श्रूयमाणता॥ | ||||
| 97 | विरोधे तुल्यबलयोर्विकल्पः परिग्रह्यते।गत्यान्तरे च न सति सैषा ह्यगातिका गतिः॥ | ||||
| 97 | श्रौतव्यापारनानात्वे शब्दानामतिगौरवम्।एकोक्त्यवसितानां तु नार्थाक्षेपो विरुध्यते॥ | ||||
| 97 | श्रौतेन बाध्यते स्मार्तं प्रबलेनापि दुर्बलम्।प्रधानेनाङ्गभूतं च लाघवेनापि गौरवम्॥ | ||||
| 97 | संकोचः क्लृप्तरूपस्य प्राप्तबाधोऽयमुच्यते।कल्प्यस्य कक्लृप्तशास्त्रेण शैघ्रूयान्मूलनिकृन्तने॥ | ||||
| 97 | सफलं निष्फलेनापि ह्यदृष्टं चापि दृष्टतः।बाध्यते चाप्युपादेयमनुपादेयतावता॥ | ||||
| 98 | दृष्टार्थत्वादिः | अत्यन्तबलवन्तोऽपि पौरजानपदाजनाः।दुर्बलैरपि बाध्यन्ते प्रबलैः पार्थिवाश्रितैः॥ | |||
| 98 | नयः | अथार्हतानां सिद्धान्ते प्रमाणनयवादिनाम्।नयस्वरूपं संक्षेपाद्दिङ्मात्रमुपदर्श्यते॥ | |||
| 98 | न्यायनिरुक्तिवादः | अधिकरणम् | अनन्तराभिधाने या जिज्ञासा स्यात्प्रयोजिका।तद्धेतुज्ञानविषयसंबन्धः सङ्गतिर्मता॥ | ||
| 98 | अपवाद उपोद्घातः प्रसङ्गः प्रत्युदाहृतिः।दृष्टान्ताक्षेपातिदेशा इति मीमांसकाः विदुः॥ | ||||
| 98 | आनर्थक्यप्रतिहतौ विपरीतं बलाबलम्।रूपे श्रुतेऽपि दध्नेतिवाक्यं गुणविधिर्मतः॥ | ||||
| 98 | इत्थं संगतयस्सप्त मीमांसाशास्त्रसम्मताः।तत्सामान्यं विशेषाश्च संग्रहेण निरूपिताः ॥ | ||||
| 98 | सामान्यविशेषादिः | इष्टा शीघ्रप्रवृत्तित्वाद्योगाद्रूढिर्बलीयसी।अश्वकर्णादिशब्देषु विपरीतं बलाबलम्॥ | |||
| 98 | उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्वता फलम्।अर्थवादोपपत्ती च लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये॥ | ||||
| 98 | उपोद्घातः प्रस्तुतार्थस्योपपादकता मतः।चिन्तां प्रकृतसिद्ध्यर्थोमुपोद्घातं विदुर्बुधा॥ | तन्त्र.[337] | |||
| 98 | उपोद्घातस्य चिन्तेयं यस्मान्निर्वाहिका स्थिता।तस्मात्तादर्थ्यचाश्चिन्तैवोपोद्घात इतीर्यते॥ | ||||
| 98 | काला त्मरूप संबन्धाः संसर्गोपक्रिये तथा।गुणिदेशा र्थ शब्दाश्चेत्यष्टौ कालादयो मताः॥ | ||||
| 98 | कालादिभिरभेदेन युगपत्प्रतिपादकम्।वचस्स्यात्सकलादेशः तदन्यद्विकलात्मकम्॥ | ||||
| 98 | कृत्वा यत्राधिकाशङ्कां पूर्वमेवातिदिश्यते।संगतिः कथिता सद्भिः काचित्तत्रातिदेशिकी॥ | ||||
| 98 | गोबलीवर्दनीतिस्स्यात् वैयर्थ्यविनिवृत्तये।तथैवोत्सर्गापवादः विरोधविनिवृत्तये॥ | ||||
| 98 | तद्धितेन चतुर्थ्या वा मन्त्रलिङ्गेन वा पुनः।देवतास्सङ्गतिस्तत्र दुर्बलं तु परंपरम्॥ | ||||
| 98 | तस्मादुपोद्घातमुखसङ्गतिभ्यः पृथक्कृतः।या संगतिस्म प्रसङ्ग इति निष्कृष्टलक्षणम्॥ | ||||
| 98 | तस्यां फलफलित्वं च न्यायौ द्वौ पूर्वपक्षयोः।निर्णयस्तत्फलं चेति दशाङ्गानीतरे विदुः॥ | ||||
| 98 | तां प्रसङ्गः उपोद्घातः हेतुताऽवसारस्तथा।निर्वाहकैक्यं कार्यैक्यमिति षोढा विदुः परे॥ | ||||
| 98 | दुर्बलस्य प्रमाणस्य बलवानाश्रयो यदा।तदापि विपरीतत्वं शिष्टाकोपे यथोदितम्॥ | ||||
| 98 | दृष्टार्थत्वे संभवति नादृष्टार्थत्वमिष्यते।प्रयाजशेषप्रक्षेपः प्रतिपत्तिरतो मतो॥ | ||||
| 98 | संदंशादिः | धर्मविप्रतिषेधस्तु यदि स्यादङ्गमुख्ययोः।प्रधानानुग्राहो न्याय्यः सोमस्स्यात्तेन पर्वणि॥ | |||
| 98 | नयेनेतरसिद्धान्ताविरोधं प्रतिपेदिरे।इतरांशनिषेधे तु नयाभास उदाहृतः॥ | ||||
| 98 | नासुमुद्रस्समुद्रो वा समुद्रांशो यथैव हि।तन्मात्रस्य समुद्रत्वे शेषांषस्यासमुद्रता॥ | ||||
| 98 | न्यायत्वं च निरुक्ताङ्गपञ्चकाद्यवबोधकम्।वाक्यजातं यथा न्यायवाक्यं शास्त्रान्तरे मतम्॥ | ||||
| 98 | पदान्तरं प्रयुक्तं चेद्यौगिकार्थाविशेषकम्।रूढिशक्तेर्भजकं स्याद्यथा चाग्रसरोरुहम्॥ | ||||
| 98 | परस्परापेक्षतायामुपक्रमनयान्वयः।परस्परानपेक्षत्वे त्वपच्छेदनयान्वयः॥ | ||||
| 98 | पूर्वाधिकृतिसिद्धान्तन्यायसाधर्म्यसंश्रयात्।उत्तराधिक्रियापूर्वपक्षे दृष्टांन्तसङ्गतिः॥ | ||||
| 98 | पूर्वाधिकृतिसिद्धान्तन्यायस्यविषयीक्रियाम्।आलम्ब्य पूर्वपक्षस्योत्थाने स्यात्प्रत्यपदाहृतिः॥ | ||||
| 98 | पूर्वाधिकृतिसिद्धान्तन्यायस्यानुपपन्नताम्।शङ्कित्वा पूर्वपक्षस्योत्थाने त्वाक्षेपसंगतिः॥ | ||||
| 98 | पूर्वाधुकृतिसिद्धान्तन्यायं यत्रावलम्बते।उत्तराधिक्रियापूर्वपक्षस्तत्रापवादिकी॥ | ||||
| 98 | प्रसक्तस्य प्रतीषेधे तदन्यत्राप्रसङ्गतः । संप्रत्ययश्शिष्यमाणे परिशेष इतीर्यते ॥ | ||||
| 98 | फलं तस्य च संबन्धः कल्प्यौ विश्वजिति क्रतौ । रात्रिसत्रेष्वार्थवादफलसंबन्धकल्पना ॥ | ||||
| 98 | बाध्यते हि प्रकरणमुपजीव्यविरोधतः।कल्प्योपकारापूर्वाङ्गात्प्राक्प्राकृतसमन्वयः॥ | ||||
| 98 | भूयोऽनुग्रहनीतिस्तु संख्यावैषम्यगोचरा।विरोधाधिकृतिन्यायः प्राबल्यात्परबाधकः॥ | ||||
| 98 | यो नाम वेदतात्पर्यनिर्णयाय विरच्यते।न्यायाख्यस्सोऽधिकरणमिति व्याहृतं बुधैः॥ | ||||
| 98 | वचनेन विरोधे तु न हि न्यायः प्रवर्तते।घटं पटयितुं नेष्टेऽप्यागमानां सहस्त्रकम्॥ | ||||
| 98 | वाक्यस्य विषयत्वं तु यत्कोट्योस्संशयीययोः।उपस्थापकशब्दाभ्यां घटितं सत् तथैवच॥ | ||||
| 98 | वाजिनेऽप्यनुनिष्पन्नप्रतिपत्तिरितीष्यते।अतोऽध्ययनमन्त्रादे दृष्टार्थत्वव्यवस्थितिः॥ | ||||
| 98 | विषयो विषयश्चैव विचारो निर्णयस्तथा।प्रयोजनं च पञ्चाङ्गं प्राञ्चोऽधिकरणं विदुः॥ | ||||
| 98 | शब्दोपात्तविशेषेऽर्थे संकोचश्चेदसौ नयः।शब्दोपत्तविशेषान्यविषये यदि विश्रमः॥ | ||||
| 98 | श्रुतप्रमाणविषयविशिष्टैकांशगोचरः।अंशान्तररौदासीन्येन परामर्शो नयो मतः॥ | ||||
| 98 | सकलो विकलश्चेति चादेशो द्विविधस्ततः।नायं वस्तु नचावस्तु वस्त्वंशः कथ्यते बुधैः॥ | ||||
| 98 | सङ्गतिर्विषयश्चैव संशयोत्थानकारणम्।संशयस्य प्रकारश्च तदर्था च विचिन्तना॥ | ||||
| 98 | सन्न्यायाधीनतात्पर्यनिर्णयादेककोटिकम्।प्रमितं जनयेत् वाक्यं तत्त्वमित्यवधार्यते॥ | ||||
| 98 | सप्तभङ्गी सप्तमतैव प्रमाणनयावाक्ययोः।विस्तरस्त्ववगन्तव्यः प्रमाणनयलोकने॥ | ||||
| 98 | सर्वत्र यौगिकेश्शब्दैर्द्रव्यमेवाभिधीयते।न हि संबन्धवाचित्वं संभवत्यतिगौरवात्॥ | ||||
| 98 | सर्वाणयेव हि शास्त्राणि स्वप्रदेशान्तरैस्सह।एकवाक्यतया युक्तमुपदेशं प्रतन्वते॥ | ||||
| 98 | सामान्यविधिरस्पष्टस्संह्रियेत विशेषतः।स्पष्टस्य तु विशेषेण नोपसंहार इष्यते॥ | ||||
| 98 | स्मृतस्योक्तार्थसंबन्धादुपेक्षाया अनर्हता।प्रसङ्ग इति यत्प्राहुर्यस्मात्सैव हि सङ्गतिः॥ | ||||
| 98 | स्यादेकाङ्गानुवादेन ह्यङ्गयोश्चोद्योमानयोः।अन्तराले विधानं यत् स संदंश इतीर्यते॥ | ||||
| 98 | स्वरूपतः प्रकरणे स्थानाच्च बलवत्यपि।पूषानुमन्त्रेण लिङ्गसमाश्रितसमाख्या॥ | ||||
| 99 | प्रवर्तकम् | अज्ञातज्ञापनं वाऽथवाऽप्रवृत्तप्रवर्तनम्।अथाप्राप्तक्रियाकर्तृसंबन्ध इति कल्पना॥ | |||
| 99 | वाक्यार्थवादपीठिका | क्रिया | अथ वाक्यार्थवादोऽयमेव संगृह्यते तथा।यदर्थस्सकलश्शब्दः यतो यात्राऽपि लौकिकी | ||
| 99 | अन्यथा सकलं शास्त्रं भवेद्दत्तजलाञ्जलिः।विधानप्रतिशेधाद्यं लौकिकं चाप्यनर्थकम्॥ | ||||
| 99 | प्रवृत्तिः | अयस्कान्ताभिगमनमयसो यत्प्रद्दश्यते।अन्यत्र वृत्त्यभावेन तत्स्वभावादिति स्थितम्॥ | |||
| 99 | आप्तस्य हिमकामस्य नियोगं केतिदूचिरे।यतश्श्रुतिस्स्मृतिरपि नियोगस्सर्वशासितुः॥ | ||||
| 99 | आप्ताभिप्रायमाचार्याः प्राहुश्चोदयनादयः।वेदस्य पौरुषेयत्वे मानं चापि विधिं विदुः॥ | न्या. कु.[5 स्त.] | |||
| 99 | इष्टसाधनता याऽस्ति धात्वर्थे सेति मण्डनः।पुंसा नेष्टाऽभ्युपायत्वात्क्रियात्वन्यः प्रवर्तकः॥ | वि. वि.[243] | |||
| 99 | इष्टस्य कृत्यधीनात्मलाभलक्षणकार्यता।प्रवर्तिकेति वेदान्तवादिनो न्यायवेदिनः॥ | ||||
| 99 | उद्योगमपरे प्राहुरात्मस्सपन्दलक्षणम्।तत्तन्मतानुसारेण विध्यर्थोऽत्र विभाज्यते॥ | ||||
| 99 | क्रियैवोत्पादना भावो भावेनेति च पठ्यते।चलनात्मा परिस्पन्दः गतिः कर्मेत्यपीर्यते॥ | ||||
| 99 | चक्रेऽत्र कस्य प्रधान्यं कस्य वाक्यार्थतेतिच।प्रवर्तकं किमत्रस्यात् इति संशेरते बुधाः॥ | ||||
| 99 | चेतनस्य स्वातन्त्रस्य ज्ञानेच्छादानिबन्धनः।अस्ति ह्याभ्यान्तरः कश्चित्प्रयत्नः कृतिलक्षणः॥ | ||||
| 99 | चेष्टादिलक्षमस्तेन बाह्यो व्यापार इष्यते।सर्वा प्रवृत्तिस्तन्मूलेत्येतदध्यक्षसुस्थितम्॥ | ||||
| 99 | जगत्यमिह याकाचित्प्रवृत्तिः परिदृश्यते।व्यापारोऽसौ क्रियारूपः सहि धात्वर्थलक्षणः॥ | ||||
| 99 | ततश्च वीतरागादिजन्मादर्शनलक्षणम्।श्रान्तं जन्मान्तरे लिङ्गं अश्रान्तो बाह्यडिण्डिमः॥ | न्या. सू.[3-1.25] | |||
| 99 | तत्र प्रवर्तकं ज्ञानं वैदिकं वाऽथ लैकिकम्।कीद्दशं त्विति जिज्ञासा सामान्येन प्रवर्तते॥ | ||||
| 99 | तथात्वे कालदेशादिनिमानुपपत्तितः।स्वातन्त्रचेतनेच्छादिमूलस्यादिति वैदिकः॥ | ||||
| 99 | तदर्थस्तु नियोगोऽस्तीत्याहुः टीकाकृतः पुनः।तदर्थः कार्य इत्याहुरन्ये प्राभाकारस्तु ते॥ | ||||
| 99 | पद्मादिषु प्रबोधाद्या विकारा भूतसंश्रयाः।शीतोष्णवर्षाकालादिनिमित्ता इति निश्चिताः॥ | ||||
| 99 | पूर्वाभ्यासेन लोके स्युः हर्षशोकभयादयः।जातमात्रस्य ते दृष्टाः पूर्वभ्यासनिबन्धना॥ | ||||
| 99 | प्रवर्तिका क्रियैवेति प्रायश्शाब्दिकसम्माता।क्रियैव वाक्यार्थ इति मुनिरप्याह बादरिः॥ | ||||
| 99 | प्रवृत्तिंहेतुं धर्मं चेत्येषा विधिविवेकवाक्।फलं स्वर्गादिरेवेति नैयायकशिरोमणिः॥ | ||||
| 99 | प्रवृत्तिस्तार्किकैस्तस्माद्दोषादेवेति सूत्रितम्।तथैव लेकानुभावोऽप्यनुकूलोऽवकल्पते॥ | ||||
| 99 | फलार्था हि क्रिया लोके पुरुषार्तं फलं मतम्।पुरुषश्च क्रियार्थस्यात् इत्येवं बद्धशृङ्गले॥ | ||||
| 99 | बुद्धिजन्या भवेदिच्छा हीच्छाजन्या भवेत्कृतिः।कृतिजन्या भवेच्चेष्टा चेष्टाजन्या भवेत्क्रिया॥ | ||||
| 99 | यमर्थमधिकृत्यात्र पुरुषः संप्रवर्तते।तत्प्रयोजनमित्थं हि सूत्रयामास गौतमः॥ | न्या. सू.[1-1-24] | |||
| 99 | रजोदुमस्वभावेन चतेत्प्रवृतिर्भविष्यति।स्तनंधयप्रवृत्तिश्चाप्येवमाद्याऽऽपतिष्यति॥ | ||||
| 99 | लिङ्गादिश्शब्द एवेति जरन्मीमांसका विदुः।तद्व्यापारात्मिका शब्दभवावनेति कुमारिलाः॥ | न्यायसु.[26] | |||
| 99 | वाक्यज्ञाने हि वाक्यार्थविज्ञानमवकल्पते।ततः प्रस्तूयते वाक्यचिन्ता प्राच्यविचिन्तिता॥ | ||||
| 99 | वैधविज्ञानवैमत्यात् विध्यर्थोऽपि विभिद्यते।ततो वाक्यार्थविमतिः सर्वं संगृह्यतेऽत्र तत्॥ | ||||
| 99 | व्यापारस्स तु वस्तूनां स्वभावादेव जायते।रजोगुणस्वभावोऽसौ क्षीरस्येवेति कापिलः॥ | वै. सू. वृ.[5-1-1] | |||
| 99 | स्वतन्त्रा परतन्त्रेति प्रवृत्तिर्द्विधा मता।आद्या भवतु रागेण विधिनैव त्वनन्तरा॥ | ||||
| 100 | वाक्यविकल्पः | अखण्डं वाक्यमित्येके सखमडमिति चापरे।संघातवर्तिनी जातिः एकोऽनवयवः स्वनः॥ | |||
| 100 | वाक्यवादः | अखण्डपक्षः | अतः प्रसिद्धरूपेण कालिदासेन कीर्तितम्।वागर्थाविव संपृक्तौ इति मङ्गलदैवतम्॥ | रघुवं.[1-1] | |
| 100 | वाक्यार्थविकल्पः | अत्रान्विताभिधानं स्यात् क्रियासंसृष्टपक्षयोः।चतुर्ष्वप्यवशिष्टेषु पक्षेष्वभिबितान्वयः॥ | |||
| 100 | अथात्र वैयाकरणसम्प्रदायस्य संग्रहः।एष वाक्यादीयाख्यग्रन्थसारः प्रकाश्यते॥ | वा. प.[2-1] | |||
| 100 | अनादितत्तद्वाक्यार्थविकल्पोत्थैरुपप्लवैः।बहीरूपतयाऽध्यस्तैः क्रमवद्भिरिवाक्रमे॥ | ||||
| 100 | संसर्गविकल्पः | अभेदपूर्वका भेदाः कल्पिता वाक्यवादिभिः।भेदवूर्वानभेदांस्तु मन्यन्ते पददर्शिनः॥ | |||
| 100 | अर्थभागैस्तथैतेषां आन्तरोऽर्थः प्रकाश्यते।एकस्यैवात्मनो भेदौ शब्दार्थावपृथक्स्थितौ॥ | ||||
| 100 | सखण्डपक्षः | अर्थैकत्वादेकवाक्यमिति सूत्रं च जैमिनेः । संघातपक्ष एवान्तर्भवितुं सम्यगर्हति ॥ | |||
| 100 | अवशिष्टेषु पक्षेषु वाच्यवाचकतात्मिका।मीमांसकानां दृष्ट्या तु संबन्धो योग्यता मता॥ | ||||
| 100 | प्रतिभावाक्यार्थः | आहारप्रीत्विद्वेषप्लवनादिक्रियासु कः।जात्यान्वयप्रसिद्धायु प्रयोक्ता मृगपक्षिणाम्॥ | |||
| 100 | इत्युक्तः फलवाक्यार्तवादस्साधारणो मतः।लक्षणानां च सर्वेषां वाक्यार्थष्षडिमे मताः॥ | ||||
| 100 | उपश्लेषमिवार्थानामाकरोत्यविचारिता।सार्वरूप्यमिवान्ना विषयत्वेन वर्तते॥ | वा. प.[2-30] | |||
| 100 | एके तादात्म्यमिच्छन्ति परे परिणतिं विदुः।तद्बिम्बप्रतिबिम्बत्वं वेति कैश्चिद्विकल्प्यते॥ | ||||
| 100 | एवं वाक्यविकल्पेन वाक्यार्थोऽपि विकल्प्यते । तयोरपि च संबन्धः तदधीनो विकल्प्यते ॥ | ||||
| 100 | क्रियावाक्यार्थः | कुर्यादित्येवमादिभ्यः क्रियादिव्यतिरेकिणः।नार्थान्तरस्य संवित्तिः कस्यचित्प्रेरणात्मनः॥ | |||
| 100 | क्रियावाक्यार्थपक्षश्च बादार्याचार्यसम्मतः।शेषलक्ष्माधिकरमे जैमिनीये निरूपितः॥ | ||||
| 100 | क्रियैव तावत्कार्यात्मा प्रेरणात्मा फलार्थिता।प्रतीयते ततोन्यस्तु नियोगे नोभयात्मकः॥ | ||||
| 100 | क्रियैव भावना तत्र प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः।विवादः केवलं वैयाकरणानां तु तैस्सह॥ | ||||
| 100 | तत्र चाखण्डपक्षे तु लक्षणेष्वपिच त्रिषु।प्रतिभा वाक्यार्थ इति तत्स्वरूपं निशम्यताम्॥ | ||||
| 100 | तत्रानवये स्फोटे तदर्थे प्रतिभात्मके।वाक्येऽप्यथच वाक्यार्थे संबन्धोऽध्यासलक्षणः॥ | ||||
| 100 | तथा बुद्ध्यनुसंहारोऽखण्डं त्रेधा विकल्प्यते।क्रमस्संघात आख्यातशब्द आद्यपदं तथा॥ | ||||
| 100 | त्रीणीतराण्यन्विताभिधानपक्षकटाक्षतः । वाक्यमेकतिङित्यादि वाक्यलक्षणवार्तिकम् ॥ | ||||
| 100 | नियोगाद्यास्तु वाक्यार्थाः लिङ्गादियुतवाक्यगाः।न सर्ववाक्यविषया इति तेष्विह नादरः॥ | ||||
| 100 | पदानि कल्पितमिति टीकाकारमतं स्मृतम्।वाक्यं तु कल्पितमिति पदकारमतं श्रुतम्॥ | वा. प.[2-57] | |||
| 100 | पदार्थ एव विश्रान्तः विशेषे वाक्यगोचरः।आख्यातशब्दपक्षे तु क्रिया वाक्यार्थ इष्यते॥ | ||||
| 100 | पदार्थाः किल वाक्यार्थभावमायान्ति संहताः।अपेक्षानुगुणान्योन्यव्यतिषङ्गविशेषतः॥ | ||||
| 100 | पदार्थैश्चित्रत इव विकल्पोल्लेखलक्षणः।आकारो बहिरध्यस्तः निरंशश्शाक्यसम्मतः॥ | ||||
| 100 | पृथक्सर्वपदं चेति सखण्डं पञ्चधा मतम्।अष्टौ वाक्यविक्पास्ते शाब्दिकाचार्यसम्मताः॥ | ||||
| 100 | प्रतिभा यत्प्रबूतार्था यामनुष्ठानमाश्रितम्।फलं प्रसूयेत यतः सा क्रिया वाक्यगोचरः॥ | ||||
| 100 | प्रतिभाचैव संसर्गः पदार्थश्च विशेषतः।पदार्थ एव संसृष्टः क्रिया चाथ प्रयोजनम्॥ | ||||
| 100 | प्रतिभायां त्वेकरसा प्रतिपत्तिरुदेत्यतः।न तत्र काचिच्चर्चाऽस्ति मतयोरुभयोरपि॥ | ||||
| 100 | प्रपञ्चप्रविलापेन चोत्तमाधिक्रियायुतः।ज्ञातास्वादस्तमेवासौ पुमर्थं प्राप्तुमिच्छति॥ | ||||
| 100 | प्रमाणत्वेन तां लोकस्सर्वस्समुपगच्छति।व्यवहाराः प्रवर्तन्ते तिरश्चामपि तद्वशात्॥ | ||||
| 100 | फलभिसन्धिहीनोऽपि कर्मसंस्कारसंस्कृतः।परिपक्वकषायस्स्यात् स्तोकस्तोकक्रमादसौ॥ | ||||
| 100 | बाह्य आभ्यान्तरश्चेति स स्फोटो द्विविधो मतः।जातिव्यक्तिप्रभेदेन बाह्यो द्विविध इष्यते॥ | ||||
| 100 | बाह्यार्थे त्वथ वाक्यार्थे स च संकेतलक्षणः।इति तार्किकसिद्धान्त इति रीतिश्चतुष्टयी॥ | ||||
| 100 | भेदो वाऽप्यथ संसर्गो वाक्यार्थ इति चिन्तना । अर्थैकत्वादितिन्याये कृता भाष्ये च वार्तिके ॥ | ||||
| 100 | यजेत दद्याज्जुहुयात् अधीयीतेति बोधितः।क्रियां साध्यतया वेत्ति तां च लोकोऽनुतिष्ठति॥ | ||||
| 100 | यदन्तश्शब्दातत्त्वं तु नादैरेकं प्रकाशितम्।स स्यादाभ्यन्तरः स्फोटः तदर्थोऽप्यस्ति चान्तरः॥ | वा. प.[2-30] | |||
| 100 | यश्च बुद्ध्यनुसंहारः स निरालम्बसोदरः । अखण्डपक्षे व्याख्यातं त्रिविधं वाक्यलक्षणम् ॥ | ||||
| 100 | ये मीमांसकवाक्यार्थविकल्पा भावनादयः।तेऽप्यत्रान्तर्भावन्तीति न स्यादधिककल्पना॥ | ||||
| 100 | वाक्यार्थो यः प्रायशोऽसौ प्रतिभायास्सहोदरः।अथातो वाक्यवाक्यार्थसंसर्गस्य विकल्पना॥ | ||||
| 100 | विच्छेदग्रहणेऽर्थानां प्रतिभाऽन्यैव जायते।वाक्यार्थ इति तामाहुः पदार्थैरुपपादितामम्॥ | वा. प.[2-145] | |||
| 100 | विस्तरस्तु मतस्यास्य ज्ञेयो विधिविवेकतः।प्रायेणैते निष्प्रपञ्चनियोगन्यायवादिनः॥ | ||||
| 100 | शब्दवित्संप्रदायोऽस्मिन् वाक्यं प्रायेण शोधितम्।अर्थवित्संप्रदायोऽपि तथा किंचिद्विचार्यते॥ | न्या. म.[330] | |||
| 100 | शाक्यद्दष्ट्या तु शब्दार्ते बौद्धे विज्ञानवादतः।कार्यकारणभावाख्यस्संबन्ध इति निश्चितः॥ | ||||
| 100 | स चोदनामतिक्रामेत् यः क्रियां नानुतिष्ठति।यश्शब्दपरतन्त्रस्स्यात् शब्दप्रामाण्यवाद्यसौ॥ | ||||
| 100 | संघातवर्तिनी जातिः बाह्यं प्रथम ईरितः।एकोऽनवयश्शब्दः द्वितीयो व्यक्तिलक्षणः॥ | ||||
| 100 | संसृष्ट एव वाक्यार्थः तुर्यपञ्चमकल्पयोः।अभिधेयः पदार्थस्स्यात् वाक्यार्थस्तु प्रयोजनम्॥ | ||||
| 100 | सखण्डपक्षे वाक्यार्थः क्रमसंघातपक्षयोः।संसर्ग इति, संघातपक्षेऽप्यस्ति मतान्तरम्॥ | ||||
| 100 | सखण्डे क्रमसंघाताविति यल्लक्षणद्वयम् । तत्सङ्गतं ह्यभिहितान्वयपक्षसमीक्षया ॥ | ||||
| 100 | साध्यं निष्पाद्यमानत्वात् प्रधानमवगम्यते।तस्मात्तदेव वाक्यार्थः क्रियातो नापरं तत्॥ | ||||
| 100 | स्फोटवादोऽखण्डपक्षः स्फोटश्शब्दः ध्वनिः पुनः।तद्गुणः दीपरुचिवत् स्वरव्यञ्जनलक्षणः॥ | ||||
| 100 | स्वरवृत्तिं विकुरुते मधौ पुंस्कोकिलः कथम्।जन्त्वादयः कुलायादेः करणे शिक्षिताः कथम्॥ | ||||
| 101 | भावना | अत एवाहि वाक्यार्थं भावनां प्रतिजानते।यथोचितफलाढ्यां च त्रयसंबन्धबन्धुराम्॥ | |||
| 101 | सिद्धान्तरहस्यम् | अथापि शाब्दी शक्तिस्सा प्रधानमिति गम्यते।अतस्त्विष्टोपायतैषा धात्वर्थस्थेति सूरयः॥ | |||
| 101 | क्रियावाक्यार्थः | धात्वर्थसामान्यम् | अन्ये धात्वर्थसामान्यं भावनामभ्युपागमम्।यागदानाद्यनुस्यूतं रूपं गोत्वादिजातिवत्॥ | ||
| 101 | अभिधाभावनामाहुरन्यामेव लिङ्गादयः।अर्थात्मा भावना त्वन्या सर्वाख्यातेषु दृश्यते॥ | तन्त्र.[345] | |||
| 101 | आस्तां विधिपदं तावद्वर्तमानापदेशिनः।शब्दाद्यजत इत्यादेः भावना न न गम्यते॥ | ||||
| 101 | शाब्दबोधक्रमः | उभे अंशत्रययुते इति विश्रुतमेव तत्।विशिष्टाशाब्दीप्रयोज्या तादृश्यार्थीति गम्यते॥ | |||
| 101 | एकयैवहि बुद्ध्याऽसौ गृह्यते चित्ररूपया।पदार्थाहितसंस्कारचित्रपिण्डप्रसूतया॥ | ||||
| 101 | कार्यत्वान्तःप्रविष्टा या कृतिस्सैवहि भावना।स्वर्गादेर्भवितुर्भावयित्रि स्याद्भावकाश्रिता॥ | ||||
| 101 | क्रियानुकूलः पुरुषव्यापारो ह्यर्थभावना।कृतिः प्रयत्न इत्यादिपर्यायपदशाब्दिता॥ | ||||
| 101 | व्यापारः | क्रियाविशेष एवायं व्यापारो ज्ञातुरात्मनः।स्पान्दात्मकबहिर्भूतक्रियाक्षणविलक्षणः॥ | |||
| 101 | णिजर्थात्तु लिङर्थोऽसौ प्रेरणाऽस्ति विलक्षणा।ज्ञापकव्यापाक एष स तु कारकसंश्रितः॥ | ||||
| 101 | तेन व्यापारसामान्यं पुंव्यापारनिबन्धनम्।इति सिद्ध्या स स्वभाववादो लौकायतो हतः॥ | ||||
| 101 | धात्वर्थव्यतिरेकेण यद्यप्येषा न लभ्यते।तथाऽपि सर्वसामान्यरूपेणान्या प्रतीयते॥ | तन्त्र.[351] | |||
| 101 | न सचेताः क्रियां कांचित् अनुतिष्ठति निष्फलाम्।वस्तुतस्तु फलं तस्मात्प्रधानमवगम्यते॥ | ||||
| 101 | प्रयत्नः | नचायमात्मधर्मोऽपि न विभुत्वादिवन्मतः।साध्यरूपाभिसंबन्धात् धत्ते विषयतां विधेः॥ | |||
| 101 | पदात्प्रभृति या चैषा प्रज्ञा ज्ञातुर्विजृम्भते।पुष्पिता सा पदार्थेषु वाक्यार्थेषु फलिष्यति॥ | ||||
| 101 | पुंप्रवृत्त्यनुकूलात्मा व्यापारश्शब्दभावना।प्रवर्तना प्रेरणा सा नियोग इति कीर्त्यते॥ | ||||
| 101 | पुरुषस्य प्रयत्नो वा भावनेत्यभिधीयते।औदासीन्यदशाऽपायं पुमान् येन प्रपद्यते॥ | ||||
| 101 | प्रयत्नव्यतिरिक्तार्तभावना तु न शक्यते।वक्तुमाख्यातवाच्येति सिद्धान्तः राणकेरितः॥ | न्यायसु.[579] | |||
| 101 | प्रयोज्यत्वं स्वविष्यज्ञानजन्माऽनुमा तु या।तत्प्रयोज्यत्वनुमा त्वेतादृश्यत्र गम्यताम्॥ | ||||
| 101 | प्रवर्तनस्मृतिः प्राप्ते प्रैष इत्यभिधीयते।अप्राप्ते प्रेषमं सर्वं विधित्वं प्रतिपद्यते॥ | ||||
| 101 | भावना या तु पुरुषैरिष्टोपायतयाऽर्थ्यते।पुंव्यापारात्मिका सैषा कीर्त्यते चार्थभावना॥ | ||||
| 101 | भावनैवहि वाक्यार्थः सर्वत्राख्यातवत्तया।अनेकगुणजात्यादिकारकार्थानुराञ्जिता॥ | ||||
| 101 | भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव चोच्यते।तत्सिद्धान्तकटाक्षेण भाव्येत्यादिपरिष्कृतिः॥ | पा. भा.[4-20] | |||
| 101 | यजेतेत्यत्राख्यातं लिङ्त्वेनाख्याति भावनम्।अभिधाख्यां तथैवार्थीमाख्यातत्वेन बोधयेत्॥ | भाट्टरहस्यम्.[ ] | |||
| 101 | यागस्य चेष्टहेतुत्वमेव प्राशस्त्यलक्षणम्।स शब्दभावनांशस्सन् एवमत्रोपयुज्यते॥ | ||||
| 101 | यागो मदिष्टदहेतुस्स्यात् इत्याकारा तया पुनः।पुमान् प्रवर्तत इति प्रयोज्यत्वं निरूपितम्॥ | ||||
| 101 | लोकेऽस्मिन्नभिधाशब्दः शब्दव्यापारबोधकः।अतोऽभिधाभावनेति तामाहुश्शब्दभावनाम्॥ | ||||
| 101 | वाक्यार्थभावनापक्षसारांशोऽथावधार्यताम्।भाव्यनिष्ठो भावकस्य व्यापारो भावना मता॥ | ||||
| 101 | वाक्यार्थाधिकृतावस्य विस्तरः श्लोकवार्तिके।शाब्दबोधकक्रमस्त्वेष खण्डदेवादिशोधितः॥ | ||||
| 101 | विधिः प्रवर्तकत्वाख्यस्वरूस्योपपत्तये।स्वर्गं साध्यतया यागं साधनत्वेन बोधयेत्॥ | ||||
| 101 | विधेर्लक्षणमेतावदाप्रववर्तनम्।अतिप्रसङ्गदोषेण नाज्ञातज्ञापनं विधिः॥ | ||||
| 101 | स यत्नो यागादानादिक्रियानिर्वृत्तिकारमम्।तस्य तद्व्यतिरेक्तत्वं प्राय्स्सर्वोऽनुमन्यते॥ | ||||
| 101 | सएव वाक्यार्थ इति वक्तुं युक्तुं च यद्यपि।तथाऽपि काम्यमानत्वात् सिद्धं तन्नावगम्यते॥ | ||||
| 101 | सा धातोः प्रत्ययाद्वाऽपि भावनाऽवगता सती।अपेक्षतेंऽशत्रितयं किं केन कथमित्यदः॥ | ||||
| 101 | सा शब्दभावनाऽथार्तभावनेत्यपिच द्विधा।विभज्य व्यवहारस्य विषयीक्रियते बुधैः॥ | तन्त्र.[345] | |||
| 101 | साध्यमानत्वपक्षे तु साक्षात्तत्सिद्ध्यवेदनात्।व्यापार एव तन्निष्ठः वाक्यवेद्य इतीष्यताम्॥ | ||||
| 101 | सिद्धभावस्तु यस्तस्याः स घञादिनिबन्धनः।इत्याहुरपरे प्राज्ञाः भावनातत्त्ववेदिनः॥ | ||||
| 101 | सिद्धसाध्यस्वभावाभ्यां धात्वर्थो द्विविधस्तयोः।अन्योत्पादानुकूलात्मा भावना साध्यरूपिणी॥ | ||||
| 101 | सैव वाक्यार्थ इति कुमारिलविनिर्मयः।वेदाद्गुरुनियोगाद्वा शासनाद्वा महीभुजाम्॥ | ||||
| 102 | नियोगवाक्यार्थः | कामाधिकारः | अतएवाधर्मतेति श्येनादे्रिति निर्णयः।अर्थशब्दः प्रयु्क्तोऽतः तादृशानर्थवारकः॥ | ||
| 102 | तदनुबन्धः | अनुबन्धद्वयं तस्य विषयश्चाधिकार्यपि।नियोगः कस्य कुत्रेति तदाकाङ्रक्षे इमे उभे॥ | |||
| 102 | निमित्ताधिकारः | अन्यत्र विस्तरस्तस्य द्रष्टव्योऽस्माभिरीरितः।अत्रापि च पुरः स्पष्टः फलकाण्डे भविष्यति॥ | |||
| 102 | तस्य कार्यत्वम् | अन्ये तु शाब्दं कार्यत्वं नियोगस्येति मन्वते।प्रेरकत्वं त्वार्थमिति नातस्स्याच्छब्दगौरवम्॥ | |||
| 102 | नियोगस्वरूपम् | आत्मकूतविशेषो यः अत्मधर्मस्स जायते।भैतिकस्पन्दहेतुस्सः न मानान्तरगोचरः॥ | |||
| 102 | इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवाहनहमव्ययम्।स कालेनेद महता योगो नष्टः पुरातनः॥ | भ. गी.[4-1] | |||
| 102 | औदासीन्यप्रच्युतिर्वा योद्योग इति कीर्त्यते।आद्या प्रवृत्तिराकृतं चिकीर्षेत्यादिनामभाक्॥ | ||||
| 102 | प्रतिषेधाधिकारः | कथं नरो निवर्तेत प्रत्यवायभयाद्विना।मा निवर्तिष्ट,विधिना तावदुक्तं निवर्तनम्॥ | |||
| 102 | कर्ता संख्या तथाचार्थभावना शब्दभावना।तस्याः कृतिः तदाख्यानं चेत्येतदतिदुर्भरम्॥ | न्या. म.[345] | |||
| 102 | कर्मण्येवाधिकारस्ते कुरु कर्मैव तत्पुनः।यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्॥ | ||||
| 102 | कामप्रध्वंससिद्धान्ते सर्वं नैमित्तिकं मतम्।स्वर्गादिकामनानां तु निमित्तत्वमुपाश्रितम्॥ | जै. सू.[6-2-9] | |||
| 102 | कामाधिकारे तु नियोज्यान्यथाऽनुपपत्तितः।फलक्लृप्तिः तत्प्रवृत्तिस्तस्माक्लिप्सार्थलक्षणा॥ | ||||
| 102 | कार्यात्वावगतिस्त्वर्थी शाब्दी प्रेरकतामतिः।तस्मात्प्रेरक एवासौ प्रधानमित् निर्णयः॥ | ||||
| 102 | तत्रापि स्वर्गक्लृप्तिस्तु जैमिमेर्दैन्यलक्षणा।तथैन रात्रिसत्रेऽपि वेदो हि प्रभुसम्मितः॥ | ||||
| 102 | तत्रास्मिन् कल्प्यमानेऽपि नरकादिफलादये।अवैधत्वं प्रसज्येत न ह्याकाङ्क्षेदृशी विधेः॥ | ||||
| 102 | नित्याधिकारः | तदेकदेशिनां पण्डापूर्वमिष्टं फलात्मकम्।स्वतएव पुमर्थत्वं तस्य पण्डत्वमिष्यते॥ | |||
| 102 | तस्मान्नियोग एकोऽर्थः कालत्रयविवर्जितः।नियुक्तोऽस्मीत्यनुभवात् प्रेरणात्माऽथ तद्धिया॥ | ||||
| 102 | न दैन्यमीदृशं सोढुं स्वतन्त्रं शास्त्रमर्हति।यत्प्रवर्तयितुं पुंसः न शक्नोति फलं विना॥ | ||||
| 102 | न पारलौकिस्स्वर्गः किन्त्वैहिकसुखं सुखम्।धनधान्यादिऋद्धिश्चेत्पुंसामिच्छा सुखे भवेत्॥ | ||||
| 102 | नित्यं नैमित्तिकं कर्म कर्तव्यमिति वैदिकः।पन्थाः पुराणोऽयमत्र गीता भगवता स्वयम्॥ | ||||
| 102 | नित्याधिकारे तत्कर्म वेदोऽसौ शुचिजीविनः।विधत्तेऽतोऽफलमपि कार्यमित्येव कुर्वते॥ | ||||
| 102 | नित्येतिकर्तव्यतांशे शास्त्रमेव प्रवर्तकम्।अतोऽग्नीषोमीयहिंसा नाधर्म इति ते विदुः॥ | ||||
| 102 | नियोगवाक्यार्थवादिटीकाकारमतं पुनः।प्रदर्श्यतेऽथ यच्छिष्या कार्यवाक्यार्थवादिनः॥ | वि. वि.[48] | |||
| 102 | नियोज्यस्तावदेतावान् क्रुद्धोऽरिहननोद्यतः।विषयस्तन्निवृत्तिस्स्यान्नियोगोऽतोऽत्र पुष्कलः॥ | ||||
| 102 | प्रतिषेधाधिकारेऽपि प्रत्यवायो न कल्प्यते।निषेध्यविषयादेव लब्धत्वादाधिकारिणः॥ | ||||
| 102 | प्रत्यवायपरीहारोऽप्यत्र कार्पण्यलक्षणः।शंय्वन्ताधिक्रियान्यो नैतत्सिद्धान्तसम्मतः॥ | ||||
| 102 | प्रवृद्धतररागान्धः प्रत्यवायेऽपि कल्पिते।न निवर्तत इत्येवं किं विधेरप्रमाणता॥ | ||||
| 102 | फलं भवतु मा वा भूत् पुरुषोऽपि प्रवर्तताम्।मा प्रवर्तिष्ट वा शास्त्रं नियुङ्क्ते त्वधिकारिणम्॥ | ||||
| 102 | यागेन तद्व्यये जाते कामः प्रध्वंसते स्वयम्।अतएव क्षत्रियाणां विश्वजिद्यागशासनम्॥ | ||||
| 102 | यावज्जीवं सुकं जीवेदित्यादीच्छानिवारकम्।यावज्जीवं चाग्निहोत्रं कर्तव्यमिति शासनम्॥ | ||||
| 102 | विधेरपेक्षे द्वे एव नियोज्यविषयौ प्रति।तत्पूरणेन तृप्तस्तु न वाञ्छति ततोऽधिकम्॥ | ||||
| 102 | विषयः पलहेतुश्चेत्फलकामोऽधिकार्यतः।फलं पुंबुद्धिमूलं तत् न शास्त्रीयमिति स्थितिः॥ | ||||
| 102 | विहिताकारणायत्तप्रत्यवायापनुत्तये।कर्तव्यमिति सिद्धान्तः भाट्टैः पर्यायतः कृतः॥ | तन्त्र.[240] | |||
| 102 | शब्दस्यैव लिङादेर्यैः बुधैः प्रेरकतेष्यते।तेऽत्यन्तभीरवस्तस्मिन् संगतिग्रहणालसाः॥ | ||||
| 102 | स्त्रीकामो निष्कृतिं कुर्यादित्यादिषु निमित्तता।प्रतीयते नतु खलु फलसाधनता क्वचित्॥ | ||||
| 103 | प्रधानत्वम् | अतः पुरुषकारश्च दैवं च फलसाधनम्।मुख्यं दैवमपूर्वं स्यात् सहकारि तु पौरुषम्॥ | |||
| 103 | नियोज्यसिद्धिः | अधिकारः स्वकीयत्वबुद्धिमत्त्वं हि कर्मणि।कार्ये स्वकीयत्वबुद्धिमत्ता तु स्यान्नियोज्यता॥ | |||
| 103 | शाब्दबोधक्रमः | अभिधानानवसितिः उपादानमितीर्यते।तेनौपादानिकी त्युक्ता फलसाधनमतामतिः॥ | |||
| 103 | सर्वलाक्षणिकपक्षः | अभिधेयं लिङादीनामपूर्वं कार्यमेव तत्।अपूर्वेण क्रियाकाक्यं नित्यं संबद्धमित्यतः॥ | |||
| 103 | आत्मसिद्ध्यनुकूलस्य नियोज्यस्य प्रसिद्धये।कुर्वत्स्वर्गादिकमपि प्रधानं कार्यमेव नः॥ | ||||
| 103 | कार्यवाक्यार्थः | इष्टसाधनतातिरेकः | आस्तां तावत्क्रिया लोके गमनागमनादिका।अन्ततस्तनपानादितृप्तिकारिण्यपि क्रिया॥ | ||
| 103 | इति प्राभाकरमतं वादारम्भसमर्थने।वादावळावन्ववादीदनन्तार्य़बुधोत्तमः॥ | ||||
| 103 | इतियाहुर्ण्डनाचार्याः गुरुभिस्तन्नचेष्यते।कार्यता कृतिसाध्यत्वं फलसाधनला पुनः॥ | ||||
| 103 | क्रियातिरेकः | इष्टस्याजनिका सा च नियोज्येन फलार्थिना।कार्यत्वेन न संबन्धमर्हति क्षणभङ्गिनी॥ | |||
| 103 | एवं कामाधिकारार्थपर्यालोचनयोत्थिता।व्युत्पत्तिस्सर्ववाक्यार्थप्रतिपत्तौ निबन्धनम्॥ | ||||
| 103 | कार्यव्युत्पत्तिः | एवं कार्यात्मकोऽप्यर्थे व्युत्पाद्यन्ते लिङादयः।तदन्वितेषु स्वार्थेषु तथा शब्दान्तराण्यपि॥ | |||
| 103 | एवं निय्याधिकारादौ जिवनाद्येऽवधारिते।आत्मीयकार्यावगामात्प्रवृत्तिरुपपद्यते॥ | ||||
| 103 | कर्तुरिष्टाभ्युपाये हि कर्तव्यमिति लोकधीः।विपरीतं त्वकर्तव्यमिति तद्विषये मतिः॥ | ||||
| 103 | कर्तृत्वमधिकारित्वं नियोज्यत्वमिति स्थितम्।अवस्तात्रितयं तत्रानुष्ठातृत्वं हि कर्तृता॥ | ||||
| 103 | कारणत्वं फलोत्पादे भिद्येते ते परस्परम्।किंच स्वयं क्लेशरूपं कर्म यत्कार्यतां व्रजेत्॥ | ||||
| 103 | नियोगानतिरेकः | कार्यत्वेन नियोज्यं च स्वात्मनि प्रेरयन्नसौ।नियोग इति मीमांसानिष्णातैरभिधीयते॥ | |||
| 103 | कार्यमेव हि कर्तृ्णां ज्यायस्समकनीयसामम्।भेदात्प्रैषामन्त्राणाध्येषणादिव्यापदेशभाक्॥ | ||||
| 103 | कार्यस्यैव प्रधानत्वाद्वाक्यार्थत्वं च युच्यते।वाक्यं तदेव हि प्राह नियोज्यविषयान्वितम्॥ | ||||
| 103 | कार्ये मानान्तरावेद्ये क्रियादिव्यतिरेकेणि।व्यवहारत एवाहुः व्युत्पत्तिं प्रेरकात्मनि॥ | ||||
| 103 | कृतिसाध्यं प्रधानं यत्तत्कार्यमभिधीयते।तच्च मानान्तरेणापि वेद्यमोनपाकवत्॥ | ||||
| 103 | क्रिया हि क्षणिकत्वेन न कालान्तरभाविनः।स्वर्गादेस्साध्यमानस्य न क्षमा जननं प्रति॥ | ||||
| 103 | क्रियादिभिन्नं यत्कार्यं वेद्यं मानान्तरैर्न तत्।अतो मानान्तरापूर्वमपूर्वमिति गीयते॥ | ||||
| 103 | ततश्च यागाविषयं कार्यं स्यात्स्वर्गसाधनम्।इत्यर्थाध्याहारविद्भिः द्वितीयो बोध इष्यते॥ | ||||
| 103 | ततश्च स्वर्गकामीयकृतिसाध्यमिति क्रमात्।प्रागुक्तत्रिदळं कार्यमिति बोधस्तुरीयकः॥ | ||||
| 103 | तस्मान्नियोज्यसंबन्धसमर्तं विधिवाचिभिः।कार्यं कालान्तरस्यापि क्रियतो भिन्नमुच्यते॥ | ||||
| 103 | तस्मान्मानान्तरावेद्यं कार्यमर्थान्तरान्वितम्।वेदार्थ इति सिद्धान्तः प्रभाकरगुरोर्मतः॥ | ||||
| 103 | तस्माल्लोकानुसारेण व्युत्पत्तिः कार्यमात्रके।तस्य त्वपूर्वरूपत्वं वेदवाक्यविमर्शजम्॥ | ||||
| 103 | न विना चाधिकारेण कर्तुर्लाभः क्वचिन्मतः।नियोज्यमन्तरा क्वापि नाधिकारः प्रसिद्ध्यति॥ | ||||
| 103 | नकदाऽप्यविशिष्टोऽत्र नियोज्यो ह्यवकल्पते।एवं विशेषणतया स्वर्गस्तत्रावकल्पते॥ | ||||
| 103 | ननु लोकविरुद्धत्वं पक्षेऽस्मिन्नपि द्दश्यते।सर्वदैव यतो लोके क्रियाकार्यं प्रतीयते॥ | ||||
| 103 | नापूर्वे स्वर्गहेतुत्वं यागे तेन विवा भवेत्।इति चानुपपत्तेस्तु प्रतिसन्धानसंभवे॥ | ||||
| 103 | नियोज्यस्त च कार्यं यस्स्वकीयत्वेन बुद्ध्यते।स्वर्गादिः कामयोगाच्च साध्यत्वेनैव गाम्यते॥ | ||||
| 103 | पुंसां नेष्टाभ्युपायत्वात्क्रियास्वन्यः प्रवर्तकः।प्रवृत्तिहेतुं धर्मं च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम्॥ | ||||
| 103 | प्रभाकरगुरूणान्तु कार्यवाक्यार्थवादिनाम्।वाक्यार्थसंग्रहस्सोऽयं विविक्तप्रतिपत्तये॥ | प्रक. वाक्यार्थमातृका[ ] | |||
| 103 | प्रमाणान्तरगम्यं हि लोकश्शब्दैर्विवक्षति।क्रियाकार्यत्व एवातः प्रयोगो लक्षणान्वितः॥ | ||||
| 103 | फलं फलतया नान्वीयते किंत्वधिकारिणः।विशेषणतयैवेति प्राभाकरविनिश्चयः॥ | ||||
| 103 | फलसाधनता तत्र कारणं तेन कार्यता।तद्भावभाविनी नित्यं तदात्मेव प्रतीयते॥ | ||||
| 103 | यजेतेति पदात्कार्यप्रधानं यागागोचरम्।स्यात्कार्यं यागविषयमिति बोधस्स चादिमः॥ | वादावलिः.[ ] | |||
| 103 | यदप्यनुपपत्तेस्तु प्रतिस्धानमुच्यते।तदुपादानमित्युक्तं धीरौपादानिकी ह्यसौ॥ | ||||
| 103 | यदि स्यातां विरोधस्यात् क्रियाकार्यत्वगोचरौय़।प्रतिपत्तिप्रयोगौ तौ कार्येऽपूर्वेऽपि लौकिके॥ | ||||
| 103 | यागानुष्ठानतः कार्यमात्मानं लब्धुमर्हति।नच कर्त्रा विना तस्यानुष्ठानमुपपद्यते॥ | ||||
| 103 | लक्षणानभिविज्ञानं मुख्यार्थानवधारणात्।येतु मुख्यार्थकुशलाः तेषां लाक्षणकत्वधीः॥ | ||||
| 103 | लिङादयः क्रियाकार्ये बुधैर्लाक्षणिकं मताः।तत्रान्विताभिधावादे सर्वं लाक्षणिकं मतम्॥ | ||||
| 103 | लिङादिस्तत्र कार्यं चेत्क्रियामेवावबोधयेत्।समन्यवयो नियोज्येन तदानीं नावकल्पते॥ | ||||
| 103 | वाक्यार्थमातृकायां च श्रीभाष्येऽपिच विस्तरः।शाब्दवोधक्रमस्त्वेषः कार्यवाक्यार्थवादिनाम्॥ | ||||
| 103 | विध्याक्षेप उपादानं श्रुतार्थापत्तितः पृथक्।सा स्यादभिहितापर्यवसानाऽश्रुतकल्पना॥ | तात्पर्यदी.[215] | |||
| 103 | शब्दान्तराणि स्वार्थेषु व्युत्पद्यन्ते यथैव हि।आवापोद्वापभेदेन तथा कार्ये लिङादयः॥ | ||||
| 103 | संगधार्यमिदं त्वत्र तत्कार्यं किं क्रियात्मकम्।उत तद्व्यतिरेकीति, तत्र लोकानुसारतः॥ | ||||
| 103 | सा यावन्मम कार्ययमिति नैवावधार्यते।तावत्कदाऽपि लोकेत्र प्रवृत्तिर्न भविष्यति॥ | ||||
| 103 | स्वर्गकामकृतेस्साध्यः स्वर्गकामनियोज्यकः।स्वर्गस्य साधनं याग इति बोधस्तु पञ्चमः॥ | ||||
| 103 | स्वर्गकामपदश्रुत्या स्वर्गकामनियोज्यकम्।प्रागुक्तद्विदळं कार्यमिति स स्यात्तृतीयकः॥ | ||||
| 104 | निषेधतत्त्वम् | अत्र राणककारेण प्रोक्तं भङ्ग्यन्तरं त्विदम्।स्वकाले यदकुर्वन् तत् करोत्यन्यदचेतनः॥ | न्या.सु.[603] | ||
| 104 | निषेधः | अनुष्ठानसंकल्पं वैराग्याज्जनयन् पुनः।तदभावव्यवस्थायां च करोतीति सुनिश्चितम्॥ | |||
| 104 | अन्यथाऽनागतोत्पाद्यभावप्रेरनवारिका।अन्तस्संकल्पमूलात्मा वृत्तिर्विधिनिषेधयोः॥ | ||||
| 104 | अन्यथैव प्रवर्तन्ते भावाभावाधियोऽपराः।व्वस्थितबहिर्वस्तु परिच्छेदफलात्मिका॥ | ||||
| 104 | पर्युदासः | अन्योन्याभावबोधे तु पर्युदास इतीर्यते।अत्यन्ताभावबोधे तु प्रसज्यप्रतिषेधवाक्॥ | |||
| 104 | अभावः कारणं कार्यं वस्तु येषां विपश्चिताम्।तेषां पुनः नवीनानां प्रयासौ नैव कश्चन॥ | ||||
| 104 | निषेधवाक्यार्थः | अभावः | अस्तिनास्तीतिसंदेहे पाक्षिकास्तित्वबोधनम्।निवर्त्यते नञा यद्वा नास्तितैवोष्यते सती॥ | ||
| 104 | इत्यादिस्मृतिवाक्यार्थभङ्ग्यो भाष्यकृतामपि।आभावावस्तुसिद्धान्तमूलदोषनिबन्धनाः॥ | ||||
| 104 | इयत्प्रयासहेतुश्च वक्ष्यमाणो विनिश्चितः।अवस्तुत्वादभावनस्य न नृशृङ्गं नियुज्यते॥ | ||||
| 104 | ईक्षमव्यतिरिक्ता हि क्रिया तत्राप्यपेक्षिता।प्रत्यासत्तेर्न संकल्पमतिक्रम्यावगम्यते॥ | ||||
| 104 | एतदुक्तं भवत्यत्र न्यायरत्नाकरोदितम्।यथा विधिर्विधेयस्य चेष्टहेतुत्वसिद्धये॥ | ||||
| 104 | कल्पयन् अननुष्ठानसंकल्पजननात्परम्।निवारणं स्यादित्येतान्निषेधस्य निरूपणम्॥ | ||||
| 104 | तत्र कारकहेतुस्स्यात् निषेधोऽपि तथैव हि।निषिद्धस्यानिष्टहेतुभावे मानं भवन् ततः॥ | ||||
| 104 | तथाच यदि रागादिप्राप्तं विध्यर्थलक्षणम्।कर्तव्यत्वं लिङाऽनूद्य नञा तस्य निषेधनम्॥ | ||||
| 104 | तथैव क्षत्रियाद्यर्थः पर्युदस्तः प्रतीयते।नामधात्वर्थयोगी च नञ्तोऽन्यार्थगोचरः॥ | ||||
| 104 | न कलञ्जनं भक्षयेदित्येवमादिरपार्थकः।नियोग इति हि प्राहुरभावावस्तुवादिनः॥ | ||||
| 104 | नञर्थस्य विचारेऽपि किंचिदत्र प्रकाश्यते।त्रिविधा हि नञो वृत्तिः कुमारिलमुखेरिता॥ | श्लोक.[930] | |||
| 104 | निवर्ततेऽस्तिताबुद्धिः मृगातृष्णादिबुद्धिवत्।अज्ञानादिनिवृत्तिश्च द्दष्टा मानान्तरेऽपि हि॥ | ||||
| 104 | नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं तथाचाब्रह्मणं नय।इतियादावीक्षणाद्विप्रात् अन्यद्वस्त्ववगम्यते॥ | ||||
| 104 | नोपादेयं नैव हेयं न कार्यं नापि कारणम्।को विधिः को निषेधोऽत्र प्रख्योपाख्याविवर्जिते॥ | ||||
| 104 | पर्युदासः तथाभावः प्रतिषेधस्तथेति च ।पर्युदासस्स विज्ञेयः यत्रोत्तरपदेन नञ्॥ | ||||
| 104 | प्रत्यवायोऽस्य तेनैव नाबावेन स जन्यते।इत्युक्तं तदपि प्रोक्ताभावतत्त्वविकल्पना॥ | ||||
| 104 | प्रमाणीभूतसंकल्पं पुंसोऽनुष्ठानगोचरम्।जनयित्वा तेन पुंसा व्यापारं कारयन् स्वयम्॥ | ||||
| 104 | प्रसज्यप्रतिषेधोऽसौ क्रियया सह यत्र नञ्।इति कैश्चिन्निरुक्तं हि तत्रार्थः फलिस्तस्त्वसौ॥ | ||||
| 104 | यदि नानुष्ठास्यतेऽत्र प्राप्तिर्नैव प्रसिध्यति।तस्मादत्र निषेधार्थतत्त्वमेतन्निरूपितम्॥ | ||||
| 104 | यदिवाऽत्र नञर्थस्य वर्जनस्य विधेयता।लिङाऽवबोधः द्वेधाऽपि व्यापारोऽनर्थहेतुताम्॥ | ||||
| 104 | यस्याभावोऽधिकरणं यस्य भावान्तरं च वा।सर्वं तद्विषयं ज्ञेयं न विचारोऽत्र कश्चन॥ | ||||
| 104 | रागादीना यदि प्राप्तं पानं च हननं च वा।कथं वा कथ्यते तत्राभावो भावनिवर्तितः॥ | ||||
| 104 | लिञाद्यन्याख्यातयोगे चाभावार्थः प्रतीयते।तत्र चाज्ञातसंदिग्धविपरीतार्थवारणम्॥ | ||||
| 104 | विधिना युज्यते यत्र न ह्यन्नान्न पिबेदिति।नात्राभावार्थता यस्मात्प्राप्तं हि प्रतिषिध्यते॥ | ||||
| 104 | विहितस्याननुष्ठानान्निन्दितस्य च सेवनात्।अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः परनमृच्छति॥ | याज्ञ.[3-219] | |||
| 104 | स च केशेषु पुरुषं गृहीत्वा विनिवर्तयन्।चिकीर्षिताच्च व्यापारात् अभावं स्थापयत्यपि॥ | ||||
| 105 | नैयायिकाशयः | अथ नैयायिकमते फलमेव प्रवर्तकम् ।सम्मतं तत्र सारांशसंग्रहोऽप्यवर्धायताम् ॥ | |||
| 105 | प्रयोजनवाक्यार्थः | गुरुमतानुपपत्तिः | अधिकार्यनुपादेयविशेषणविशेषितः । जीवन्वा स्वर्गकामो वा समानः काम्यनित्ययोः ॥ | ||
| 105 | फलज्ञानं प्रवर्तकम् | अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यदेवमनुमन्यते ।प्रेरकत्वं फलस्यैव न नियोगात्मनः पुनः ॥ | |||
| 105 | प्रवृत्तिक्रमः | आप्ताभिप्रायमाचार्याः विध्यर्थं लाघवाद्विदुः। वेदस्य पोरुषेयत्वे मानं चापि विधिं विदुः॥ | न्या. कु.[5 स्त.] | ||
| 105 | इति नैयायिकामतसारांशे विशदीकृतः।अथ वेदान्कसिद्धान्ते विशेषः प्रतिपाद्यते॥ | ||||
| 105 | प्रतिषेधोपपत्तिः | उभयत्रापि लिप्सतः सतिचैवं प्रवर्तने।अग्नीषोमीयहिंसादेः स्यादेव श्येनतुल्यता॥ | |||
| 105 | एवं प्रवृत्तिजननात् विधेरपि तदर्थता।नित्येऽपि ब्रह्मलोकादेस्संप्राप्तिरवधार्यते॥ | ||||
| 105 | करणंशेऽपि लिप्सताः प्रवृत्तिर्यदायुपेयते।इतिकर्तव्यतांशे तु शास्त्रादिति न युक्तिमत्॥ | ||||
| 105 | वाक्यार्थः | क्वचित्साक्षात्पदोपात्तं क्वचित्प्रकरणगतम्।क्वचिदालोचनागम्यं फलं सर्वत्र गम्यते॥ | |||
| 105 | गुणप्रधाननियमात् मिथस्संसृष्टलक्षणः।पदार्थ एव वाक्यार्थः स्यात्प्रयोक्तृविवक्षया॥ | ||||
| 105 | चिकीर्षा कृतिसाध्यत्वप्रकारेच्छा तु या भवेत्।तद्धेतु कृतिसाध्येष्टसाधनत्वमतिर्भवेत्॥ | ||||
| 105 | चिकीर्षा कृत्साध्येष्टसाधनत्वमतिस्तथा।उपादानस्य चाध्यक्षं प्रवृत्तौ जनकं भवेत्॥ | ||||
| 105 | तदुत्सर्गापवादाख्यन्यायस्यैव विमर्शनात्।न हिंस्यादिति सामान्यागोचरत्वावधारणा॥ | ||||
| 105 | तस्मात्फलत्य साध्यत्वात् सर्वत्र तदवर्जनात्।क्रियादीनां च तादर्थ्यात् तस्य वाक्यार्थतेष्यते॥ | ||||
| 105 | ननु च स्वर्गकामोऽत्र नियोज्यः नान्यथा भवेत् । यदि स्वर्गस्य संपत्तिं नाधिगच्छेत्स्वकर्मणः ॥ | ||||
| 105 | नरेच्छामात्रमेवेदं, न शब्दस्त्वियति क्षमः । नियोज्यः स्वर्गकामो हि भवेज्जीवनवानिव ॥ | ||||
| 105 | नहि तत्करणं शुद्धं स्वफलायोपकल्पते।सेतिकर्तव्यताकं हि करणं करणं विदुः॥ | ||||
| 105 | नियोग़ादथनिष्पत्तिः फलस्येत्यभिधीयते।फलं प्रत्यङ्गभूतत्वादवाक्यार्थत्वमापतेत्॥ | ||||
| 105 | प्रतिभाखण्डनम् | प्रतिभा खलु विज्ञानं तच्च शब्देन जन्यते।नतु शब्दस्य विषयः रूपधीरिव चक्षुषः॥ | |||
| 105 | प्रतिषेधाधिकारेऽपि विधिवृत्तपरिक्षया।एवं नरकपातादिफलयोगो न दुर्वचः॥ | ||||
| 105 | प्रत्यवायपरीहारो वोपात्तदुरितक्षयः । फलं नित्ये, प्यन्यथा स्यादर्थानर्थाविवेकिता ॥ | तन्त्र.[240] | |||
| 105 | प्रेरणावगमादेव प्रवृत्तिर्यदि सिद्ध्यति।स्वर्गकामपदं तत्स्यादाधिकारिविशेषताम्॥ | ||||
| 105 | न्यायसूत्रम् | फस्यैवेष्यमाणस्य पश्यन् प्रेरकतामतः।यमर्तमधिकृत्येति सूत्रं व्यधित सूत्रकृत्॥ | न्या. सू.[1-1-24] | ||
| 105 | भयं नाशङ्कते यस्मात्फलं वापि समीहितम् ।तथाविधस्य राज्ञोऽपि नाज्ञाऽनुष्ठीयते जनैः ॥ | ||||
| 105 | भवत्यारोग्यसंपत्तिर्भुञ्जानस्य हरीतकीम् ।तत्कामो भक्षयेच्चेति को विशेषः प्रवर्तने ॥ | ||||
| 105 | यदि रागान्न प्रवृत्तिः स्वभावः कुशली भवेत् ।शास्त्रं निरधिकारि स्यात् इति नैयायिकाशयः ॥ | ||||
| 105 | यस्त्वाह प्रेरकत्वं चेत्फलं दर्शयतो विधेः।प्रत्यक्षादिसमानत्वात् स्वातन्त्र्यं तस्य हीयते॥ | ||||
| 105 | यो हि येन विना लोके न सिद्ध्येत्स तमाक्षिपेत्।नियोज्यमात्राक्षेपे स्यान्नियोगो न फलात्मकः॥ | ||||
| 105 | मीमांसकाशयः | रहस्यं पुनरत्रेदं मीमांसकहृदि स्थितम् ।इष्टसाधनताबुद्ध्या प्रवर्तेत नरो यदि ॥ | |||
| 105 | रागात्साङ्गे प्रवृत्तिः स्यात् निषिद्ध्येत तदा वधः ।विधिनैव प्रवृत्तिश्चेच् वधो वैधो भवेदिति ॥ | ||||
| 105 | रागादेव प्रवृत्तिश्चेज्जन्मान्तरविनिश्चयः ।रागिणामेव जन्मेति वीतरागेति सूत्रितम् ॥ | न्या. सू.[3-1-25] | |||
| 105 | वर्तमानापदेशेऽपि फलं यत्रावगम्यते ।तत्र प्रवर्तते लोकः लिङ्गादिष्वश्रुतेष्वपि ॥ | ||||
| 105 | वलवद्द्विष्टहेतुत्वमतिस्सयात्प्रतिबांधिका।तदहेतुत्वबुद्धेस्तु देतुत्वं कस्यचिन्मते॥ | ||||
| 105 | विधिवीर्यस्वभावस्तु क्रिमेरपि तथाविधेः । सप्रत्ययप्रेरकतां विधिर्नोपैति निष्फलः ॥ | ||||
| 105 | विधेरेष स्वभावश्चेदायुष्मन् साधु बुध्यसे । भाट्टैः किमपराद्धं ते नित्येऽपि फलवादिभिः ॥ | ||||
| 105 | शास्त्रमूला प्रवृत्तिश्चेददोषाऽभ्युपगम्यते । शास्त्रोत्थरागामूलाऽपि तादृक्स्यादिति तार्किकाः ॥ | न्या. म.[356] | |||
| 105 | स वाच्यः फलशून्यत्वे सुतरामस्वतन्त्रता।यद्रिक्तमर्थं मूढोऽपि न कश्चिदनुतिष्ठति॥ | ||||
| 105 | सुखं हि जगतामेव काम्यं धर्मेण जायते।अधर्मजन्यं दुःखं स्यात् प्रतिकूलं स चेतसाम्॥ | ||||
| 105 | सुखे दुःखनिवृत्तौ वा पुंसां भवति कामना ।न पुनः व्योमपुष्पादि कश्चित्कामयते नरः ॥ | ||||
| 106 | कार्यतत्त्वम् | अत इतियर्थपरता यावद्वेदावलम्बिनी।जिज्ञास्याताऽपि कृत्स्नस्य वेदार्थस्येति गम्यते॥ | |||
| 106 | अभिहितान्वयः | अत एव हि वाक्यार्थमेते लाक्षणिकं विदुः।यस्मादभिहितैरर्थैः संबन्धात्सोऽवगम्यते॥ | |||
| 106 | विशेषांशः | अतस्सामान्यतो ज्ञातः पदान्तरबलात्पुनः।भवेद्विशेषविज्ञातः तेन स्यादन्वितोत्तिता॥ | |||
| 106 | देवताप्रीतिः | अतिरिक्तार्थवाच्यत्वकल्पनायामपीष्यते।श्रुतैव देवताप्रीतिः नापूर्वं क्वचिदश्रुतम्॥ | |||
| 106 | अत्र श्रीभाष्यकारीयापूर्वसिद्धान्तखण्डनम्।संगृह्यतेऽथ विशदबोधाय विदुषामपि॥ | ||||
| 106 | अत्रापि केचिन्मन्यन्ते सामान्येनान्विताभिधा।विशेषतश्चाभिहितान्वय इत्यपि कल्पनाम्॥ | ||||
| 106 | अत्रोच्यते ब्रह्मविद्भिः ब्रह्माप्यानन्दलक्षणन्।शास्त्रेणैवावसेयं च व्युत्पन्नं चाप्तवाक्यतः॥ | ||||
| 106 | अथ भट्टस्याभिमतः प्रोच्यतेऽभिहितान्वयः।पदैरेवाभिधीयन्ते पदार्थाः ते पृथक्पृथक्॥ | ||||
| 106 | आप्ताभिप्रायवाक्यार्थः | अन्विताभिधानम् | अथान्विताभिधानाभिहितान्वयविवादयोः।आद्याः प्राभाकरभीष्टः ह्यन्त्यः कौमारीलादृतः॥ | न्या. म.[395] | |
| 106 | अन्वीयमानवस्तूनामभिधानं परेऽब्रुवन्।अन्येऽभिधीयमानानामर्थानामान्वयं जुगुः॥ | ||||
| 106 | अभिधा चोदना चेति श्रुतिरेषा द्विधा मता।आद्या सिद्धपरा ज्ञेया द्वितीया कार्यतत्परा॥ | ||||
| 106 | अव्युत्पत्त्य्यनपूर्वत्वाप्रयोजननिबन्धनम्।अप्रामाण्यं विदुस्सिद्धे विबुधा ह्यभिधाश्रुतेः॥ | ||||
| 106 | तन्निरासः | अष्टमं निष्प्रमाणं स्यात् अपूर्वं दुर्वचं ततः।कर्तृव्यापारासाध्यत्वमात्रं धात्वर्थसंगतम्॥ | |||
| 106 | आकाङ्क्षादिपरामर्शः स्मृतेष्वर्थेषु जायते।न्यायप्रवृत्तिस्तत्रेव स्वात्मानं लब्धुमर्हति॥ | ||||
| 106 | आचार्यकाधिकारार्थाऽधीतिस्स्यादिति संशये।अर्थज्ञानाधिकारार्थाऽथातो धर्मेत्यसूत्रय्यत॥ | ||||
| 106 | आत्मसिद्ध्यनुकूलस्य नियोज्यस्य प्रसिद्धये।कुर्वत्स्वर्गादिकमपि प्रधानं कार्यमेव नः॥ | ||||
| 106 | आदौ पदानि श्रूयन्ते ततो व्युत्पत्तिमार्गतः।परस्परानन्विता ये पदार्थाः स्मारयन्ति तान्॥ | ||||
| 106 | इति तस्माद्देवता तु येषां स्यान्निरनुग्रहा।क्लिश्नन्ति ते वै प्रायेण नान्य इत्यत्र निर्णयः॥ | ||||
| 106 | इति सिद्धान्तानुरोधात्कार्यतत्त्वमननूद्यते।प्राक्छ्रलोकैस्सप्तभिः पश्चात् सप्तभिस्तन्निरस्यते॥ | ||||
| 106 | इत्यप्याहुर्बुधा केचित् सर्वथाऽन्वयबोधकम्।फलं सर्वत्राविशिष्टमित्याहुश्तिन्तनालसा॥ | ||||
| 106 | इष्टसाधनतां प्राहुर्लिङर्थं मण्डादयः।अयं त्विष्टाभ्युपायोऽतः कार्यमित्यध्यवस्यति॥ | ||||
| 106 | इष्टस्य कृत्यधीनात्मलाभलक्षणकार्यता।लिङर्थ इति वेदार्थसंग्रहे भाष्यकृद्वचः॥ | वे. सं.[214] | |||
| 106 | एष वाक्यार्थवादोऽत्र देवताप्रीतये कृतः।सर्वत्र देवताप्रीतिः कर्तव्येति हि निर्णयः॥ | ||||
| 106 | कार्यं हि तच्च प्रथममनन्यार्थं प्रतीयते।ततश्चान्यार्थता युक्ता भृत्येष्टप्रदभूपवत्॥ | ||||
| 106 | कार्यता च न काचित्स्यादिष्ठसाधनतां विना।कार्यं साधनमिष्टस्य भगवानिष्टदेवता॥ | ||||
| 106 | कार्यत्वमिष्टोपांयत्वादन्तरङ्गमितीतरे।लघीयसी साध्यताऽतः देवताप्रीत्यपेक्षया॥ | ||||
| 106 | कृतिसाध्यं प्रधानं यत्तत्कार्यमिति गीयते।प्रामाण्यमपि वेदस्य तत्र व्युत्पत्तिसंभवात्॥ | ||||
| 106 | कृतिसाध्यत्वमिष्टत्वं कृत्युद्देश्यत्वमेवच।कार्यस्य त्रय आकारा इत्याहुः कार्यवादिनः॥ | ||||
| 106 | क्लृप्तमन्वितसामर्थ्यं पदार्थानां स्वभावतः।एकवाक्यतया तत्र कल्प्यं निययममात्रकम्॥ | ||||
| 106 | चोदनाश्रुतिरेवैषा व्युत्पत्त्यादिपरिष्कृता।प्रमाणं स्यात्ततश्चाद्या लिङ्गेऽन्तर्भावमर्हति॥ | ||||
| 106 | चोदलभमः कार्यं धर्मो वेदार्थ इत्यतः।वेदार्थः कार्यरूपस्स्यादिति व्याख्या गुरोर्मता॥ | ||||
| 106 | ततश्चोपनिषद्व्याख्याशास्त्रं नारम्भमर्हति।यस्मादुपनिषच्छन्दः सिद्धवस्त्वेकगोचरः॥ | ||||
| 106 | तत्रान्वयोऽनधिगतः वाक्यवेद्यो यतस्ततः।ते त्वन्वयोभिधानस्य वादिनः परमार्थतः॥ | ||||
| 106 | तत्रैव शब्दश्क्ति स्यादिति श्रीभाष्यकृन्मतम्।आप्तस्य हितकामस्य नियोगोऽपि तदाद्दतः॥ | अधिकरण.[20 श्लो.] | |||
| 106 | तथा कल्प्यापूर्ववादः सेश्वरैरधरीकृतः।इति श्रीभाष्यकारीया पूर्ववादार्थसंग्रहः॥ | ||||
| 106 | तथा कार्यार्थसिद्धार्थव्युत्पत्त्येकान्तभेदतः।अन्विताभिहितेत्यादिमतभेदः व्यवस्थितः॥ | ||||
| 106 | तथाऽन्वयोऽप्यधिगतस्त्वन्वितस्यावबोधकः।इत्यन्विताभिधाय्येष शब्द इत्युज्यते परैः॥ | ||||
| 106 | तस्मात्साध्यपरा यद्वत्तथा सिद्धपराऽपिच।श्रुतिः प्रमाणं तेनार्धजरतीयं न युक्तिमत्॥ | ||||
| 106 | नाकृतिः प्रथमं ज्ञाता व्यक्तिः पश्चात्प्रतीयते।किं तु प्रतीयते जातिः व्यक्त्य्यैव सहिता यथा॥ | ||||
| 106 | नाद्यत्रयं कृत्यधीनसिद्धता वेष्टताऽपिवा।फलभावार्थयोरेव तदेतत्पर्यवस्यति॥ | ||||
| 106 | नानापदार्थसहितप्रधानैकार्थलक्षणः।पदजातं श्रुतं सर्वं स्मारितानन्वितार्थकम्॥ | ||||
| 106 | निर्विशेषब्रह्मवादे ह्यान्वितस्यान्वयस्य वा।भेदगर्भत्वतः शब्दः न तादृग्ब्रह्मबोधकः॥ | ||||
| 106 | न्यायसंपादितव्यक्ति पश्चाद्वाक्यार्थबोधकम्।अन्वितार्थाभिधायत्वे पदानाम शिक्षिते सति॥ | स. सि.[4-91] | |||
| 106 | पदज्ञानं तु कारणं द्वारमर्थस्मृतिस्ततः।फलं संसर्गबोधस्स्यात् इति नैयायिका विदुः॥ | ||||
| 106 | पदार्थैष्वभिधावृत्तिः पदानां पर्यवस्येति।तात्पर्यवृत्तिर्वाक्यार्थे स तस्माच्चोदनाश्रयः॥ | न्या. र.[909] | |||
| 106 | प्रभाकरा ये विख्यातास्ते वाचयापूर्ववादिनः।कौमारिलाः पुनः कल्प्यापूर्ववागिन ईरिताः॥ | ||||
| 106 | प्रयोजनत्वमथवा प्राधान्यमथवा कृते।अथवा सुखरूपत्वं पुरुषार्थतेवमेववा॥ | ||||
| 106 | मीमांसकस्य सिद्धान्तः तथा नैयायिकस्य वा।प्रदर्शितः परिष्कृत्य प्रायो वेदान्तवादिभिः॥ | ||||
| 106 | यथा कविभिरालोच्यमाना अर्थाः परस्परम्।अन्विता केवलं लोकोत्तकवाक्यस्य हेतवः॥ | ||||
| 106 | यदाधिक्यं भवेत्किंचित् तत्पदस्य न गोचरः।न पदव्यापृतिस्तत्र चार्थैरेवार्थसिद्धतः॥ | ||||
| 106 | लक्ष्मीपुरं श्रीनिवासविपश्चिच्चक्रवर्तिना।एवं प्रमाणभागोऽयं द्वितीयस्समगृह्यत॥ | ||||
| 106 | लिङादेर्वाच्यमित्याहुरनुशासनवेदिनः।एवं वाच्यापूर्ववादो यथाऽन्येषां न संमतः॥ | ||||
| 106 | लोके हि सिद्धवस्तूनां ये शब्दाः प्रतिपादकाः।पश्चात्तनास्ते संदृष्टाः प्रतिपाद्यात् तथा यदा॥ | ||||
| 106 | वचनव्यक्तिभेदाभिव्यक्तिस्संपाद्यते तया।सम्यङ्रन्यायनुग्रहेण तैर्वार्यार्थेऽभिधीयते॥ | ||||
| 106 | वाक्यं प्रामाणान्तरं स्यात्पदसन्निधिलक्षणम्।तद्विक्षणसामर्थ्यं मतमिन्द्रयलिङ्गवत्॥ | ||||
| 106 | विधिस्स्वाध्याया इत्यादिः यावत्स्वाध्यायगोचरः।अथेत्यानन्तर्यमपि यावत्तत्प्रयोगिकम्॥ | ||||
| 106 | विशिष्टा वक्तृधीर्ज्ञातुम शक्यते नान्यथा पुनः।एषोऽन्विताभिधानस्य प्रकारः गुरुसम्मतः॥ | ||||
| 106 | विशेषव्यक्त्यभावात्तत्स्मारकान्न विशिष्यते।योगयत्वेन परामृष्टा तेऽर्था अभिहिताः पुनः॥ | ||||
| 106 | विशेषसंसर्गरूपं वाक्यार्थं बोधयन्ति तम्।पदमभ्यधिकाभावात् स्मारकान्न विशिष्यते॥ | श्लो.क.[432] | |||
| 106 | शब्दैकलभ्यतारागादेवान्येऽन्वितवादिनः।तात्पर्येणान्यथासिद्ध्या परेऽभिहितवादिनः॥ | ||||
| 106 | शेषित्वं दुर्निरूपं स्यात् पञ्चमं पूर्ववद्भवेत्।षष्ठं त्वंसंभवग्रस्तं सप्तमं लोकदूषितम्॥ | ||||
| 106 | श्रीपूर्णप्रज्ञसिद्धान्तोऽप्येवमेव प्रतीयते।अनुव्याख्यानवाक्यं तु तदीयमवधार्यताम्॥ | ||||
| 106 | श्रुतिः सिद्धपराचेत्स्यात् प्रतिपाद्यादनन्तरा।ततश्चांपौरुषेयत्वं नित्यत्वं च न निर्वहेत्॥ | ||||
| 106 | स च किं कृतिकर्मत्वं किंवा प्रेरकता मता।अनुकूसत्वमथवा शेषित्वमथवा मतम्॥ | ||||
| 106 | सविशेषब्रह्मवादे प्रधानार्थविरोधतः।नैकत्र निर्भरस्तस्माद्वयवहारो यथायथम्॥ | न्या. म.[401] | |||
| 106 | साधारणौ द्वावाकारौ भावार्थफलयोरिति।तृतीयोऽसौ नियोगस्य त्वसाधरण इष्यते॥ | ||||
| 107 | तत्र निदानम् | अतएवबि यज्ञस्य त्रैविध्यपरिशोधने।अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो च इज्यते॥ | |||
| 107 | पुरुषार्थविभागः | अत्राद्येऽर्धे चतुर्भिश्चैरधर्माद्यास्समुच्चिताः।मिथस्समुच्चयश्चेति व्याख्यातं तन्त्रवार्तिके॥ | तन्त्र.[16] | ||
| 107 | त्रिवर्गवादः | कामरहस्यम् | अथ कामरहस्यं तु किंचिदत्र प्रकाश्यते।रागो द्वेषो मोह एते यान्तिचेदुत्कटां स्थितिम्॥ | ||
| 107 | बाधादिपक्षाः | अधिकारानुरोधेन बादारायणयोगिनः।विकल्पमिच्छया प्राहुः पक्षो वैकल्पिकस्तु सः॥ | ब्र. सू.[3-4-18] | ||
| 107 | अपराजितपृच्छाया वचश्चाप्यवधार्यताम्।ऋग्वेदादिविभागेन कृतादियुगभेदतः॥ | ||||
| 107 | पीठिका | अर्थ एव पुमर्थस्स्यादित्येकेषामिहादयः।अर्थ एवहि धर्मस्य काम्स्यातीह साधनम्॥ | |||
| 107 | अर्थं प्रोवाच चाणक्यः कामं वात्स्यायनोब्रवीत्।धर्मं तु जैमिनिः प्राह मोक्षं वै बादरायणः॥ | ||||
| 107 | अर्थकामौ श्रेय इति चापरेषामिहाशयः।अर्थकामौ हि जगति प्रथितं सुखसाधनम्॥ | ||||
| 107 | अर्थधर्मौ श्रेय इति चाचार्या मन्वतेऽपरे।कामो हि धर्मार्थाभ्यां स्यादिति तेषामिहाशयः॥ | ||||
| 107 | आद्यन्तयोः धर्ममोक्षाविति शास्त्ररहःस्थिति।अर्थशास्त्रे स्तेयशास्त्रे चार्थतत्त्वं प्रपञ्चितम्॥ | ||||
| 107 | इति प्राह मनुस्तस्य वचनस्यायमाशयः।श्रेयःपदं पुमर्थस्य वाचकं सर्वसम्मतम्॥ | ||||
| 107 | उत्पत्तितस्त्वन्द्रियार्थसन्निकर्षनिबन्धनम्।यत्तदर्थसुखं ज्ञेयमथ कामो निरुच्यते॥ | ||||
| 107 | उपादिशद्धि ददद-दयध्वं दत्त दाम्यत।श्रुतिस्मृत्योरयं भावः तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम्॥ | ||||
| 107 | ऊर्ध्वबाहुर्विरौम्येष नच कश्चिच्छृणोति मे।धर्मादर्थश्च कामश्च स किमर्थं न सेव्यते॥ | ||||
| 107 | एतद्दृष्ट्यैव वर्णानां विभागोऽपि समञ्जसः।ब्रह्मणस्त्विह संन्यासी ऋषिः क्षत्रिय उच्यते॥ | ||||
| 107 | एतेऽधुना तीर्थकराः पुमर्थानामिति श्रुताः।समुच्चयविदस्सर्वेऽप्यधिकारिभेदतः॥ | ||||
| 107 | एवं चतु्विधसुखावस्थाप्राधान्यलिप्सया।चातुराश्रम्यसंस्थाऽपि प्रायेणात्रानुरुध्यते॥ | ||||
| 107 | एवं पाचां विवादेऽपिचाधना ते चतुर्विधाः।पुरुषार्थाः चतुर्वर्गः इति पीठप्रकल्पना॥ | ||||
| 107 | काम एव पुमर्थस्स्यादिति केषांचिदाशयः।धर्म एव श्रेय इति रौति वै बादरायणः॥ | भारत.[18-6] | |||
| 107 | कामः क्रोधस्तथा लोभः तस्मादेत्त्रयं त्यजेत्।इत्येवं गीताया सैषा श्रुतिस्स्यादुपबृंहिता॥ | भ. गी.[16-21] | |||
| 107 | कामः क्रोधो लोभ इति व्यह्रियन्ते क्रमादमी।कामस्येच्छासंज्ञकस्यावस्थाभेदा इमे मताः॥ | ||||
| 107 | क्षात्रं त्रेता समाख्याता द्वापरः वैश्यता मता।शूद्रः कलिरितिप्रोक्तः स्फष्टं रामायणोत्तरे॥ | रामा.[7-74] | |||
| 107 | ख्यातेर्लाभस्य पूजायाः मानसी सुखता यथा।तथा धर्मस्य सुखता शास्त्रदृष्टिभिरीक्ष्यते॥ | ||||
| 107 | गृहस्थोऽपि भवेद्वैश्यः शूद्रश्शुश्रूषुरुच्यते।तथा कालाविभागोऽपि कृतं ब्राह्मण्यलक्षणम्॥ | ||||
| 107 | चतुर्णामपि चैतेषां परस्परसमागमः।विशिष्टनानुकूल्येन प्रपञ्चस्थितये मतः॥ | ||||
| 107 | चातुराश्रम्यसिद्धान्ते त्वैकाश्रम्यं समाश्रिताः।जैमिनीयास्ततस्सोऽयं बाधपक्ष इतीर्यते॥ | गौ. ध.[3-36] | |||
| 107 | जरन्मीमांसकाभीष्टः मोक्षस्सौगतसम्मतः।अधिकारानुरोधेन विकल्पं केचिदूचिरेय॥ | ||||
| 107 | तथा विद्यासंस्कृतेन मनसा धर्मलक्षणम्।सुखं ह्यनुबुभूषन्ति नियोगसुकवादिनः॥ | वे.सं.[199] | |||
| 107 | तद्वद्धर्मार्थकामादिपुरुषार्थचतुष्टये।अर्थो लौकायतः प्रोक्तः कामश्शाक्तस्त्वनन्तरः॥ | ||||
| 107 | तमसो लक्षणं कामः रजसस्त्वर्थ उच्यते।सत्त्वस्य लक्षणं धर्मः श्रैष्ठ्यमेषां यथोत्तरम्॥ | ||||
| 107 | देवासुरमनुष्याणां रूपमेतद्विभाजकम्।त्रिविधं नरकस्यैतद्द्वारं नाशनमात्मनः॥ | ||||
| 107 | धर्मं चाप्यसुखोदर्कं लोकविक्रुष्टमेवच।असाधभ्योऽर्थमादाय साधुभ्यस्संप्रयच्छति॥ | प. म.[6 भ.] | |||
| 107 | धर्मश्चार्थश्च कामश्च मोक्षश्चेति चतुर्विधः।पुरुषार्थो विभक्तोऽस्ति यथा स्मृत्पिराणयोः॥ | विष्णु.[1-18] | |||
| 107 | धर्मार्थावुच्यते श्रेयः कामार्थौ कर्म एवच।अर्थ एवेह वा श्रेयः त्रिवर्ग इति तु स्थितिः॥ | मनु.[2-224] | |||
| 107 | धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि बरतर्षभ।इति मन्वादिवचनात्मकलितावर्थकामयोः॥ | ||||
| 107 | धर्मे चार्थे च कामे च मोभे च भरतर्षभ।यदत्रास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत्क्कचित्॥ | ||||
| 107 | परस्पराविरुद्धस्तु त्रिवर्गश्श्रेय इष्यते।पुरुषार्थतयेत्यत्र मनोः स्मर्तुः विनिर्णयः॥ | ||||
| 107 | पुमवस्थाक्रमेणैव पुरुषार्थक्रमोऽप्यसौ।निर्देशव्युत्क्रमे चापि हेतुरग्रेऽवगम्यते॥ | ||||
| 107 | पुरुषैरर्थ्यमानन्वात्पुरुषार्थ इतीर्यते।स तु स्यात्सुखमेवात्र तच्चतुर्धा विभज्यते॥ | ||||
| 107 | प्रत्यवायपरीहारबुद्ध्या कर्तव्यमेव तत्।इत्याहुपरे प्राज्ञाः स धर्मस्सुखमर्थ्यते॥ | भ. गी.[17.11] | |||
| 107 | प्रयोजनविचारोऽथ तृतीयोऽयं विलिख्यते।व्यापारस्य हि सर्वस्य विश्रमोऽस्ति प्रयोजने॥ | ||||
| 107 | फलान्तराहेतुरपि स्वरूपे कार्यबुद्धितः।स्वयंप्रयोजनं नित्यमित्यप्यत्रेतरे विदुः॥ | ||||
| 107 | बृहदारम्यकान्तस्स्था प्राजापत्यास्त्रया इति।असुरांश्च मनुष्य़ांश्च देवांश्चापि प्रजापतिः॥ | बृ. उ.[7-2] | |||
| 107 | मुमुक्षूनां पुनः श्रेयः मोक्ष एवेतिचेरितम्।षष्ठाध्याये,ततः पक्षः विबुधैस्सप्त निश्चिताः॥ | ||||
| 107 | मोक्षस्य पुरुषार्थत्वे विक्रान्तं सर्वसूरिभिः।तत्सर्वमुत्तरत्रैव सम्यक्स्पष्टीभविष्यति॥ | ||||
| 107 | मोक्षाश्रमस्स्यात्संन्यासः धर्मो वैखानसाश्रमः। कामो गृहस्थाश्रमस्स्यात् अर्थार्थी ब्रह्मचर्यसौ। | ||||
| 107 | यष्टव्यमेवेति मनस्समाधाय स सात्त्विकः।इत्यस्य पुरुषार्थत्वं गीतं भगवता स्वयम्॥ | ||||
| 107 | वयोऽवस्थाविशेषेण सहवासादिनाऽपिवा।पुंस्त्वाद्यभिव्यक्तिभवं अवस्थैकनिबन्धनम्॥ | ||||
| 107 | विप्रादिवर्णभेदेऩ चतुर्वक्त्रः चतुर्भुजः।हेमाद्रीये कालखाण्डे परिशिष्टे ह्युदाहृतम्॥ | हेमा.[661] | |||
| 107 | शारीरं मानसं चेति द्विधा तत्सुखमिष्यते।अर्थकामौ तु शारीरं धर्ममोक्षौ तु मानसम्॥ | ||||
| 107 | समुच्चयं ह्याश्रमाणां मन्वाद्यास्स्मृतिकारिणः।प्राहुस्समुच्चयतेषां पक्ष इत्यवधार्यते॥ | ||||
| 107 | समुच्चयस्स्वीकृतोऽस्ति स्पष्टं स्मृतिपुराणयोः।परित्यजेदर्थकामौ यौ स्यातां धर्मवर्जितौ॥ | मनु.[4-176] | |||
| 108 | अभ्यासः | अग्नेश्शीतेन तोयस्य तृषा भक्तस्य च क्षुधा।क्रियते सुखकर्तृत्वं तद्विलोमस्य चेतरैः॥ | |||
| 108 | मोक्षवादोपोद्घातः | अभिमानः | अतोऽभिमानानुगुणा सुखदुःखव्यवस्थितिः।सोऽभिमानः कर्ममूल इति लोकायतेतरे॥ | ||
| 108 | अत्यन्तस्तिमिताङ्गानां व्यायामेन सुखैषिणाम्।भ्रान्तिज्ञानावृक्षाणां प्रहारोऽपि सुखायते॥ | ||||
| 108 | सुखाभावः | अथ मोक्षपदार्थस्य तत्त्वं संगृह्यतेऽधुना।यदर्थं सकलं शास्त्रं जगत्या संप्रवर्तते॥ | |||
| 108 | अभ्यास एव सर्वत्र सुखादीनां नियामकः।कालदेशदशाभिन्नस्वभावात् व्यवस्थितः॥ | ||||
| 108 | अल्पत्वास्थैर्यचिन्तायां सर्वं दुःखमयं जगत्।पूर्णत्वस्थैर्यबुद्धौ तु सर्वं सुखमयं जगत्॥ | ||||
| 108 | वैराग्यम् | ऋणापाकरणश्रुत्याऽप्येष पन्थाः प्ररोच्यते।ऐकाश्रम्यविधानं च जैमिनेरिह युज्यते॥ | गौ. ध.[3-36] | ||
| 108 | एवं सर्वमिदं दुःखं इति भावयतोऽनिशम्।सर्वोपपत्तिस्थानेषु निर्वेदोऽस्य प्रवर्तते॥ | ||||
| 108 | कथं चिदपि वैराग्यमन्तरङ्गं विमुक्तये।इति बोधयितुं शिष्यान् प्राचां तत्र न विस्तरः। | ||||
| 108 | कर्मापिचेश्वरायात्तमिति सेश्वरपद्धतिः।कर्मानपेक्षेशवादे शैवीच्छा तान्नियामिका॥ | वे. सं.[248] | |||
| 108 | कुणपः कामिनि भक्ष्यमिति तिस्त्रो विकल्पनाः।अथौपनिषदानां च श्रुता माण्डूक्यकारिका॥ | ||||
| 108 | क्षुत्तृष्णोपशमं तद्वत् शीताद्युरशमं सुखम्।मन्यते बालबुद्धित्वात् दुःखमेव हि तत्पुनः॥ | ||||
| 108 | तथा सौगतगाथाऽपि गीयते सार्वलौकिकी।परिव्राट्कामुकशुनामेकस्यां प्रमदातनौ॥ | ||||
| 108 | तथाचोक्तं पुराणेऽपि पराशरमहर्षिणा।मनःप्रीतिकरः स्वर्गः नरकस्तद्विपर्ययः॥ | ||||
| 108 | तदेव प्रीतये भूत्वा पुनर्दुःखाय जायते।तदेव कोपाय ततः प्रसादाय च जायते॥ | ||||
| 108 | तस्माद्दुःखात्मकं नास्ति नच किंचित्सुखात्वकम्।संस्कारात्मा वासनैव सुखदुःखव्यवस्थितिः॥ | ||||
| 108 | वैचित्र्यम् | तस्मान्मोक्षविकल्पोऽयं तत्साधनविकल्पना।तत्तच्छास्त्रविकल्पो वा नाश्चर्यमिह धीमताम्॥ | |||
| 108 | उदासीनभावः | तादात्म्यं च यथा भेदाभेदयोर्मध्यलक्षमम्।पतितात्पतितव्याच्च वर्तमानाध्वता यथा॥ | |||
| 108 | त्यागेन वाऽथ भोगेन वैरागयमिति संशये।न कर्मणा न प्रजया त्यागेनैकेत्यनुश्रवात्॥ | तै. उ.[4-10] | |||
| 108 | त्यागेनैवेति सिद्धान्तः निगमान्तविदां मतः।न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति॥ | मनु.[2-94] | |||
| 108 | दुःखभावस्सुखमिति व्यवहारस्य गोचरः।किंचित्सुखं नाम वस्तु नास्तीत्येव हि सौगताः॥ | ||||
| 108 | दुःखाभावस्सुखमिति जरत्तार्किकस्सम्मतः।इत्यानन्दगिरिः प्राह स्पष्टं संबन्धवार्तिके॥ | ||||
| 108 | न सुखादिप्रमेयं वा मनो वाऽस्तीन्द्रयान्तरम्।अनिषेधादुपात्तं चेत् अन्येन्द्रियमतं वृथा॥ | न्या. ता.[97] | |||
| 108 | नहि वस्तु स्वभावेन पुरुषार्थत्वमश्नुते।तथात्वे सर्वदा सर्वं सर्वेषां स्याद्व्यवस्थया॥ | ||||
| 108 | निर्विण्णस्य च वैराग्यं विरक्तस्य च देहिनः।क्लेशकर्मप्रहाणादिद्वारो निश्श्रेयसोदयः॥ | ||||
| 108 | पशुहिंसादिसंबन्धे यज्ञे तुष्यन्ति हि द्विजाः।तेभ्य एव हि यज्ञेभ्यः शाक्याः क्रुध्यन्ति पीडिताः॥ | ||||
| 108 | प्रत्यक्षाच्च परोक्षाच्चापरोक्षोऽन्यो यथेष्यते।कृतिज्ञप्त्योरन्तराळे व्यक्तिरन्या यथोच्यते॥ | ||||
| 108 | प्रधानमिति सिद्धान्तः सांख्यशास्त्रेऽवगम्यते।जहात्येनां भक्तुभोगामित्यपि श्रूयते श्रुतिः॥ | श्वेता.[4 अ.] | |||
| 108 | भोगेनैवेति सिद्धान्तः सांख्यानामवगम्यते।भोगं कृत्वैव पुरुषस्यापवर्गं करोत्यपि॥ | ||||
| 108 | मिथस्संश्रयधीबाधमध्यावस्थोपलम्भनैः।न स्यात्परस्पराभावमात्रता सुखदुःखयोः॥ | ||||
| 108 | यं भावं दर्शयेद्यस्य तं भावं स तु पश्यति।तं चावति स भूत्वाऽसौ तद्ग्रहस्समुपैति तम्॥ | गौ. का.[2-29] | |||
| 108 | यदा लोको भिन्नरुचिर्भिन्नसंस्कारसंस्कृतः।विचित्रो लौकिकेऽप्यर्थे किमुवाच्यमलौकिके॥ | ||||
| 108 | दुःखाभावः | यावज्जीवं सुखं जीवेत् सुखभादः प्रजास्स्मृताः।आत्मा सुखे नियोक्तव्य इत्यादिवचसां चयात्॥ | रामा.[2-105] | ||
| 108 | रागाद्वेषविहिना या दशोपेक्षात्मिका यथा।यथाऽनुष्णाशीतया वा यथाऽनिर्वचनीयता॥ | ||||
| 108 | वस्त्वेकमेव दुःखाय सुखायेर्ष्यागमाय च ।कोपाय च ततस्तस्माद्वस्तु वस्त्वात्मकं कुतः॥ | ||||
| 108 | संचितागामिनोर्मध्ये प्रारब्धं वा यथेष्यते।तथाऽन्तरालावस्थानं प्राय इच्छन्ति सूरयः॥ | ||||
| 108 | सुखदुःखव्यवस्थानुगुणा शास्त्रसमुत्थितिः।दुःखं मा भूत्सुखं भूयादिति सर्वस्समीहते॥ | ||||
| 108 | सुखाभावो दुःखमिति व्यवहारस्य गोचरः।दुःख वस्त्वन्तरं नास्तीत्याहुर्लोकायताः पुनः॥ | सम्बन्ध.[1008 श्लो] | |||
| 108 | सुखाय वा स्याद्दुःखाय नचैवं त्वव्यवस्था।सुखदुःखव्यवस्थेयं दुर्निरूपा हि धीमतम्॥ | ||||
| 108 | सुषुप्त्याद्युपलम्भेन सर्वे दार्शनिकाः परे।तृतीयामसुखादुःखावस्थामभ्युपयन्ति ते॥ | ||||
| 108 | हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते।इति मन्वादयोऽप्येतं पन्थानं समुराश्रिताः॥ | ||||
| 108 | हिंस्त्राहिंस्त्रे मृदुक्रूरे धर्माधर्मावृतानृते।तद्भाविताः प्रपद्यन्ते तत्तस्मात्तस्य रोचते॥ | ||||
| 109 | विकल्पसारः | अतस्स्वतन्त्रः श्रौतोऽन्यः पक्षो नास्तीति यौक्तिका।तस्मान्मध्यस्थचिन्तायां सम्प्रदायः परा गतिः॥ | |||
| 109 | सामरस्यम् | अपोहदृष्टव्यः केचित्केचिदन्वयदृष्टयः।श्रद्धामयोऽयं पुरुषः यो यच्छ्रद्धस्स एव सः॥ | |||
| 109 | मोक्षोदाहरणम् | आत्मनित्यत्ववादा ये तेषां कैवल्यलक्षणा।मुक्तिरेतादृगेवेष्टा सुखदुःखविवर्जिता॥ | |||
| 109 | आत्मप्रध्वंसवादा ये तेषां निर्वाणलक्षणा।मुक्तिरात्यन्तिकी सैषा या महासुप्तिरुच्यते॥ | ||||
| 109 | वैदिकसिद्धान्ताः | आविद्यकं तु ये भेदमभेदं पारमार्तिकम्।अहुर्मायाविदस्तेषां पन्थाश्शांकरसंमतः॥ | |||
| 109 | उपाध्युच्छित्तिपक्षेऽपि विभागो मुख्यतस्वसौ।स्वंसंवेदनराहित्यसाहित्याभ्यां द्विधा मतः॥ | ||||
| 109 | मोक्षविकल्पः | अवैदिकसिद्धान्ताः | एकतापत्तिमिच्छन्ति सन्ततीनां धियां परे।शुद्धज्ञानोदयः कैश्चित् चरमज्ञानमिष्यते॥ | ||
| 109 | एतां च केचिदत्यन्तसुकरूपां विजानते।केचिदल्पसुखं केचिदभावीलम्बनां विदुः॥ | ||||
| 109 | एते वैकासिकाः ख्याताः प्रायो वैनाशिकाः परे।ते निवृत्तिपराकाष्ठानिष्ठा इति विनिर्णयः॥ | ||||
| 109 | एवं मोक्षविकल्पेन द्विविधा ज्ञायते गतिः।स्वरूपोच्छित्तिरूपैपोपाध्युच्छित्तिरनन्तरा॥ | ||||
| 109 | एवमेवानुजानन्ति पातञ्जसमतानुगाः।प्रकाशात्मविदो न स्वप्रकाशात्मविदस्तु ते॥ | ||||
| 109 | औपाधिकं तु ये भेदमभेदं निरुपाधिकम्।इच्छन्ति भास्करास्तेषां सत्योपाधिविनाशतः॥ | ||||
| 109 | केचिन्मोहमयीं प्राहुरात्मनोऽस्फुरणात्मिकाम्।दृष्टान्तेऽपि विवादश्चेत्कथं दार्ष्टान्तिकस्थितिः॥ | ||||
| 109 | केवलात्मानन्दभोगः कापिलैः कैश्चिदिष्यते।कैश्चित्स्वस्वित्तिशून्या कैवल्यावस्थितिर्मता॥ | ||||
| 109 | चित्तेन स्वात्मसौख्यानुभूतिं भाट्टैकदेशिनः।केचित्स्वात्मान्यवस्थानमभावापत्तिलक्षणम्॥ | किर.[8] | |||
| 109 | जीवप्रध्वंसपक्षः | जीवस्वरूपप्रध्वंसवादिनो ये विचक्षणाः।तत्रादिमास्तु क्षणिकविज्ञानात्मविदो बुधाः॥ | |||
| 109 | ज्योतिष्टोमाग्निहोत्रादिसाध्यो यस्स्वर्गलक्षणः।मोक्षस्स एवेति मतं जरन्मीमांसकादृतम्॥ | तै. उ. शं.[1-1] | |||
| 109 | तत्रापि सहस्त्रेति सहस्त्रवणमुच्यते।सहस्त्रुतिर्मोक्ष इति रतिरत्नप्रदीपिका॥ | ||||
| 109 | तथा नित्यसुखव्यक्तिं विदुर्भूषणयायिनः।अथौपनिषदैः प्रायः ब्रह्माविर्भाव उच्यते॥ | ||||
| 109 | तथा सर्वपरित्यागस्सर्वेसंग्रहणात्मकः।सर्वत्र रागास्सर्वत्र वैराग्यं चोभयं सम्म्॥ | ||||
| 109 | तथाऽपवर्गे रागानुबन्धो विच्छिद्यते तराम्।तस्यामपिं दशायां ये विकल्पास्तान्निबोधत॥ | ||||
| 109 | तथाऽप्यात्यन्तिको दुःखध्वंसश्चेन्मोक्ष इष्यते।देहविच्छेदमात्रेण विमोक्षश्चारुवाङ्मतः॥ | ||||
| 109 | तद्भोगे परमं साम्यमाहू रामानुजादयः ।स्वस्वयोग्यस्वस्वरूपानन्दाभिव्यक्तिलक्षणा ॥ | ||||
| 109 | ते विशुद्धाद्वैतिनस्स्युः विशिष्टाद्वैतिभिः पुनः।परिपूर्णपरब्रह्मानुभवो मोक्ष इष्यते॥ | ||||
| 109 | दुःखं स्वलक्षणं सून्यं क्षणिकं सकलं ततः।यः प्रतीत्यसमुत्पादः शून्यतां तां प्रचक्षते॥ | ||||
| 109 | देहान्तात्मविदो ये तु बार्हस्पत्या हि मे मताः।पौराणिकैकदेशीयाः ये कल्पान्तात्मवादिनः॥ | ||||
| 109 | नित्योर्ध्वगमनं मुक्तिरिति ह्यार्हतपद्धतिः।अर्हद्देहानुप्रवेशः तदीयैः कैश्चिदिष्यते॥ | ||||
| 109 | निर्विशेषब्रह्मभावापत्तिर्मोक्षस्तु तन्मते।ब्रह्माद्वैतवदेवेदं शब्दाद्वैतविदां मतम्॥ | ||||
| 109 | नैरात्म्यमेव सार्वात्म्यं इति तत्त्वविदो विदुः।एष कश्चित्सर्वसमरसभावविनिरिणयः॥ | ||||
| 109 | परमात्मप्राप्त्यवस्था पुनरावृत्तिर्वर्जिता।मुक्तिर्निश्श्रेयसमिति निर्णीतं तन्त्रवार्तिके॥ | प्रक.[8 प्र.] | |||
| 109 | पराकाश्यता यैव सैव स्यात्स्वप्रकाशता।अस्तमेतैव सविता चोदेता कस्यचिद्भवेत्॥ | ||||
| 109 | परिणामस्ततस्सर्वे ख्याता वैनाशिका इति।सर्वेऽप्याश्रयनाशेन क्लेशप्रध्वंसवादिनः॥ | ||||
| 109 | पापसत्त्वे दुःखसत्त्वं तत्सत्त्वे मुक्तिसत्यता।तत्त्सत्वे हेतुचिन्ता स्यात् सर्वं श्रद्धानिबन्धनम्॥ | स. सि.[2-75] | |||
| 109 | प्रभाकरगुरूणां तु दृषत्तुल्य इतीरीतम्।बोद्धा विषयसंवित्तौ ग्राहकत्वेन भासते॥ | ||||
| 109 | बृहदारण्यके याज्ञवल्क्यो जनकभूपतेः।मोक्षोपलक्षणामेतामाह षष्ठप्रपाठके॥ | ||||
| 109 | भर्तृप्रपञ्चादयोऽन्ये ब्रह्मावस्थात्मवादिनः।तत्र केचिदभिव्यक्तिवादिनः शक्तिवादिनः॥ | ||||
| 109 | भाष्येऽपि पाक्षितसे सैषा दशैवानूदिता तथा।यथा सुप्त्यस्य च स्वप्नादर्शने क्लेशसमभयः॥ | न्या. भा.[4-1-63] | |||
| 109 | महानन्दो यदा मोक्षः शरीरान्याविनिर्णयात्।सहस्त्रकामिनीलाभं कामशास्त्रविदो विदुः॥ | न्या. सि.[2 परि.] | |||
| 109 | मुक्तिरित्युच्यते पूर्णप्रज्ञैः विष्णोः प्रसादतः ।प्रायेणैतेषु पक्षेषु संकीर्णा इतरेऽखिलाः ॥ | ||||
| 109 | मोक्षे प्रकाशरूपोऽसावात्मेत्यके प्रचक्षते।नेप्स्येत पुरुषैस्स्वापादविशिष्टोऽन्यथा तदा॥ | ||||
| 109 | यतोऽसत्ख्यातिसिद्धान्तः सौत्रान्तिकपरिष्कृतः।केचिद्विषयसंसर्गवैधुर्यमनुजानते॥ | ||||
| 109 | या संकोचनिवृत्तिस्स विकास इति गीयते।यैवावृत्तिनिवृत्तिस्स प्रकाश इति कथ्यते॥ | ||||
| 109 | ये प्रवृत्तिपराकाष्ठानिष्ठास्ते उभये समाः।भावाभावस्वभावस्य फलयोरविशेषतः॥ | ||||
| 109 | येऽप्यौपनिषदाः केचित् मोक्षान्तात्माभिधायिनः।तत्रच ब्रह्मदत्तीयाः जीवानामिति तन्मतम्॥ | ||||
| 109 | येयं सुषुप्त्यवस्थैषा सर्वचेतनसाक्षिता।तामुदाहरणं मुक्तेस्सर्वे दार्शनिका विदुः॥ | ||||
| 109 | यैषाऽऽनन्दस्य मीमांसा मानुषानन्दपूर्विका।विकासरूपा सा सर्वलोककामाप्तिलक्षणा॥ | ||||
| 109 | वासनात्यन्तविच्छेदं योगाचाराः प्रचक्षते।ततो विशुद्धविज्ञानसत्सन्तानमहोदयः॥ | ||||
| 109 | विकारा ब्रह्मणः जीवा इति कैश्चिदुपेयते।उत्पत्तिरप्यभिव्यक्तिः विकृतिर्वाऽप्यवस्थितिः॥ | ||||
| 109 | वैकासिकाः परे सर्वे प्रायो वैयासिका इमे।परिच्छेदकनाशेन ह्यपरिच्छेदवादिनः॥ | ||||
| 109 | वैभाषिकमते मोक्षस्स स्यादिति विनिर्णयः।मतेष्वेषु त्रिषु मता केवला बुद्धिंसंततिः॥ | ||||
| 109 | शून्यादीनां भावनया वासनानां परिक्षयात्।धीसंततिः निर्वृणोति निर्वातस्थप्रदीपवत्॥ | ||||
| 109 | शून्याद्वैतं माध्यमिकमतस्यैः मोक्ष इष्यते।स चोपलम्भोपशमः प्रपञ्चोपशमश्शिवः॥ | ||||
| 109 | संसंकारः सुदृढस्सोऽयं पारंपर्यव्यवस्थितः।संप्रदायः यतः श्रद्धाविद्याकर्ममयः पुमान्॥ | ||||
| 109 | समस्ताळीकविषयज्ञानसंतानसंहृतिः।प्रज्ञाकरोदिता सौत्रान्तिकसिद्धान्तसम्मता॥ | न्यायपरि.[ ] | |||
| 109 | सर्वज्ञता सर्वशक्तिः जडता तुच्छताऽपिवा।तथैव सर्वतोमुक्तिस्सर्वप्राप्तिरितीर्यते॥ | ||||
| 109 | सर्वदा गमनं यच्च सर्वदा स्थितिरेव सा।सर्वत्र गमनं यच्च सर्वत्र व्याप्तिरेव सा॥ | ||||
| 109 | सर्वलोकाकाशमूर्ध्नि सोऽलोकाकाशइष्यते।वियातानुभवः कैश्चिद्वैयात्यं च प्रगल्भता॥ | ||||
| 109 | सर्ववैशेषिकगुणोच्छेदः काणक्षुजो मतः।एवमेवानुजानन्ति केचिद्गौतमदर्शनाः॥ | ||||
| 109 | सर्वातिशायितानन्दस्वात्मसंवेदिनः प्रभोः।सर्ववेत्तुस्सर्वशक्तेः ब्रह्मणो भाव इष्यते॥ | ||||
| 109 | साधारणशशरीरोऽसौ सर्वलोकोपरिस्थितः।निरावरणता कैश्चिदलोकाकाश इष्यते॥ | ||||
| 109 | सुखसंवित्त्यभिव्यक्तिं कैवल्येऽप्यनुजानते।श्रुतिर्न्यायानुरोधेन तात्पर्ये पर्यवस्यति। | ||||
| 109 | स्वरूपोच्छित्तिपक्षसंविद्रहितपक्षयोः।विशेषः फलतो नैव वक्तुं शक्यमितीतरे॥ | ||||
| 109 | स्वातन्त्रय्यं शिवरारूप्यं शिशाम्यमथापिवा।चिच्छक्तिपरिशेषश्च भेदाः पाशुपता इमे॥ | ||||
| 109 | स्वाभाविकं तु ये भेदाभेदामिच्छन्ति वैदिकाः।भर्तृप्रपञ्चादयस्तैस्सन्मात्रब्रह्मता मता॥ | ||||
| 110 | सौगतः | अथो तथागताः प्राहुः किं पुंसा कल्पितेन वा।ज्ञानमात्रेण सर्वोऽपि व्यवहारोऽवकल्पते॥ | |||
| 110 | मुक्तात्मविकल्पः | अनेकान्तम् | अनादित्वमनन्तत्वं आत्मरूपं प्रचक्षते।आनन्दरूपं सार्वज्ञयं स्वातन्त्र्यं सदनुग्रहम्॥ | ||
| 110 | सर्वसङ्ग्रहः | अविद्ययोपाधिना वा शक्त्या धर्मेण वा पुनः।स्याद्वादाद्वा वासनया विरोधाभावसंग्रहः॥ | |||
| 110 | जीवोत्पत्तिवादः | अहमर्थविनाशश्चेन्मोक्ष इत्यध्यवस्यति।अपसर्पेदसौ मोक्षकथाप्रस्तावगन्धतः॥ | |||
| 110 | आकल्पस्थायिपक्षे तु मोक्षशास्त्रं हि निष्फलम्।आमोक्षस्थायितायां तु मोक्षस्य न पुमर्थता॥ | ||||
| 110 | लौकायतः | आत्मनः खलु वै मोक्षोऽथात्मचिन्ता प्रवर्तते।आत्मतत्त्वानुसारेण मोक्षतत्त्वं विभिद्यते॥ | |||
| 110 | आत्मनो यद्यनित्यास्स्युः कृतहानाकृतागमौ। स्यातामिति मतं तेषामात्मनित्यत्ववादिनाम्॥ | ||||
| 110 | आद्ये मते त्वैहिकार्थप्रवृत्तिर्दुर्घटा भवेत्।देहान्तत्वे विश्ववृत्तिर्धर्म्ये पथि न सिद्ध्यति॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 110 | सांख्यः | केवलं चापि कूटस्थं पुरुषं कापिला विदुः।चैतन्यं चेतनश्चासावभेदो धर्माधर्मिणोः॥ | |||
| 110 | कौमारिलः | कौमारिलादिसिद्धान्ते कर्ता भोक्ता मतः पुमान्।ज्ञानशक्तिस्वभावश्च नित्य सर्वगतः स्वतः॥ | |||
| 110 | गुणत्वमपि नास्तस्य यतोऽधिष्ठानकल्पना।न गुणव्यतिरिक्तश्च गुणी नामास्ति कश्चन॥ | ||||
| 110 | चतुर्विधा पुरा प्रोक्ताः ह्यात्मानित्यत्ववादिनः।चतुर्ष्वपि मतेष्वेतान् क्रमाद्दोषान् विदुः परे॥ | स. सि.[2-17] | |||
| 110 | पाशुपतः | चैतन्यादृक्क्रियारूपं तदस्त्यात्मनि सर्वदा।तत्सर्वतोमुखं मुक्ताविति पाशुपता विदुः॥ | स. सं.[6 द.] | ||
| 110 | विशुद्धाद्वैतम् | ज्ञातृज्ञानज्ञेयभेददर्शनं दोषबन्धनम्।दोषहानौ सदद्वैतं आनन्दमजरामरम्॥ | |||
| 110 | ज्ञानसंततिरुच्छिन्न शून्यताऽद्वयलक्षणा।मुक्तात्मेति विदुः केचित् परे तां शु्द्धलक्षणाम्॥ | ||||
| 110 | ज्ञानसियैव प्रभोदोऽयमिच्छाद्वेषसुखादिकः।न वस्त्वन्तरमित्येवं न ततोऽन्यप्रकल्पनम्॥ | ||||
| 110 | विशिष्टाद्वैतम् | ज्ञानात्मको ज्ञानधर्मा शेषतैकरसः पुमान्।निरञ्जनस्तु परमं साधर्म्यमुपगच्छति॥ | |||
| 110 | तथाच लोकायतिकाः परलोकापवादिनः।चैतन्यखचितात्कायान्नात्माऽन्योऽस्तीति मन्वते॥ | ||||
| 110 | तदेवं चित्स्वभावस्य पुंसः स्वाभाविकी चितिः।तत्त्त्पदार्थसंसर्गत्तत्तद्वित्तित्वमश्र्नुते॥ | संवित्सिद्धिः.[ ] | |||
| 110 | तद्विज्ञानस्कन्ध एषः क्षणिकश्च ध्रुवान्तकः।कर्तृभोक्तृप्रत्यभिज्ञाव्यवस्था वासनानुगा॥ | ||||
| 110 | तस्माच्चतुर्विधैरेष पुरुषार्थैर्यथायथम्।समन्वयं प्राप्तुमर्हः स्वीकर्तव्य इति स्थितम्॥ | ||||
| 110 | द्वैताद्वैतम् | द्रव्यात्मा निर्विकारस्स्यात् पर्यायात्मा विकार्यपि।नातो विरोध इत्याहुर्भेदाभेदविशारदाः॥ | |||
| 110 | न कर्ताभोक्तृताद्याश्चितस्स्वाभाविका गुणाः।असंसर्गाग्रहाद्बुद्धिवृत्तयोऽध्यासगोचराः॥ | ||||
| 110 | ननुचात्महनो लोके पुरुषास्सन्ति चेन्न ते। विवेकिनः किन्तु मूढाः क्रोधान्धहृदया इति॥ | ||||
| 110 | नानित्यशब्दवाच्यत्वमात्मनो विनिर्वायते।विक्रियामात्रवाचित्वे न ह्युच्छेदोऽस्य तावता॥ | ||||
| 110 | निरस्ताखिलदुःखोऽहमनन्दभाक्स्वराट्।भवेयमिति मोक्षार्थी श्रवणादौ प्रवर्तते॥ | ||||
| 110 | परेतु सांख्याः पुरुषे भोक्तृतामनुजानते।चिद्रूपेण विकारोऽसौ स्यात्सजातीयलक्षणः॥ | प्रश्नो. श.[6-3] | |||
| 110 | मद्विनाशात्फलं न स्यात् मत्तोऽन्यस्याथवा भवेत्।इति नैव प्रवृत्तिस्स्यात् आत्मनश्चेद्विनाशिनः॥ | ||||
| 110 | मयि नष्टेऽपि मत्तोऽन्यस्स्तम्भः कुम्भश्च तिष्ठति।इति स्वस्य शिरश्छेदः पुरुषार्थो न कस्यचित्॥ | ||||
| 110 | यस्मिन् विक्रियमाणेऽपि तदेवेदमिति प्रमा।न विहन्येत तन्नित्यं निर्विकारं च मन्यते॥ | ||||
| 110 | विक्रियात्मस्वभावोऽपि व्यावृत्त्यनुगमात्मकः।पुरुषोऽभ्युपगन्तव्यं कुण्डलादिषु सर्पवत्॥ | श्लोक.[695] | |||
| 110 | विशुद्धद्वैतम् | विदुस्स्वरूपातिरिक्तान् सुखादीन् साक्षिगोचरान्।सर्वेऽप्यौपाधिकाः कर्मनाशे नश्यन्ति केवलम्॥ | |||
| 110 | वैशेषिकः | विभुत्वं निर्विकारत्वमिच्छन्त्युच्छित्त्यसंभवात्।न प्रकाशात्मतां नापि स्वप्रकाशात्मतां विदुः ॥ | |||
| 110 | विशिष्टाद्वैतिनो धर्मभूतज्ञानगतं विदुः।विकारजातमात्मानं निर्विकारं प्रचक्षते॥ | ||||
| 110 | विशुद्धाद्वैतिनोऽविद्यावशात्सर्वस्य संगतेः।विद्यया तन्निवृत्तेश्च कौटस्थ्यं प्रतिपेदिरे॥ | ||||
| 110 | विशु्द्धद्वैतिनः कर्तृभोक्तृत्वप्रमुखान् गुणान्।रूपगन्धरसस्पर्शप्रभृतींश्चात्मनो विदुः॥ | ||||
| 110 | वैशेषिकादयः ज्ञातृकर्तृभोक्तृत्वलक्षणान्।गुणानागन्तुकानात्मन्युपयन्तोऽ नित्यताम्॥ | ||||
| 110 | स विकारः कर्ममूलः तस्मादौपाधिकस्तु सः।स्बाविको मोक्षदशाविकासः न स दुष्यति॥ | ||||
| 110 | सत्योपाध्युपाधानेन कर्तृभोक्त्रादिलक्षणः।पुरुषो भास्करमते निर्विकारः स्वतः पुमान्॥ | ||||
| 110 | सर्वथा साधनीयेति सर्वशास्त्रार्थसंग्रहः। इदमेव ह्यास्तिकत्वं नास्तिकत्वं विपर्ययः॥ | ||||
| 110 | सर्वावाप्तिसमर्थश्च प्रकृत्याऽऽत्मा सदेष्यते।कश्चित्तु प्रतिबन्धोऽस्य कर्मभिस्सोऽपनीयते॥ | तन्त्र.[375] | |||
| 110 | सर्वे स्वरूपभूतास्स्युः ते यावद्द्रव्यभाविनः।अन्तःकरणधर्मांश्च ज्ञानादीन् सांख्यरीतितः॥ | ||||
| 110 | सांशोऽपि सविकारोऽपि साकारोऽपि परस्परम्।विलक्षणोऽपि जिवात्मा नित्य एवेति निर्णयः॥ | ||||
| 110 | स्यातामत्यन्तनाशेऽस्य कृतनाशाकृतागमौ।न त्ववस्थान्तरप्राप्तौ लोके बालयुवादिवत्॥ | ||||
| 110 | स्याद्वादिनो विकारित्वं सांशत्वं द्रव्यतां तथा।पर्यायत्वं च मूर्तत्वं परिच्छिन्नत्वमेवच॥ | ||||
| 110 | स्योदन्यथा पापपुण्यविप्लवश्शास्त्रविप्लवः। प्रपञ्चविप्लवस्तस्मात्सर्वेषामात्मनत्यता॥ | ||||
| 111 | कर्मनिवृत्त्यनुपपत्तिः | अथ दोषक्षयान्मा भूदुत्तरः कर्मसंग्रहः।कथं फलमदत्वैव प्रक्तनं कर्म शाम्यति॥ | |||
| 111 | बादरायणीयः | अनुग्रहो निग्रहो वा क्रमादेव हि लौकिकः।वर्धते क्षीयते तद्वदीश्वरीयोऽप्यलौकिकः॥ | |||
| 111 | कर्मस्वरूपविकल्पः | अपूर्वं कर्मनिवर्त्यं वृद्धमीमांसका विदुः।प्राभाकरास्तु वाक्यार्थः नियोगं तत्प्रचक्षते॥ | श्लोक.[105] | ||
| 111 | प्राभाकरीय़ः | अभ्यासाच्च क्वचित् ज्ञानात्कैवल्यं लभते नरः।धर्मणापनुदेत्पापं प्रायश्चित्तेन वा सुधीः॥ | |||
| 111 | अश्लेषश्च विनाशश्च स्यातामुत्तरपूर्वयोः।तत्र पूर्वे अनारब्धकार्ये एवेति निर्णयः॥ | ||||
| 111 | सेश्वरीयः | अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता त प्रभुरेव च।अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥ | भ. गी.[18-66] | ||
| 111 | आराध्यदेवताप्रीतीं बादारायणवर्त्मगाः।आचक्षते धर्मगिरा सौगताश्चित्तवासनाम्॥ | श्रीभा.[2-2-3] | |||
| 111 | कर्मनिवृत्तिवादः | उपपत्तिप्रकाराः | आविद्यकं कर्म येषामविद्यावादिनां मतम्।स्वप्नप्रबोधन्यायेन विद्यायां तत्परिक्षयः॥ | ||
| 111 | इति सामान्यतस्सिद्धं तद्विकल्पोऽवधार्यताम्।शाबरा ब्रुवते धर्मं धर्मं यागागिलक्षणम्॥ | ||||
| 111 | इत्थं तत्त्वे विनिर्ज्ञाते धर्माधर्मपदार्थयोः।तन्निवृत्तौ विवादोऽयं प्रवृत्तस्त्ववगम्यताम्॥ | ||||
| 111 | इत्यादीनि वचांस्यत्र प्रमाणानि परशशतम्।प्रतिपद्य विनिर्णीतः मुक्त्यैः कर्मपरिक्षयः॥ | ||||
| 111 | एवमाद्यं सुप्रसिद्धमथ वैयासिके मते।माहात्म्यं ब्रह्मविद्यायाः फलाध्याये प्रदर्शितम्॥ | ब्र. सू.[4-1-7] | |||
| 111 | प्रशस्तपादीयः | कणादमुनिसिद्धान्ते मार्गद्वयमिदं पुनः।प्रशस्तपाददेवेन सूचितं भाष्यसागरे॥ | वै. भा. गुणभागः[ ] | ||
| 111 | कर्मक्षयो हि विज्ञानादित्येतच्चाप्रमाणकम्।तथाऽल्पफलदानं च राजपुत्रापराधवत्॥ | श्लोक.[667] | |||
| 111 | केचित् श्रुतिमयीं केचिदाहुवाक्यार्थधीमयीम्।एवं बहुविघा वादाः मायामभ्युपगच्छताम्॥ | ||||
| 111 | केषांचिद्योगिनां शान्तिसंतोषस्सुखलक्षणः।दुःखात्मकं तपश्चैव पुण्यपापफलं त्विति॥ | ||||
| 111 | वासुदेवीयः | ज्ञानाग्निना कर्मनाशः वासुदेवस्य सम्मतः।नानुयोगस्यावकाशः पुमर्थे शास्त्रलक्षणे॥ | |||
| 111 | ज्ञानाग्नियोगस्सर्वकर्मणि भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन।नहि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते॥ | ||||
| 111 | कौमारिलः | तत्र ज्ञातात्मतत्त्वानां भोगात्पूर्वक्रियाक्षये।उत्तरप्रचयाभावात् विदुर्मुक्तिं कुमारिलाः॥ | श्लोक.[671] | ||
| 111 | तत्र ये त्वात्मनो नाशं स्वरूपेण विदुर्बुधा।तेषामाश्रयनाशेनाशेषबन्धपरिक्षयः॥ | ||||
| 111 | तां विद्यां केचिदिच्छन्ति विबुधा भावनामयीम्।साक्षात्कारवतीं केचित् केचिच्चिन्तामयीं बुधाः॥ | न्या.क.[270] | |||
| 111 | दृग्दृश्यभाव एव स्यात्संयोगः पुंप्रधानयोः।भोगापवर्गार्थतायां कृतायां तन्न दृश्यते॥ | पा. भा.[2-22] | |||
| 111 | नन्वात्मादर्शनं मोक्षहेतुस्स्यादित्यसाम्प्रतम्।अनादित्वादनन्तत्वात्कर्मणां संततात्मनाम्॥ | ||||
| 111 | नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि।इत्यादीनि वचांस्तत्र प्रमाणमुपलभ्यते॥ | ||||
| 111 | नित्यं नामित्तिकं कर्म कर्तव्यं ज्ञानिनामपि।अनुष्ठानायासमाहुः फलं प्राक्कर्मणां परे॥ | ||||
| 111 | नित्यं नैमित्तिकं कर्म प्राक्तनं कर्म नाशयेत्।प्रायश्चित्तनयाच्चेति बृहट्टिकाकृतां मतम्॥ | न्यायसु.[330] | |||
| 111 | नित्यनैमिक्तिकैरेव कुर्वाणो दुरीतक्षयम्।ज्ञानं च विमलीकुर्वन्नभ्यासेन च पाचयेत्॥ | ||||
| 111 | पुण्यं विहितजन्यं स्यात् पापं तु प्रतिषिद्धजम्।सुखस्य साधनं पुण्यं पापं दुःखस्य साधनम्॥ | ||||
| 111 | बन्धश्चित्तगतो येषामात्मा कूढस्थलक्षणः।तेषां तु कापिलादिनां चित्तनाशेन मोक्षणम्॥ | ||||
| 111 | बुद्धिवृत्तिविशेषो यः तं धर्मं कापिला विदुः।धर्मत्वेन व्यपदिशन्त्यार्हताः पुण्यपुद्गलान्॥ | ||||
| 111 | भोगेनैव क्षेपणीये प्रारब्धे कर्मणी इति।यत् श्रूयते शत्रुमित्रोपायनं कर्मणोरिदम्॥ | ||||
| 111 | गौतमीयः | मित्थाज्ञानं च दोषाश्च कर्मणस्सहकारिणः।तद्वैकल्पेन सन्त्येव न फलन्तीति गौतमाः॥ | न्या. म.[520] | ||
| 111 | मुक्तिर्हि कर्मणो मोक्षः कर्मत्वं विबुद्ध्यताम्।पुण्यं पापमिति द्वेधा कर्म हि विश्रुतम्॥ | ||||
| 111 | मोक्षार्थी न प्रवर्तेत तत्र काम्यनिषिद्धयोः।नित्यनैमित्तिके कुर्यात्प्रत्यवायजिघांसया॥ | ||||
| 111 | पातञ्जलविशेषः | स चैकभविकः पक्षः पातञ्जलमतादृतः।तं नाद्रियन्ते बहवः कर्मशेषवचश्शतैः॥ | |||
| 111 | स भावनाविशेषस्स्यादात्मस्थ इति निर्मयः।कौमारिलास्तु संस्कारं धर्माधर्मौ पुमाश्रितम्॥ | ||||
| 111 | समानविषयं ज्ञेयं तदश्लेषविनाशयोः।कालभेदस्त्वेतदीयावस्थाभेदनिबन्धनः॥ | ||||
| 111 | समाराध्योऽपराध्यो वा भगवान् सर्वकर्मणाम्।तस्मिन् प्रसन्ने किं साध्यं न भवेदिति सेश्वराः॥ | ||||
| 111 | सर्वाणि पूर्वकर्मणि संभूयैकं शरीरिणाम्।शरीरमारभन्तेऽतः प्रारब्धान्नास्ति संचितम्॥ | पा. भा.[2-13] | |||
| 111 | सौभर्यादिनयाद्वाऽपि नानादेहपरिग्रहात्।सर्वं कर्मानुभूयान्ते मुक्तास्स्युरिति केचन॥ | ||||
| 112 | कर्मसाध्यांशः | अज्ञानादिह संसारं ज्ञानान्मोक्षं च ये विदुः ।सर्वे ज्ञानैकसाध्यं तं मोक्षमाहुर्मनीषिणः ॥ | |||
| 112 | विविदिषावेदनार्थत्वविकल्पः | अथ स्याद्वेदनेच्छायां यज्ञानुष्ठानमिष्यते।अनुष्ठानादेवेदनेच्छेत्यन्योन्योश्रयतेति चेत्॥ | सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहः.[ ] | ||
| 112 | कर्मविभागसारः | अधिकारिविभेदेन वेदप्रामाण्यरक्षणम्।कूटकार्षापणन्यायात् कैश्चित् तन्नानुमन्यते॥ | |||
| 112 | अन्नद्वेपात्कृशो लोके तदौन्मुखाच्चिकित्सने।प्रवर्ततेऽथ तद्रुच्या भोजनोऽपि प्रवर्तते॥ | ||||
| 112 | अमिष्टस्य निवृत्तिश्च तथेष्टप्राप्तिरित्यपि।यदि स्यात् द्विदळो मोक्षः द्वितयं साधनं भवेत्॥ | ||||
| 112 | आद्यो विविदिषार्थस्स्यात् संस्कारार्थोऽपरो मतः ।स एव सन्निपत्योपकाराङ्गमिति कीर्त्यते॥ | ||||
| 112 | कर्मज्ञानसम्बन्धः | अङ्गाङ्गिभावविकल्पः | आरादेवोपकुर्वन्ति क्रियाश्चित्तविशुद्धितः।इति सौरेश्वरं वाक्यं श्रुतं संबन्धवार्तिके॥ | सम्बन्ध.[1133 श्लो.] | |
| 112 | इच्छा हि द्विधा काचिद्विषयौन्मुख्यलक्षणा।उत्कटा रुचिरन्या स्यात् बुभुक्षादिषु दृश्यते॥ | ||||
| 112 | इति कौमारिलाः प्राहुः काम्यमेकेऽमुजानते।निषिद्धवर्जितं सर्वं फलसङ्गविवर्जितम्॥ | ||||
| 112 | इयान्विशेषस्त्वनयोः संग्रहीतृनिरूपितः।निद्योत्पत्तेरनियमनियमाविति हि क्रमात्॥ | ||||
| 112 | विज्ञानाधिकारविचारः | उपदिष्ट मपिप्राज्ञैः परिभावयितुं कुतः।तस्मात्कर्मोपदेशाद्यैरनुष्टोऽष्टवर्षकः॥ | |||
| 112 | ध्याननियोगः | एके ध्याननियोगस्य वादिनस्तत्र कीर्तीताः।निष्प्रपञ्चीकृतेरेव नियोगमपरे विदुः॥ | श्रीभा.[1-1-4] | ||
| 112 | एवं कर्मनिवृत्तौ च विकल्पे परिनिष्ठिते।ये संबन्धविकल्पास्स्युत एते ज्ञानकर्मणोः॥ | ||||
| 112 | एष प्रच्छन्नचार्वाकमतसारांश इत्यपि।प्रदूषितः ब्रह्मकर्मवेदिभिः क्रान्तदर्शिभिः॥ | ||||
| 112 | कर्म ज्ञानं द्वयं चापि स्यादारात्सन्निपत्य च ।क्रमादङ्गमिति प्राहोदयः किरणानळौ॥ | किर.[12] | |||
| 112 | कर्मणां कामविलयद्वारा धीशेषतोदिताः।स कामध्वंससिद्धान्ताः प्रायः कापिलसंमतः॥ | सम्बन्ध.[345 श्लो.] | |||
| 112 | कर्मपद्धतिनिर्बद्धः स्वाभाविकपथाच्चयुतः।उपदिष्टं चात्मतत्त्वं ग्रहीतुं ध्यातुमर्हति॥ | ||||
| 112 | कर्माधिकारसिद्ध्यर्थं शरीरान्यस्थिरात्मनः।विज्ञानमिति केषांचिन्मतं ज्ञानाङ्गवादिनाम्॥ | ||||
| 112 | कर्मैव केवलं काम्यं केषांचिन्मोक्षसाधनम्।कैश्चित्तु नित्यं कर्मैव मोक्षसाधनमिष्यते॥ | सम्बन्ध.[117] | |||
| 112 | कापिलाः ज्ञानमेवैकं मोक्षसाधनमभ्यधुः।ज्ञानं कर्म च केषांचिद्धेतुस्समसमुच्चितम्॥ | ||||
| 112 | कामप्रध्वंसवादः | कामप्रध्वंसिद्धान्तः यः पूर्वेत्तरकाण्डयोः।विरोधपरिहाराय जरन्मायाविदां मतः॥ | |||
| 112 | केचित्तु सकलं कर्म विदुः काम्यमितीरितम्।नित्यमेवेत्याहुरेके निषिद्धमपरे विदुः॥ | ||||
| 112 | केषां चिन्नित्यमेवैतत् कर्म पापविनाशकम्।पापक्षयादेव मुक्तिः अभावो मोक्षकारणम्॥ | ||||
| 112 | चित्तस्य शुद्ध्यर्थमिष्टं शुद्धौ त्याज्यं विदुस्ततः।जातायां वेदनेच्छायामधिकारो निवर्तते॥ | ||||
| 112 | जरन्मयाविदां ध्याननियोगविदुषामपि।आप्रयाणं चाहरहः कर्मकर्तव्यतेष्यते॥ | ||||
| 112 | जरन्मायाविदश्चापि द्विविधाः परिकीर्तिताः।भर्तृप्रपञ्चादयः स्युस्ते प्राय इति निर्णयः॥ | ||||
| 112 | ज्ञानस्य चाङ्गं कर्मेति कर्मणोऽङ्गं च धीरिति।तत्रापि च विशेषांशः एषोऽयमवधार्यताम्॥ | ||||
| 112 | ज्ञानाङ्गकं च कर्मैव केषांचित् मोक्षसाधनम्।क्रत्वाङ्गकर्तृसंस्कारो ज्ञानमित्यपरं मतम्॥ | ||||
| 112 | तच्च कर्म ज्ञानमिति क्रमात्साधनमिष्यते।इति भेदाभेदवादियादवप्रमुखा विदुः॥ | ||||
| 112 | तत्र ध्याननियोगेन तत्साक्षात्कारमार्गतः।अद्वितीयब्रह्मभावरूपो मोक्षः फलिष्यति॥ | ||||
| 112 | तत्र भास्करसिद्धान्ते कर्मारादुपकारकम्।निष्पन्नं करणं यत्तु तस्य स्यात्सहकार्यदः॥ | भा. भा.[207] | |||
| 112 | तत्रारादुपकाराङ्गं भास्करादिमतं विदुः।सन्नित्योपकाराङ्गं प्राहू रामानुजादयः॥ | ||||
| 112 | तथा यादवभाष्येऽपि साध्यद्विदळशालिनि।नैयायिकादिसिद्धान्तोऽप्येतं पन्थानमाश्रितः॥ | ||||
| 112 | तदेतत्सन्निपत्योपकाराङ्गे पर्यवस्यति।तत्त्वं करणनिष्पत्तिसाधनत्वात्मकं यतः॥ | ||||
| 112 | तमेतामिति शास्त्रेण वेदनाकामनार्थता।कर्मणामिति भामत्याचार्यसिद्धान्तपद्धतिः॥ | बृ. उ.[6-4] | |||
| 112 | तयोरपि कुटुम्बाभ्यामाहरेदविचारयन्।मानवं याज्ञवल्कीयं दृश्यते हि वचस्त्विदम्॥ | ||||
| 112 | तस्मात्कर्मविधिस्सर्वः प्रलोभः परमार्थतः।आत्मविज्ञानाधिकारसिद्ध्यर्थ इति निर्णयः॥ | ||||
| 112 | तेषामनिष्टमज्ञानं तन्निवृत्तिरभीप्सिता ।मोक्षः स्वतस्सिद्ध एव साध्यश्चेन्नश्यति ध्रुवम् ॥ | ||||
| 112 | तेषामाशयसारोऽयं ग्रह्यो विधिविवेकतः।स्वभावस्तस्तु पुरुषाः रागाद्याविष्टमानसाः॥ | ||||
| 112 | त्रैवार्षिकाधिकान्नो यः स बि सोमं पिबेद्विजः।योऽनाहिताग्निश्शतगुः अयज्वा च सहस्रगुः॥ | मनु.[11-16] | |||
| 112 | द्रष्टव्योऽस्य न्यायरत्नमालायां विस्तरः कृतः।निमित्तवादिनः सर्वं कर्म नैमित्तिकं विदुः॥ | न्या. मा.[193] | |||
| 112 | धनधान्यसमृद्धिस्तु यदा पुंसां भविष्यति।तदा सुखेच्छा भवति तच्छान्त्यै यागशासनम्॥ | ||||
| 112 | निष्प्रपञ्चीकरणनियोगः | न दृष्टोरित्यादिवाक्यं विधिस्तत्र निदर्श्यते।निष्प्रञ्चं ब्रह्मकुर्यासप्रपञ्चतया मतम्॥ | |||
| 112 | नित्यं नैमित्तिकं काम्यं निषिद्धं चेति कर्म तत्।चतुर्धा व्यभजन् धीराः जैमिनिप्रमुखाः परे॥ | ||||
| 112 | निमित्तपरता चैषा श्रुतिस्वारस्यशालिनि।फलतत्परतायां तु कामना स्वरसा भवेत्॥ | ||||
| 112 | निमित्तवादे प्राचीने प्रायशः पर्यवस्यति।फलसंयोगवादे तु काम एवाभिवर्धते॥ | जै. सू.[6-2-9] | |||
| 112 | निष्प्रपञ्चं ब्रह्मवस्तु विशिष्टं साध्यमेव तत्।प्रपञ्चविलयद्वारा कार्यताऽस्योपपद्यते॥ | ||||
| 112 | निष्प्रपञ्चनियोगस्य वादिनामयमाशयः।यद्युप्युपनिषद्वाक्यं कार्यवस्त्वेकगोचरम्॥ | भा. भा.[175] | |||
| 112 | परिज्ञानाद्भवेन्मुक्तिरेतदालस्यलक्षणम्।इत्यादिवचनं तत्त्वचिन्तामण्यादिषु स्फुटम्॥ | ||||
| 112 | परीक्ष्य लोकानित्यादि वेदान्ते प्रतिपादितम् ।यामिमां पुष्पितां वाचमित्याद्यां स्मृतावपि ॥ | भ. गी.[2-42] | |||
| 112 | प्रपञ्चविलयद्वारा धीशेषत्वं विदुः परे।काण्डद्वयाविरोधाय नानामार्गविकल्पना॥ | ||||
| 112 | फलोत्पत्ताविति ततश्चादृष्टद्वारकं तु तत्।तत्समुच्चयपक्षस्तु बृहट्टिकाकृता मतः॥ | ||||
| 112 | बृहट्टीकाकृतश्चेति राणके प्रतिपादितम्।उपवर्षादयोऽप्येवमितिचाद्वैतिनो विदुः॥ | न्या.सु.[330] | |||
| 112 | भविष्यद्देहसंबन्धी वाक्यादात्मा न चेनेमितः।मानान्तराच्च कः कुर्याददृष्टार्थाः क्रियास्सुधीः॥ | ||||
| 112 | मोक्षार्थी न प्रवर्तेत तत्र काम्यनिषद्धयोः।नित्यनैमित्तिके कुर्यात्प्रत्यवायजिघांसया॥ | श्लोक.[671] | |||
| 112 | मोक्षो निरवधिः प्रीतिः स स्वर्ग इति ये विदुः ।जरन्मीमांसकास्तेषां साधनं कर्म केवलम् ॥ | तै. उ. शं.[1-1] | |||
| 112 | यद्यनिष्टनिवृत्तिर्वा तथेष्टप्राप्तिरेव वा।मोक्षस्यैकप्रकारत्वे साधनं तादृशं भवेत्॥ | ||||
| 112 | यस्य त्रैवार्षिकं भक्तं पर्याप्तं भृत्यतृप्तये।अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुमर्हति॥ | ||||
| 112 | यागे च सर्वद्रव्याणि व्यतितानि भवन्ति हि।अतएव त्रिवर्षान्नैर्यष्टव्यमिति शिष्यते॥ | ||||
| 112 | येऽप्यत्र वेदनार्थत्वमाहुर्विवरणानुगाः।तैर्ज्ञानकामनान्तैव कर्मानुष्ठितिरिष्यते॥ | ||||
| 112 | विशिष्टाद्वैतसिद्धान्ते सिद्धान्ते द्वैतिनामपि। भास्करणामपि तथा भेदाभेदविदामपि॥ | ||||
| 112 | विषोयोपार्जने सक्ताः दृष्टोपायफलैः सदा।व्याक्षिप्तमानसा नालमात्मानमिह वेदितुम्॥ | ||||
| 112 | वेदान्तवाक्यं न परिनिष्पन्नब्रह्मगोचरम्।तथापि सिद्ध्यति ब्रह्म तद्ध्यानविधिशक्तितः॥ | ||||
| 112 | वेदोषरास्स्युर्लेदान्ता इति केचित्प्रचक्षते।ते पुनर्निगमान्तानामुपच्छन्दनवादिनः॥ | सम्बन्ध.[238 श्लो.] | |||
| 112 | शेषत्वादिति सूत्रेण सर्वमेतद्विवक्षितम्।कर्माङ्गं ज्ञानमेव मोक्षहेतुं विदुः परे॥ | ब्र. सू.[3-4-2] | |||
| 112 | स चैकभविकः पक्षः कामकर्म हि जन्मनः।कारणं,तदभावे तु मुच्यते हेत्वभावतः॥ | ||||
| 112 | सर्वं नियोगनिष्पत्तिपर्यन्तं कर्मलक्षणम्।तत्रारादुपकाराङ्गं स्वीकुर्वन्तीति च स्थितम्॥ | ||||
| 112 | सर्वः कर्मविधिः कैश्चित्स्वतन्त्रैर्ब्रह्मवादिभिः।आत्मविज्ञानाधिकारप्रयोजन इतीरितः॥ | वि. वि.[440] | |||
| 112 | सर्वज्ञात्ममुनिः कर्म काम्यमित्यपि मन्यते।नित्यमेवेति बहवः काम्यविद्वेषिणो हि ते॥ | ||||
| 112 | स्वर्गकामो यजेतेति निमित्तं कामना मताः।परस्वकामुकः प्रायश्चित्तं कुर्याद्यथा तथा॥ | ||||
| 113 | सौगतम् | अज्ञानादिह संसारः ज्ञानादेव परिक्षयः।प्रधानसाधनं मोक्षे ज्ञानमेते प्रचक्षते॥ | |||
| 113 | अथ सौगतसिद्धान्ते मोक्षसाधनमुच्यते।आत्मनो नित्यतायां तु नैवास्थायाः परिक्षयः॥ | ||||
| 113 | मोक्षसाधनम् | अविद्यानिवृत्तिः | अद्वैतविद्याचार्यास्तु साऽनिर्वाच्येति मन्यते।सच भावविकारोऽन्यः क्षणिकः नानुवर्तते॥ | ||
| 113 | तत्करणविकल्पः | अधिकारानुरोधेन विकल्प इति यादवाः।अतश्श्रुतिमयी चिन्तमयी वा भावनामयी॥ | |||
| 113 | गान्धर्वम् | अनन्ययविषयं कृत्वा मनोबुद्धिस्मृतीन्द्रीयम्।ध्येय आत्मा स्थितो योऽसौ हृदये दीपवत्प्रभुः॥ | याज्ञ.[3-113] | ||
| 113 | अन्ये तु तद्दिव्यदृष्टिलाभात्साक्षात्कृतिं विदुः।श्रवणं मननं ध्यानमथ दर्शनमेववा॥ | ||||
| 113 | साधननिवृत्तिविकल्पः | अन्ये तु ब्रह्मविज्ञानमज्ञानस्य निवर्तकम्।उपादानविनाशेन प्रपञ्चोऽपि विनश्यति॥ | |||
| 113 | अन्यैस्तु तत्त्वमस्यादिवाक्यजात्मैक्यशेमुषी।बाधते भेदविषयं मूलाज्ञामितीर्यते॥ | ||||
| 113 | अपरान्तकमु्ल्लोप्यं मद्रकं प्रकरीं तथा।औवेणुकं सरोबिन्दुमुत्तरं गीतकानि च॥ | ||||
| 113 | अमुकूलं चानुगतं सत्यं स्थिरमिति भ्रमाः।निरुक्तभावनानाश्याः भवहन्धस्य हेतवः॥ | ||||
| 113 | लौकायतम् | अरोगदृढगात्रत्वं सुखस्योत्तमकारणम्।एति जीवन्तमानन्दो नरं वर्षशतादपि॥ | |||
| 113 | सेश्वरम् | अविद्यया तु संसारो विद्यया मोक्षसंभवः।इति सामान्यतस्सिद्धेऽप्यत्र सूक्ष्मं विदुर्विदः॥ | |||
| 113 | अविद्यां विश्वजननीमर्धपञ्चमरूपिणीम्।निवृत्तिपञ्चमाकारां कल्पयन्ति विपश्चितः॥ | स. सि.[4-18] | |||
| 113 | अविद्याया निवृत्तिस्तु ब्रह्मेति ब्रह्मसिद्धिकृत्।आनन्दबोधाचार्यास्तु ब्रह्मान्येति प्रचक्षते॥ | ||||
| 113 | जीवन्मुक्तिः | अविद्यासंस्कार इति परे लशुनगन्धवत्।दग्धवस्त्रनयान्मूलालिधैवेत्यपरे विदुः॥ | |||
| 113 | अस्वप्ना नित्यतृप्ताश्च नाश्नन्ति न पिबन्त्यपि।अप्रत्राश्चाप्यनिमिषाः त्रिदशा अपि विश्रुताः॥ | ||||
| 113 | आत्मानं पूजयेन्नित्यं भूषणाच्छादनादिभिः।स्वदेह एव दैवं स्यादन्यद्दैवं न विद्यते॥ | ||||
| 113 | आर्हतम् | आस्त्रवस्त्रोतसो द्वारं संवृणोतीति संवरः।आस्त्रवो भवहेतुस्स्यात् संवरो मोक्षकारणम्॥ | |||
| 113 | इति चार्वाकसिद्धान्तः प्रत्यक्षस्सार्वलौकिकः।अथार्हतानां सिद्धान्ते मोक्षसाधनसंग्रहः॥ | ||||
| 113 | इत्यतो गीताशास्त्रं हि चित्तैकाग्र्यं च साधयत्।अनासायेन मोक्षस्य मार्ग इत्यृषयो विदुः॥ | ||||
| 113 | इमं सिद्धान्तमालम्ब्य नृत्तगीतैरलंकृतम्।इति पराशरं वाक्यं व्याख्यातं माधवैर्यथा॥ | ||||
| 113 | उक्तप्रकारोक्तीर्णेयं अवस्था पञ्चमी मता।चतुष्कोटिविनिर्मुक्तशून्यतत्त्वविलक्षणा॥ | ||||
| 113 | मुक्तिविकल्पः | उभयामुगतं शुद्धचैतन्यमिति सिद्ध्यति।तदा यावत्सर्वामुक्ति चितिमात्राविरोधि यत्॥ | |||
| 113 | ऋग्गथा पाणिका दक्षविहिता ब्रह्मगीतिका।गेयमेतत्तदभ्य़ासाकरणान्मोक्षसंज्ञितम्॥ | ||||
| 113 | एवंरूपाः कायशोषनिरता जैनसाधवः।अद्यापि न निवर्तन्ते त्वलोकाकाशमागताः॥ | ||||
| 113 | पाशुपतम् | कपालमथ खट्वाङ्गमुपमुद्रे प्रकीर्तीते।आभिर्मुद्रितदेहस्तु न भूय इह जायते॥ | |||
| 113 | कर्णिकां रुचकं चैव कुण्डलं च शिखामणिम्। भस्म यज्ञोपवीतं च मुद्राषट्कं प्रचक्षते॥ | ||||
| 113 | कृत्तिः कमण्डलुः मौण्ड्यं चीरं पूर्वाह्णभोजनम् । सङ्घो रक्ताम्बरत्वं च शिश्रिये बोद्धभिक्षुभिः ॥ | ||||
| 113 | गीतज्ञो यदि योगेन नाप्नोति परमं पदम्।रुद्रस्यानुचरो भूत्वा तेनैव सह मोदते॥ | ||||
| 113 | गीताशास्त्रं मोक्षहेतुरित्यप्याहुर्मुनीश्वराः।याज्ञवल्क्यादयस्तत्र वचनं त्ववधार्यताम्॥ | ||||
| 113 | जातेऽपि ब्रह्मविज्ञाने प्रतिभासोऽनुवर्तते।अविद्योपादानलेशात् जीवन्मुक्तिस्ततः स्मृता॥ | ||||
| 113 | जीवैक्यपक्षे मुक्तिस्तु शुद्धब्रह्मैकरूपता।अनेकजीववादेऽपि प्रतिबिम्बो यदीश्वरः॥ | ||||
| 113 | ज्ञानं तपःप्रधानं स्यादेतेषां मोक्षसाधनम्।प्रायेण भौतिको बन्धः तपसैव हि शुद्ध्यति॥ | ||||
| 113 | तच्च ध्यानं भावना सा सैवोपास्तिः ध्रुवा स्मृतिः । प्रसंख्यानेन सहितं मन एवेति के चन ॥ | ||||
| 113 | तत्तु साक्षात्काररूपमित्यत्र न विकल्पना।बन्धस्य कारणं यस्मात्साक्षात्कारात्मको भ्रमः॥ | ||||
| 113 | साङ्ख्यम् | तत्त्वदृष्टिर्मुक्तिहेतुस्स्यान्निरीश्वरवादिनाम्।तत्त्वधीमूलकोपास्तिः स्वतन्त्रेश्वरवादिनाम्॥ | |||
| 113 | तत्त्वनिर्णयमात्रेण नाविद्या विनिवर्तते।अविद्ययेश्वरस्याज्ञामतिवर्त्य प्रवर्तनात्॥ | स. सि.[1-4] | |||
| 113 | तत्र लेशपदार्थस्तु बुधैरेव विकल्प्यते।विक्षेपशक्तेरंशोऽयमिति केचित्प्रचक्षते॥ | ||||
| 113 | तत्सत्त्वपुरुषान्यत्वख्यातिस्स्यादिति कापिलाः।ईश्वरप्रणिधानं वा तत्तु पातञ्जला विदुः॥ | ||||
| 113 | तथा माहेश्वरे तन्त्रे मोक्षमार्गो निरूपितः।चतुर्विधा हि ते सिद्धचर्यामार्गानुसारिणिः॥ | ||||
| 113 | तथैव लौकिको राजा परमेश्वर उच्यते।तस्यानुवर्तनं कार्यं उत्तमां भूतिमिच्छता॥ | ||||
| 113 | तदवान्तराभेदाश्च मोक्षतत्त्वे निरुपिताः।मोक्षभेदानुगुण्येन तत्साधनविकल्ना॥ | ||||
| 113 | तन्निग्रहोपदशान्त्यर्थं तदुपासनमिष्यते।तस्यैव साधनं तत्त्वनिर्णयो न तु मुक्तये॥ | ||||
| 113 | तृणादेर्भासिकाऽप्येषा सूर्यदीप्तिः तृणं दहेत्।सूर्यकान्तमुपारुह्य तन्न्यायं योजयन्त्यपि॥ | ||||
| 113 | ते सन्तु ये तु तस्यापि ज्ञानस्योपशमं विदुः।तेषां मतविकल्पोऽयं संक्षेपाजवधार्यताम्॥ | सिद्धान्तलेशः.[ ] | |||
| 113 | तैर्युक्ता निस्सन्धिबन्धेश्वरतापत्तिलक्षणा।मुक्तिस्संपद्यत इति सूत्रभाष्यादिसम्मता॥ | ||||
| 113 | दुःखं स्वलक्षणं शून्यं सकलं क्षणिकं जगत्।एवं भावयतः तत्त्वसाक्षात्कारोदयः स्वयम्॥ | ||||
| 113 | देवादिपदवाच्यास्स्युः प्रतिमा मृच्छिलामयाः।अतएवहि देवास्स्युरमरा निर्जरा अपि॥ | ||||
| 113 | देवालयः स्थानमपि सदा सुमनसश्च ते।महान् चतुर्भुजादिस्स्याद्विग्रहः परमेश्वरः॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 113 | ध्यानयुक्तं वाक्यमेव नापूर्वमिति केचन।विषयस्यापरोक्षत्वात्तादृग्वाद इतीतरे॥ | ||||
| 113 | न सती साऽद्वैतहानेः नासती ख्यातिसंभवात्।विरोधान्नोभयात्मेयं नानिर्वाच्याऽनवस्थितेः॥ | ||||
| 113 | न सन्नासन्न सदसन्नानिर्वाच्यश्च तत्क्षयः।यक्षानुरूपो बलिरित्याचार्याः प्रत्यपीपदन्॥ | ||||
| 113 | प्रकाशनाश्यं ह्यज्ञानं जडरूपान्न नश्यति।इतीतरे तदारूढचैतन्यान्नाशमभ्युधुः॥ | ||||
| 113 | प्रथमभणसंबन्धो यथोत्पत्तिः तथैव सा।चरमक्षणसंबन्धः क्षणिकः नानुवर्तते॥ | ||||
| 113 | बद्धान्तराज्ञानकृतमैश्वर्यं निरवग्रहम्।गुणाष्टकं च निरतिशयानन्दप्रकाशनम्॥ | ||||
| 113 | ब्रह्मज्ञानं तदन्तःस्थं तत एव विनश्यति।साक्षात्पारंपर्यतो वा मिथ्यात्वं ज्ञानबाध्यता॥ | ||||
| 113 | भावनायाः प्रकर्षेण परे ध्यानं तु तादृशम्।वैशद्यातिशयात्साक्षात्कारवाग्गोचरं विदुः॥ | ||||
| 113 | मुक्तस्य शुद्धचैतन्यरूपैवावस्थितिर्मता।ईश्वरो यदि बिम्बात्मा प्रतिबिम्बः पुमान्यदि॥ | ||||
| 113 | मुद्रिकाषट्कतत्त्वज्ञः परमुद्राविशारदः। भगासनस्थमात्मानं ध्यात्वा निर्वाणमृच्छति॥ | ||||
| 113 | मुद्रिकाषट्कविज्ञानात् पुनस्तस्यैव धारणात्।अपवर्गफलपपप्राप्तिर्न ब्रह्मावगमादिति॥ | ||||
| 113 | मुमुक्षवो हि यक्षाद्याः नृत्तगीतादिभिः पुनः।ईश्वरं भजमानाश्च यत्र तिष्ठन्ति चाश्रमे॥ | ||||
| 113 | मोक्षस्य साधनं स्रवसम्मतं तत्त्वदर्शनम्।तत्तत्वदर्शनं यावदात्मभावीति ये विदुः॥ | ||||
| 113 | यथा कापालिकाः कालामुखाः पाशुपतास्तथा।शैवास्तत्रच कापालं मतमेवं प्रचक्षते॥ | ||||
| 113 | यथाऽवस्थिततत्त्वानां संक्षेपाद्विस्तरेण वा।योऽवबोधस्तमत्राहुः सम्यज्ज्ञानं मनीषिणः॥ | ||||
| 113 | यथाच कनकारूढं रजतं कल्पषापहम्।स्वयं विवर्तेते तद्वत् ज्ञानशान्तिं विदुर्बुधाः॥ | ||||
| 113 | यथाच कातको रेणुः यथा दग्धायसोदकम्।यथावा दग्धदहनः त्रिवृत्पानं यथाऽपिवा॥ | ||||
| 113 | यथाविधानेन पठन् सामगानमविच्युतम्।सावधानस्तदभ्यासात्परं ब्रह्माधिगच्छति॥ | ||||
| 113 | रुचिर्जिनोक्ततत्वेषु सम्यक्श्रद्धानमुच्यते।जीवात्मनस्तु सहजचिद्रूपपरिणामिनः॥ | ||||
| 113 | रूपादिज्ञानरूपेण स चास्त्रव इतीर्यते।आस्त्रवस्य निरोधो यः संवरो गुप्तिलक्षणः॥ | ||||
| 113 | लुञ्छिताः पिञ्छिकाहस्ताः पाणिपात्रा दिगम्बरा।श्वेताम्बराः क्षमाशीलाः निस्सङ्गाः मोक्षभोजिनः॥ | ||||
| 113 | लोकायतमते देहविच्छेदे मोक्षलक्षणे।स्वभावस्साधनं यस्मात्ते ह्याकस्मिकताविदः॥ | ||||
| 113 | वाक्यमेवापरोक्षस्य करणं केचिदब्रवन् । तत्र ध्यानापूर्वयुक्तं वाक्यं केचन मन्वते ॥ | ||||
| 113 | वीणावादनतत्त्वज्ञः श्रुतिजातिविशारदः।कालज्ञश्चाप्रयासेन मोक्षमार्गं नियच्छति॥ | ||||
| 113 | वेदान्तवाक्यजनितं नियमादृष्टसंयुतम्।ब्रह्मज्ञानं तदज्ञाननिवर्तकमितीतरे॥ | ||||
| 113 | श्रवणादिविधेरेवेत्याशयं वर्णयत्यसौ।अथाविद्यानिवृत्त्यंशे विकल्पोऽप्यवधार्यताम्॥ | ||||
| 113 | स तत्त्वनिर्णय इति गम्भीरन्यायवेदिनः।ईश्वरोपासनं वा स्यात्सादृश्यादिति केचन॥ | ||||
| 113 | सम्यग्दर्शनचारित्रश्रद्धानं मोक्षसाधनम्।इत्यर्हदुक्तिसंक्षेपपरमागमसंग्रहः॥ | स. सं.[3 द.] | |||
| 113 | सर्वज्ञात्ममुनिर्जीवन्मुक्तिपक्षं निषेधाति।स्याच्चेज्जीवन्मुक्तिशास्त्रं अर्थवादो भवेदपि॥ | ||||
| 113 | सर्वथाऽवद्ययोगानां त्यागश्चारित्रमुच्यते।कीर्तीतं तदहिंसादिव्रतभेदेन पञ्चधा॥ | ||||
| 113 | साक्षात्कारवती चेति प्रतिपत्तिर्विकल्पिता।कथेयं महती सर्वशास्त्रेष्वस्यास्ति विस्तरः॥ | ||||
| 113 | सामान्यतस्तत्करणविकल्पोऽत्र विविच्यते।प्रसंख्यानं विदुः केचित्प्रत्ययाभ्यासलक्षणम्॥ | ||||
| 113 | सैषा विशुद्धचिन्मात्रभावेऽन्ते पर्यवस्यति। इत्यद्वैतमते सूक्ष्मविचारोऽन्यत्र विस्तृतः॥ | ||||
| 113 | सोऽयं विमसविज्ञानमहोदय इतीर्यते।रागादिज्ञानसंतानवासनोच्छेदसंभवा॥ | ||||
| 113 | स्वरूपस्फुरणं सर्वेऽप्यजाड्यं प्रायशो विदुः।परिणामि भवेत् ज्योतिः पौरुषं विषयांस्पृशत्॥ | ||||
| 114 | ज्ञानम् | अतः प्रत्यक्षशब्दस्स्यात्समानाकारगोचरः।वृक्षेवक्षे च पश्यामीत्यादिभूरिप्रयोगतः॥ | |||
| 114 | व्योमातीतवादः2 | अतएव निमित्तत्वमुपादानत्वमित्यपि।नाराणस्यैवैकस्य श्रुत्याद्येषूपपादितम्॥ | |||
| 114 | पाञ्चरात्रसम्प्रदायः | अथ वृत्तिकृतां मार्गं पाञ्चरात्रमतानुगम्।समाश्रयन् बुधा एते तत्तत्त्वमवधार्यताम्॥ | |||
| 114 | भक्तिः | ईश्वरविकल्पः1 | अथात्रैवेश्वर वादिविकल्पोऽपि विविच्यते।निर्दैववादो निस्संविद्दैववादः पुरोहितः॥ | ||
| 114 | तत्रविशेषः | अनेकेषां मतं ब्रह्मसूत्रेषूदाहृतं ततः।ब्रह्मसूत्राण्यप्यनेकान्यासन्निति च कल्प्यते॥ | |||
| 114 | शास्त्रैक्यम् | अन्ते हरौ स विष्णुश्च तं ब्रह्मेति च सूत्रणात्।अथातो ब्रह्मजिज्ञासा चेति शास्त्रं सुसङ्गतम्॥ | |||
| 114 | ब्रह्मसूत्रम् | अवतीर्णो महायोगी सत्यवत्यां पराशरात्।उत्सन्नान् भगवान् वेदान् उज्जहार हरिस्स्वयम्य़य़ | |||
| 114 | भक्तिः | अविशिष्टफलत्वेन विकल्पश्च व्यवस्थितः।प्रपत्तिरपि च ब्रह्मविद्यैवेदि पुरः स्थितम्॥ | |||
| 114 | पाञ्चरात्रप्रामाण्यम् | आगतिश्च गतिश्चैव पूर्वं ते कथितं मया।गाहनो ह्येष धर्मो वै दुर्विज्ञेयोऽकृतात्मभिः ॥ | |||
| 114 | पाञ्चरात्रसारः | आरण्यकं परं ब्रह्म प्रतिपादयति स्फुटम्।परस्पराङ्गता तावत् तत्त्वं ब्रह्मात्मकं स्वतः॥ | |||
| 114 | इति वोधायनवचः प्रस्पष्टं समुदाहृतम्।प्रकाशिकादीपिकयोः श्रीसुदर्शनसूरिभिः॥ | ||||
| 114 | इत्यन्यत्र प्रपञ्चोऽथ गीताकर्ताऽप्यसौ मतः।यतो भारतकर्ता सः,यद्गीतासूत्रयोर्मिथः॥ | ||||
| 114 | सात्त्वतविचारः | इत्यादिवचनैर्हीनजातिशङ्का न युच्यते।मा भूदाचार्यशब्दत्वाद्ब्रह्मणस्य निकृष्टता॥ | |||
| 114 | इत्यादीनि प्रमाणानि प्रसिद्धानि विपश्चिताम्।तत्र चान्तिमपद्येन शास्त्रसारार्थ उद्धृतः॥ | ||||
| 114 | इत्युल्लिखन्ति कतिचित् न तत्तु विदुषां मतम्।कृष्णद्वैपायनस्सूत्रकर्ता भारतकृच्च सः॥ | ||||
| 114 | उपादानं तु भगवान्निमित्तं तु महेश्वरः।इति व्योमातीतवादः दह्रविद्यानिरूपितः॥ | ||||
| 114 | एतेन कर्ममीमांसासिद्धान्ते जडविश्रुतः।विर्दैववादो निस्समविद्दैववादोऽप्यपाकृतः॥ | ||||
| 114 | एवं प्रकल्पने प्रायः भाति सर्वं सुसंगतम्।किंकिं नसंभाव्यतेऽत्र संसारेऽनादिवाहिनि॥ | ||||
| 114 | फलविकल्पः | एवं मोक्षे विधाभेदं केचिन्नेच्छन्ति सूरयः।कैवल्यनिष्ठया मुक्ताः न मुक्ता इति तैर्मताः॥ | |||
| 114 | एवं शास्त्रं संप्रदायं कर्तारं विषयं तथा।आचष्ट भगवान् व्यासः भारते शान्तिर्पर्वणि॥ | ||||
| 114 | एवंहि श्रीयामुनेयागामप्रामाण्यनिर्णयः।वैश्यात्तु जायते व्रात्यात् मैत्रस्सात्त्वत एवच॥ | आगमप्रामाण्यम्.[ ] | |||
| 114 | एवमेकं सांख्ययोगं वेदारण्यकमेवच।परस्पराङ्गान्येतानि पञ्चरात्रं तु कथ्यते॥ | ||||
| 114 | एवमेतच्छास्त्रतत्त्वं संग्राहादिह सूचितम्।तच्छास्त्रमनुरुद्ध्याव कर्मब्रह्मात्मनोरपि॥ | ||||
| 114 | एवमेव महान् धर्मः स ते पूर्वं नृपोत्तम।कथितो हरिगीतासु समासविधिकल्पितः॥ | ||||
| 114 | कर्तै व हि स्वकं ग्रन्थं आवपत्युद्वपत्यपि।बहोः कालात्प्रवक्तृणां संप्रदाये तु किंपुनः॥ | ||||
| 114 | कर्म ब्रह्म विदुः केचित् परेऽथ प्रकृतिं विदुः।प्रतिबिम्बैश्वर्यवादः प्रतिभासेश्वरस्तथा॥ | ||||
| 114 | कर्मकाण्डः देवकाण्डः ब्रह्मकाण्ड इति त्रयम्।कृतं जैमिनिनैवेति चोल्लिखन्ति परे बुधाः॥ | ||||
| 114 | कर्मकाण्डे सामवेदविचारः प्रायशास्ततः।छान्दोग्योपनिषत्सामशाखीयेति च विश्रुता॥ | ||||
| 114 | कल्पना काचिदन्योन्यविभिन्नास्त्रय ईश्वराः।ये सत्त्वादिगुणोन्मेषभिदुरेष्वधिकारिणः॥ | ||||
| 114 | कल्पेषु ते चक्रनेमिनीत्या निम्नोन्नतश्रियः।एवं बहुविधा वादाः दृश्यन्ते खल्वपीश्वरे॥ | ||||
| 114 | कार्यं नियोगश्चापूर्वं धर्मो वेदार्थ इत्यपि।यद्वचः सकलं प्राह कृष्णं धर्मं सनातनम्॥ | ||||
| 114 | कृष्णो द्वादशधा चैव पुनस्तस्यार्थवित्तये।चकार ब्रह्मसूत्राणि येषां सूत्रत्वमञ्जसा॥ | ||||
| 114 | केषांचित्स्वात्मसंतोयषः कैवल्यमिति निर्णयः।पुनरावृत्तिरस्यास्ति स्थितिः प्रकृतिमण्डले॥ | ||||
| 114 | कैङ्कर्यलिप्यसया ये तु मुक्तास्ते किङ्कराः पुनः।परार्थस्वार्थभेदेन द्विविधाः परिनिष्ठिताः॥ | ||||
| 114 | कैश्चित्तु कैवल्यभोग्यः स्वात्मा ब्रह्मापृथक्स्थितः।विशेषणतया भानमात्रं ब्रह्मण इष्यते॥ | ||||
| 114 | ग्रहणं ब्रह्मसूत्रेति स्मृतेश्चेत्यतिशाङ्कितम्।तत्रेदमवधातव्यं निर्णीतं तत्त्वटीकया॥ | त. टी.[ ] | |||
| 114 | चतुर्धा व्यभजत्तांश्च चतुर्विंशतिधा पुनः।शतधा चैकधा चैव तथैवच सहस्रधा॥ | ||||
| 114 | चिदचिद्वस्त्वीश्वराणां वैलक्षण्यादसंकरात्।स्वरूपेण स्वभावेन भेदश्चापि समर्थितः॥ | ||||
| 114 | जैमिनिस्सामागाचार्यस्सामवेदप्रवर्तकः।यासशिष्य इति स्पष्टं श्रूयते भारतादिषु॥ | ||||
| 114 | जौमिनीयं ब्रह्मसूत्रमावोपोद्वापतः पुनः।पर्यष्कार्षीद्यव्यास इति संदर्भेणोहितं क्षमम्॥ | ||||
| 114 | ज्ञानमार्गे भक्तिमार्गे विभिन्नः मोक्षसाधनम्।इति सिद्धान्तयोरैक्यं विशिष्टाद्वैतसम्मतम्॥ | ||||
| 114 | ज्ञानस्यैव विकारोऽयमिच्छाद्वेषसुखादिकः।अनुकूलतया वेद्यं सर्वं सुखमितीष्यते॥ | वे.सं.[248] | |||
| 114 | तं च संकर्षणकाण्डं तु काशकृत्स्नविनिर्मितम्।प्राहुः केचिद्बुधास्त्वन्ये विदुः जैमिनिनिर्मितम्॥ | अधिकरण.[15 श्लो] | |||
| 114 | ततश्च संहितं शास्त्रमेतद्विंशतिलक्षणम्।इति वृत्तिकृतां वाक्यमेतत्तात्पर्यगर्भितम्॥ | श्रीभाष्यारम्भे.[ ] | |||
| 114 | तत्तदिच्छाविशेषेण तत्क्रमस्योपपत्तितः।इच्छासंतत्यनादित्वात् न च मूलक्षयः क्वचित्॥ | ||||
| 114 | तत्पञ्चरात्रे प्रख्याते शास्त्रेऽस्मिन्विशदीकृतम्।इति नारायणेनैव स्वयं हि कथितं त्विति॥ | ||||
| 114 | तत्र शारीरकं शास्त्रं बादरायणनिर्मितम्।स बादरायणो व्यास इत्याहुर्बहवो बुधाः॥ | ||||
| 114 | तत्संबन्धाद्भक्तिशब्दः स्युत्यादावुपचारतः।साऽनेतधा सद्दहरभूमविद्यादिभेदतः॥ | ||||
| 114 | तत्सूत्रस्थं वाक्यमेकमिदं तावदुदाहृतम्।येनेदं दृश्यते विस्वं द्रष्टा सर्वस्य यस्सदा॥ | ||||
| 114 | तथा श्रीयामुनाचार्यस्सिद्धित्रयनिबन्धने।उपक्रमे प्राह सूत्रं बादरायणनिर्मितम्॥ | ||||
| 114 | तथाच सर्वैराचार्यैः सम्प्रदायप्रवर्तने।परिष्कृतिप्रभेदेन व्यवहारो विकल्पताम्॥ | ||||
| 114 | तदतीतस्तदन्तस्स्थः स सदाशिव उच्यते।इति वादो निराकारि श्रीभाष्यादिषु सूरिभिः॥ | ||||
| 114 | तदन्तःकरणाध्यक्षवेद्यत्वे हि विरुध्यते।भावनाबलजाध्यक्षवेद्यत्वेऽपि तथैव हि॥ | ||||
| 114 | तस्मिन्यदन्तरित्यादौ तच्छब्दो व्योमतत्परः।स चाकाशो नामरूपनिरेवोढा विष्णुरुच्यते॥ | छान्दो.[8-1-1] | |||
| 114 | तस्य संकर्षणो नाम भ्राताऽऽसीदिति च श्रुतम्।प्रद्युम्नस्तनयः पौत्रोऽनिरुद्ध इति च श्रुतः॥ | ||||
| 114 | तस्यायामर्थश्श्रीभाष्ये तर्कपादे निरूपितः।पञ्चविंशतितत्त्वानि सांख्योक्तानीति विश्रुतम्॥ | श्रीभा.[2-2-42] | |||
| 114 | तस्यैव सूत्रकर्तृत्वं पूर्णप्रज्ञैरुदाहृतात्।स्कान्दवाक्यादपि स्पष्टं निर्मयन्ति यथा पुनः॥ | ब्र. सू.[1-1-1] | |||
| 114 | तस्सूत्रमनुसृत्यैव काशकृत्स्नेन वाऽथवा ।कृतं जैमीनिना सूत्रं देवताकाण्ड इष्यते॥ | ||||
| 114 | तेष्वेवान्यतमस्यान्ये विबुधाः परतां विदुः।त्रिमूत्युत्तीर्णपरतावादिनोऽप्यपरे बुधाः॥ | ||||
| 114 | तैलादिधारावदविच्छिन्ना सन्ततिरेव सा।सा दर्शनसमाकारा दृष्टिरित्यभिधीयते॥ | ||||
| 114 | दृश्यश्चराचरत्वे यः स विस्णुरिति गीयते।एतेन विष्णुपारम्यसिद्धान्तोऽयमिति स्थितम्॥ | ||||
| 114 | देवताभक्तितो मुक्तिर्न तत्त्वज्ञानसंपदा।इति वामनकाव्यालंकारसूत्रेऽप्यनूदितम्॥ | काव्यालङ्का.[2-2-24] | |||
| 114 | द्वापरान्ते वासुदेवः भगवान् स हरिस्स्वयम्।अवातारदिति प्रायः सर्वैरभ्युपगम्यते॥ | ||||
| 114 | द्विलिङ्गो द्विविभूतिश्च विष्णुनारायणो हरिः।श्रीपाञ्चरात्रसिद्धान्ते ह्येष ईश्वरनिर्णयः॥ | ||||
| 114 | द्वीपे बादरिकामिश्रे बादरायणमच्युतम्।पराशरात्सत्यवती लेभे पुत्रं परंतपम्॥ | ||||
| 114 | न परस्परसंबाधः न प्रसिद्धार्थनिह्नवः।अथवाऽनादिसिद्धत्वात् स्मृतिसूत्रप्रवाहयोः॥ | ||||
| 114 | नानात्मचिदचिद्वस्तुप्रकारत्वादनेतधा।अवस्थितमतो भेदाभेदश्चापि समर्थितः॥ | ||||
| 114 | नारदेन तु संप्राप्तस्सरहस्यः ससंग्रहः।एष धर्मो जगन्नाथात् साक्षान्नारायणान्नृप॥ | ||||
| 114 | नित्यमुक्तो नित्यबद्धः आर्हतैर्नोपगम्यते।आद्यो विशिष्टाद्वैतेष्टः द्वितीयो द्वैतसम्मतः॥ | ||||
| 114 | निरपेक्षस्वतन्त्रस्य सहकारिमतस्सदा।अप्रवृत्तिः प्रवृत्तिर्वा नित्यं स्यादिति चेन्न तत्॥ | ||||
| 114 | निरीश्वरो निर्विशेषेश्वरो वेति विकल्पना।कालं ब्रह्म विदुः केचित् स्फोटं ब्रह्म विदुः परे॥ | ||||
| 114 | नूनमेकान्तिधर्मोऽयं श्रेष्ठो नारायणप्रियः।सहोपनिषदान् वेदान् ये विप्रास्सम्यगास्थिताः॥ | ||||
| 114 | पञ्चमस्सात्त्वतो नाम विष्णोरायतनानि सः।पूजयेदाज्ञया राज्ञां स तु भागवतः स्मृतः॥ | ||||
| 114 | पठन्ति विधिमास्थाय ये चापि यतिधर्मिणः।तेभ्यो विशिष्टां जानामि गतिमेकान्तिनां नृणाम्॥ | ||||
| 114 | परब्रह्मोपासनया ये मुक्तास्ते तु केवलम्।परिपूर्णपरब्रह्मानुभवैकपरायणाः॥ | ||||
| 114 | परभक्तिः परं ज्ञानं परमा भक्तिरित्यपि।पूर्वक्रमेणोपचितं विज्ञानं मुक्तिसाधनम्॥ | ||||
| 114 | परस्परगृहीतिस्तु न विरोधाय कल्पते।प्रवाहानादिवादोऽयं यं शास्त्रशरणा विदुः॥ | ||||
| 114 | परस्परगृहीतिस्तु विरोधायेति दृष्टितः।ब्रह्मसूत्रपदं वेदमोळिवाक्यपरं कृतम्॥ | भ. गी. शं.[13-4] | |||
| 114 | परिपूर्णपरब्रह्मानुभवे मोक्षलक्षणे।प्रभेदं केचिदिच्छन्ति तत्तत्त्वमवधार्यताम्॥ | ||||
| 114 | परीक्षकमतिस्त्वेषा यादृगद्योपलभ्यते।शास्त्रमेतत्त्थैवादेः कालादिति न निश्चयः॥ | ||||
| 114 | पाञ्चरात्रश्रुतिः पाञ्चरात्रोपनिषदोऽपिच।संकर्षणस्य सूत्राणीत्यादिकं विविधं तु तत्॥ | ||||
| 114 | पूर्णप्रज्ञैरनुव्याख्याप्रबन्धे देवताकाण्डगः।द्वितीयलक्षणश्शेषप्रणीत इति भाषितम्॥ | ||||
| 114 | प्रयोजनस्य विहरन्न कर्तेश इति ब्रवन्।तस्य सिद्धावसिद्धौ च व्याघातादिपराहतः॥ | ||||
| 114 | प्रवक्तारस्तत्रतत्र जैमिन्यादिपदैरपि।प्रकाशयन्ति तत्रत्याभिप्रायानिति यु़ज्यते॥ | ||||
| 114 | प्रसिद्धिराद्ययोरस्ति तृतीयस्य पुनर्यथा।नैष्कर्म्यसिद्धौ नवतितमश्लोकस्थभारती॥ | नैष्कर्म्य.[90 श्लो] | |||
| 114 | प्राप्यः परमभागयत्वात् निषव्यः स्वामिभावतः।शक्तिकारण्यभूम्ना च शरण्यस्सीदतां प्रभुः॥ | ||||
| 114 | प्रायस्तदीयवाक्यानि सूत्राणां विषया इति।सूत्रभाष्यसमध्येतृविदुषामतिरोहितम्॥ | ||||
| 114 | प्रीतिरूपमनुध्यानं भक्तिरित्यभिधीयते।भक्तिस्सेवोपास्तिरिति यास्कोऽपि निरघण्टयत्॥ | ||||
| 114 | बहिरन्तश्च तद्यव्याप्ति तत्र यत्रोभयं भवेत्। विभोरणोश्च न बहिर्नान्तः तस्मान्न सा तयोः॥ | ||||
| 114 | ब्रह्मणैः क्षत्रियैर्वैश्यैः शूद्रैश्च कृतलक्षणैः।अर्चनीयश्च सेव्यश्च पूजनीयश्च माधवः॥ | ||||
| 114 | ब्रह्मसूत्रकृते वेदव्यासायापरवेधसे।ज्ञानशक्त्यवताराय नमो भगवते हरेः॥ | भामत्यारम्भे.[ ] | |||
| 114 | ब्रह्मसूत्रपदैश्चेति भाविदृग्भगवद्वचः।सूत्रपश्चाद्भावि वा स्यात् न्यबध्नाद्भारते स्वयम्॥ | ||||
| 114 | ब्रह्मोपासनरूपश्च योगः कर्मापि कृत्स्नशः।तदाराधनरूपं चेत्येतदत्राभिधीयते॥ | ||||
| 114 | भज इत्येष धातुर्वै सेवतायां परिकीर्तितः।तस्मात्सेवा बुधैः प्रोक्ता भक्तिशब्देन भूयसा॥ | ||||
| 114 | मूर्तित्रयेश्वरः कश्चित् तदन्यतमः इत्यपि।तदुत्तीर्णविवादोऽन्यः शाक्तसौरादिकल्पनी॥ | ||||
| 114 | मोक्षप्रभेदं कैवल्यं केचिदिच्छन्ति सूरयः।तत्र स्वात्मानन्दलाभः पुनरावृत्तिवर्जितः॥ | ||||
| 114 | यैवैषा परभक्तिस्स्यात्तदेव परमं सुखम्।उपायश्च स एवायमीशनिग्रहशान्तये॥ | ||||
| 114 | योगोक्तश्चापि साष्टाङ्गयोगस्संयमलक्षणः।वेदोदितं च कर्मापि यागहोमादिलक्षणम्॥ | ||||
| 114 | विर्व्यापारेश्वरः कश्चित् तथाऽन्यो निरनुग्रहः।प्रवाहेश्वरवादोऽन्यः नानेश्वर इतीतरः॥ | स. सि.[3-79] | |||
| 114 | विशिष्टाद्वैतसिद्धान्ते नारायणकटाक्षतः।विनश्यत्यखिलं कर्माविद्यानिग्रहलक्षणम्॥ | ||||
| 114 | विष्णुपूजादिसंबन्धाज्जात्यन्तरभवा अपि।प्रसिद्धास्सात्त्वताश्चेति तथा भागवता इति॥ | ||||
| 114 | वेदनं ध्यानविश्रान्तं ध्यानं श्रान्तं ध्रुवास्मृतौ।सा च दृष्टित्वमभ्येति दृष्टिः भक्तित्वमृच्छति॥ | शतदू.[7 भ.] | |||
| 114 | वेदान्तवेद्यो भेदो वाऽभेदो वा द्व्यात्मताऽपिवा।कोऽर्थस्समार्थित इति चेत्सर्वं च समर्थितम्॥ | ||||
| 114 | वेदान्तेषु यथा सारं संगृह्य भगवान् हरिः।भक्तानुकम्पया विद्वान् संचिक्षेप यथासुखम्॥ | ||||
| 114 | वेदार्थसंग्रहे त्वस्य विस्तरः प्रतिपादितः।स व्योमातीतवोदोऽपि तत्रैव सुनिरूपितः॥ | ||||
| 114 | वैशद्यातिशयश्चैषः भवेदाकारशब्दितः।एवंरीत्युपचारस्य निदानं स्यादिदं यथा॥ | ||||
| 114 | शास्त्रयोगसंधिरुदितसंसांकर्षे चात्र मन्यमे।प्रातिपाद्यमिदं तत्र पूर्वाचार्यनिरूपितम्॥ | ||||
| 114 | शास्त्रैकसमधागम्यं ब्रह्मौपनिषदं मतम्।अतश्च शास्त्रयोनीति संरम्भेण निरूपितम्॥ | ||||
| 114 | श्रीमद्रामानुजाचार्यः बादरायणनिस्वनम्।भाष्ये स्वे सूत्रकृत्त्वेन व्यासत्वेनाप्यभाषतः॥ | ||||
| 114 | श्रीशाङ्करे भास्करेऽपि चान्त्यसूत्रावतारणे।सूत्रकर्तेति विस्पष्टो भगवान् बादरायणः। | ब्र. सू.[4-4-22] | |||
| 114 | श्रुतप्रकाशिकातत्त्वटीकयोरप्युदाहृतम्।वचस्त्विदं तथा वाचस्पतिवाक्यं निशम्यताम्॥ | ||||
| 114 | स एव संकर्षकाण्डऋ मीमांसाभाष्यकर्तृभिः।आचार्यशबरैः पूर्वाचार्यैश्च समुदाहृतः॥ | ||||
| 114 | स हि व्योमातीवाद इति शास्त्रात्प्रतीयते। तत्स्वरूपं किंचिदत्र प्रसङ्गात्प्रतिपाद्यते॥ | ||||
| 114 | सत्त्वच्छब्दो हि भगवच्छब्दवाद्विष्णुतत्परः।अण्प्रत्ययश्च भक्तार्थः ते भागावतसात्त्वताः॥ | ||||
| 114 | समाख्ययोल्लिखत्यन्त्ये संकर्षणविनिर्मितम्।सर्वथा पाञ्चरात्रस्य सिद्धान्तमनुवर्तते ॥ | ||||
| 114 | समुपोढेष्वनीकेषु कुरुपाण्डवयोर्मृथे।अर्जुने विमनस्के च गीता भगवता स्वयम्॥ | ||||
| 114 | सर्वप्रकारं ब्रह्मैवावस्थिं देहिभावतः।अभेदोऽतो रक्षितस्स्स्यात् एवं ब्रह्मैकवस्त्वपि॥ | ||||
| 114 | सर्वात्मैक्यं विदुः केचिद्देनतैक्यं परे विदुः।मूर्तित्रैक्यं कतिचित् साम्यमेके प्रचक्षते॥ | वे. सं.[170] | |||
| 114 | सर्वे भावाः प्रतिकलं परिणामिन इत्यपि।श्रूयते दृश्यते चापि प्रबन्धे तु विशेषतः॥ | ||||
| 114 | सा स्मर्यमाणस्यात्यर्थप्रियत्वेन स्वयं तथा।अत्यर्थप्रीतिरूपत्वमापन्ना भक्तिरुच्यते॥ | ||||
| 114 | सांख्यस्य वक्ता कपिल इत्यारभ्य हि पठ्यते।पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम्॥ | ||||
| 114 | साक्षात्कृतस्यानुभवाभिनिवेशस्तु सा परा।या फलस्याव्यवहितपूर्वावस्थेति कीर्त्यते॥ | ||||
| 114 | सात्त्वतं विधिमास्थाय गीतस्संकर्षणेन यः।द्वापरस्य युगास्याऽन्ते ह्यादौ कलियुगस्य च ॥ | ||||
| 114 | सुवरूपमादो तद्भेदस्तदुपासनपूर्वकम्।फलं च देवताकाण्डे देवतानां कथ्यते॥ | ||||
| 114 | सूत्रस्य विषयत्वेन वाक्यरूपा कृतिः पुनः।प्राक्तनी भाविनी वाऽत्रचोदाह्रियत इत्यतः॥ | ||||
| 114 | सैषा परंपरा पाञ्चरात्रशास्त्रप्रवर्तिका।एते हि सात्त्वताः प्रोक्ता शास्त्रं चापिहि सात्त्वतम्॥ | ||||
| 114 | स्पन्दप्रदीपिका नाम भट्टोत्पलविनिर्मिता।तत्र चोदाहृतं ग्रन्थजातमेतन्निशम्यताम्॥ | ||||
| 114 | स्मरन्ति चेत्यादिसूत्रे व्यासादाय इतीरणात्।कृष्णद्वैपायनो नासाविति भङ्ग्याऽत्र सूच्यते॥ | ब्र. सू.[2-3-46] | |||
| 114 | स्मृतिसन्ततिधारेयं ध्यानमित्यभिधीयते।विजातीयप्रत्ययाव्यवहीता सा ध्रुवा स्मृतिः॥ | ||||
| 114 | स्मृतिसूत्रप्रवाहोऽयमनादिरिति वर्णितम्।कालेकाले संभेवतां प्रायस्संकोचविस्तरौ॥ | ||||
| 114 | स्मृतेश्चेत्यादिसूत्रेशु गीतावचनलेखनात्।ब्रह्मसूत्रपदैश्चेति गीतायामपि दर्शनात्॥ | ब्र. सू.[1-3-22] | |||
| 114 | स्वरूपतो मुक्तभेदं द्वैतसिद्धान्तिनो विदुः।आनन्दतारतम्येन मुक्तिभेदो व्यवस्थितः॥ | ||||
| 115 | अनुष्ठानक्रमः | अकृत्यानां च करुणं कृत्यानां वर्जनं च मे।क्षमस्व निखिलं देव प्रणातार्तिहर प्रभो॥ | |||
| 115 | लक्षणम् | अत्र रक्षाभरन्यासस्समस्सर्वफलार्थिनाम्।स्वरूपफलनिक्षेपस्त्वधिको मोक्षकाङ्क्षिणाम्॥ | |||
| 115 | अनन्यसाध्ये स्वाभीष्टे महाविश्वासपूर्वकम्।तदेकोपायताच्ञा प्रपत्तिश्शरणागतिः॥ | ||||
| 115 | प्रपत्तिः | अङ्गानि | अन्तःस्थितस्य भगवान् सर्वेषामिति निश्चयात्।सर्वभूतेषु च सदा प्रतिकूल्यं विवर्जयेत्॥ | ||
| 115 | अहं मद्रक्षणभरः मद्रक्षणफलं तथा।न मम श्रीपतेरेवेत्यात्मानं निक्षिपेद्बुधः॥ | न्यासदशकम्.[ ] | |||
| 115 | आकिंचन्यभरन्यासोपायत्वप्रार्थनात्मनाम्।त्रायाणां सौहृदं सूक्ष्मं यः पश्यति स पश्यति॥ | ||||
| 115 | आनुकूल्यस्य संकल्पः प्रतिकूल्यस्य वर्जनम्।रक्षिष्यतीति विश्वासः गोप्तृत्ववरमं तथा॥ | ||||
| 115 | इत्यादिवचनानां च परामर्शेन देशिकैः।निष्कृष्यात्रायमेषोऽर्थः विशदीक्रियते यथा॥ | ||||
| 115 | विभागः | इयं केवललक्ष्मीशोपायत्वप्रार्थनात्मिका।स्वहेतुत्वधियं रुन्धे किंपुनस्सहकारिणाम्॥ | न्या. सि.[2 प.] | ||
| 115 | उपायभक्तिः प्रारब्धव्यतिरिक्ताघनाशिनी । साध्यभक्तिस्तु सा हन्त्री प्रारब्धस्यापि भूयसी ॥ | ||||
| 115 | उपायो भक्तिरेवेति तत्प्राप्तौ या तु सा मतिः।उपायभक्तिरेतस्याः पूर्वोक्तैव गरीयसी॥ | ||||
| 115 | कार्पण्यं चेति पञ्चाङ्गः आत्मनिक्षेप इष्यते।पञ्चानामपिचाङ्गानामिदं विवरणं मतम्॥ | ||||
| 115 | कार्पण्येनाप्युपायानां विनिवृत्तिर्विवक्षिता।रक्षिष्यतीतिविश्वासात् अभीष्टोपायकल्पना॥ | ||||
| 115 | गोप्तृत्ववरणं नाम स्वाभिप्रायनिवेदनम्। शाश्वती मम संसिद्धिरियं प्रह्वीभवामि यत्॥ | ||||
| 115 | चराचराणि भूतामि सर्वाणि भगवद्वपुः।अतः तदानुकूल्यं मे कर्तव्यमिति निश्चयः॥ | ||||
| 115 | त्वच्छेषत्वे स्थिरधियं त्वत्प्राप्त्येकप्रयोजनम्।निषिद्धकाम्यरहितं कुरु मां नित्यकिङ्करम्॥ | ||||
| 115 | त्वदेकरक्ष्यस्य मम त्वमेव करुणाकर।न प्रवर्तय पापानि प्रवृत्तानि निवर्तय॥ | ||||
| 115 | देवीभूषणहेत्यादिजुष्टस्य भगवंस्तव । नित्यं निरपराधेषु कैङ्कर्येषु नियुङ्क्ष्व माम् ॥ | ||||
| 115 | तत्र प्रमाणम् | नाधिकारः प्रपत्तौ स्यादीकिंचान्यमनाश्रितः।येषां तु भगवद्गीता प्रमाणमिति सम्मता॥ | |||
| 115 | न्यस्याम्यकिंचनः श्रीमन् अनुकूलोऽन्यवर्जितः।विश्वासप्रार्थनापूर्वमात्मरक्षाभरं त्वयि॥ | ||||
| 115 | परमात्मा च तेनैव साध्यते पुरुषोत्तमः।भक्त्या परमया वाऽपि प्रपत्त्या वा महामुने॥ | ||||
| 115 | पुरुषं परमुद्दिश्य न मे सिद्धिरितोऽन्यथा।प्रपत्तिसंग्रहस्त्वित्थं अनुष्ठानक्रमस्त्वसौ॥ | ||||
| 115 | प्रपत्तिस्साधनं मुक्तेरिति तैरखिलैर्मता।सा परंपरया हेतुरिति सर्वैर्विनिश्चिता॥ | ||||
| 115 | प्रपन्न इन्द्र शरणं सर्वस्य शरणं सुहृत्।इत्यादयः श्रुतिशतं विश्रुतं शरणागतौ॥ | छान्दो.[2-2-23] | |||
| 115 | प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यः मम कैङ्कर्यलिप्युभिः।इत्यादिकं वचोऽनन्तं भगवच्छास्त्रविश्रुतम्॥ | ||||
| 115 | प्रारब्धकर्मावधिको मोक्ष उक्त उपासितुः।दृप्तस्य देहावधिकः आर्तस्यार्त्यवधिमतः॥ | ||||
| 115 | फलं संगं च कृतृत्वमुरायत्वं च संत्यजेत्।सात्त्विकत्याग एष स्यात् इति श्रीभगवान् जगौ॥ | भ. गी.[18.66] | |||
| 115 | ब्रह्मणे त्वा महस औमित्यात्मानं नियोजयेत्।अहं मुमुक्षुश्शरणं प्रपद्य इति च श्रुतम्॥ | श्वेता.[6-18] | |||
| 115 | भरन्यासप्रधानो यस्सर्वान्वयविवर्जितः।तच्छेषत्वानुसंधानविशेषः शरणागतिः॥ | ||||
| 115 | मां मदीयं च निखिलं चेतनाचेतनात्मकम्।स्सकैङ्कर्योपकरणं वरद स्वीकुरु स्वयम्॥ | ||||
| 115 | मुनिना भरतेनेत्थं प्रपत्तेर्लक्षणं कृतम्।त्वमेवोपायभूतो मे भवेति प्रार्थना मतिः॥ | ||||
| 115 | मुमुक्षुमात्रसामान्यं स्वरूपादिसमर्पणम्।अकिंचने भरन्यासस्त्वधिकोऽङ्गितया स्थितः॥ | ||||
| 115 | यद्येन कामकामेन न साध्यं साधनान्तरैः।तेनतेनाप्यते तत्तन्न्यासेनैव महामुने॥ | ||||
| 115 | वेदान्तदेशिकन्यासदशकं लिखितं न्विदम्।रह्स्यत्रयसारे तु महीयान् न्यासविस्तरः॥ | ||||
| 115 | शरणागतिरित्युक्ता सा देवेऽस्मिन् प्रयुज्यताम्।आत्मात्मीयभरं सर्वं स्वात्मानं च समर्पयेत्॥ | ||||
| 115 | शास्त्रार्थज्ञानवेलायामुपायत्वेन निश्चितः।अनुष्ठानदशायां तूपायबुद्धिं परित्यजेत्॥ | ||||
| 115 | श्रीमन्नभीष्टवरद त्वामस्मि शरणं गतः।एतद्देहावसाने मां त्वत्पादं प्रापय स्वयम्॥ | ||||
| 115 | श्रीमान् नियतपञ्चाङ्गं मद्रक्षणभरार्पणम्।अचीकरत् स्वयं स्वस्मिन् अतोऽहमिह निर्भरः॥ | ||||
| 115 | श्रुतिस्मृतीतिहासेषु प्रपत्तिर्नाम विश्रुता।तेषां तु तपसां न्यासमतिरिक्तं ततः श्रुतम्॥ | ||||
| 115 | सर्वज्ञोऽपि हि विश्वेशस्सदा कारुणिकोऽपि सन्।संसारतन्त्रवाहित्वात् रक्ष्यापेक्षां प्रतीक्षते॥ | ||||
| 115 | साक्षादपि भवेद्धेतुरिति श्रीवैष्णवा विदुः।प्रपत्तिः द्विविधा तस्मात् स्तन्त्राङ्गविभेदतः॥ | ||||
| 115 | साङ्गं ससात्त्विकत्यागं कुर्याद्भरसमर्पणम्।अन्यथा विधिकोपास्स्यात् चेतनोऽचेतनो भवेत्॥ | ||||
| 115 | साधनं भगवत्प्राप्तौ स एवेति स्थिरा मतिः । साध्यभक्तिस्तथा सैव प्रपत्तिरिति गीयते ॥ | ||||
| 115 | स्मृतीतिहासवचनमन्तं प्रथितं विदाम्।अतस्त्रैवर्णिकत्वादेः भावोऽभावोऽपि कस्य चित्॥ | रहस्यत्रयसारः.[ ] | |||
| 115 | स्वनिर्भरत्वपर्यन्तरक्षकैकार्थ्यभावनम्।त्यक्तरक्षाफलस्वाम्यं रक्ष्यस्यात्मसमर्पणम्॥ | ||||
| 115 | स्वामिन् स्वशेषं स्ववशं स्वभरत्वेन निर्भरम्।स्वदत्तस्ववधिया स्वार्थं स्वस्मिन्न्यस्सि मां स्वयम्॥ | ||||
| 116 | नैयायिकसिद्धान्तः | अनुष्ठानक्रमः | अनिष्टोपरमार्थास्स्युपरवर्गप्रवृत्तयः।सन्तः प्रयतमाना हि दृश्यन्ते व्याधिशान्तये॥ | ||
| 116 | दुःखध्वंसः | इत्याहुः दुःखविध्वंसस्तत्कारणनिबन्धनः।न तत्त्वज्ञानहेतुस्स्यादित्यन्येऽन्यत्र विस्तरः॥ | |||
| 116 | अपवर्गसमुद्भवः | इत्युक्तं दुःखजन्मादेरुत्तरोत्तरनाशतः।अनन्तरापायमार्गादपवर्गसमुद्भवः॥ | |||
| 116 | एकविंशतिधा दुःखं शरीरं प्रथमं मतम्।षडिन्द्रियानि विषयाः षट् तथैव च बुद्धयः॥ | ||||
| 116 | एवं सर्वमिदं दुःखमिति भावयतोऽनिशम्।सर्वोपपत्तिस्थानेषु निर्वेदोऽस्य प्रवर्तते॥ | ||||
| 116 | चिरज्वरशिरोर्त्यादिव्यधुदुःखेन खेदिताः।सुखिनो वयमद्येति तदपाये प्रयुञ्जते॥ | ||||
| 116 | जन्माभावे च दुःखानामनुत्पाद इति स्थितम्।प्रशस्तपादभाष्यस्थसारांशोऽप्यवर्धायताम्॥ | ||||
| 116 | नित्यसुखनिरासः | ज्ञानं तु सन्निपत्योपकारकाङ्गमितीष्यते।तुल्यकक्षतया कर्मज्ञानयोर्न समुच्चयः॥ | |||
| 116 | ततः प्रवृत्त्यनुत्पादः भोगात्संचितसंक्षयः।शरीरपरिखेदश्च सन्तोषसुखमेव च ॥ | ||||
| 116 | ततश्चाचार्योपसतिः ततस्तत्तवविनिर्णयः।मिथ्याज्ञाननिवृत्तेस्तु रागद्वेषविहीनता॥ | ||||
| 116 | तत्त्वज्ञानेन मिथ्याधीवासनानाशसंभवः।तन्नाशेन विनश्यन्ति रागादिर्दोषलक्षणः॥ | ||||
| 116 | दुःखमिश्रं सर्वम् | तत्त्वतश्चिन्त्यमानं हि सर्वं दुःखं विवेकिनः । विषयसंपृक्तमधुमत् सर्वं दुःखीभवत्यदः ॥ | |||
| 116 | तत्र नव्याः दुःखपदं दुःखसाधनतत्परम्।तत्साधनं च दुरितं तद्ध्वंसो ज्ञानसाधनः॥ | दिनकरीयारम्भे.[ ] | |||
| 116 | तदुच्छेदे तु तत्कार्यशरीराद्यनुपप्लवात्।नात्मनस्सुखदुःखो स्त इत्यसौ मुक्त उच्यते॥ | ||||
| 116 | दुःखस्योपशमो मोक्षः स्वयमेव भविष्यति।आत्मा विभुत्वद्रव्यत्वस्वरूपेणावतिष्ठते॥ | ||||
| 116 | दुःखासमानकालीनदुःखध्वंसोऽमृतं मतम्।विशेषणांशे तु तत्त्वसाक्षात्कारः प्रयोजकः॥ | ||||
| 116 | धर्मोधर्मौ निमित्तं हि संभवे सुखदुःखयोः।मूलभूतौ त तावेव स्तम्भौ संसारसद्मनः॥ | ||||
| 116 | न तद्व्यवसितं पुंसां न तत्कर्म न तद्वचः । न तद्भोग्यं समस्तीह यन्न दुःखाय जायते ॥ | ||||
| 116 | निर्विण्णस्य च वैराग्यं विरक्तस्य च देहिनः।क्लेशकर्मप्रहाणादिद्वारो निश्श्रेयसोदयः॥ | ||||
| 116 | निवृत्तिलक्षणो धर्मः केवलः परमार्थजात्।दर्शनात्सुखमुत्पाद्य स्वयमेव निवर्तते॥ | ||||
| 116 | पुण्यापुण्यात्मिका नश्येत्प्रवृत्तिस्तद्विनाशतः।अप्रवृत्तौ नैव जन्म देहसंबन्धलक्षणम्॥ | ||||
| 116 | प्रायः प्रपञ्चितस्सर्वेतरसिद्धान्तसंग्रहः । अथ नैयायिकोक्तीनां संग्रहोऽपि निशम्यताम् ॥ | न्या. म.[507] | |||
| 116 | फलभिसन्धिरहितज्ञानपूर्वकधर्मतः।विशुद्धे हि कुले जन्म जिज्ञासा दुःखगोचरा॥ | ||||
| 116 | भोगस्स्यादैकभविकपक्षः प्रायोऽत्र सम्मतः।अनैकभाविके पक्षे वैकल्यं सहकारिणः॥ | ||||
| 116 | मोक्षे नित्यसुखं येषां कामं देहेन्द्रियाद्यपि।नित्यं प्रकल्प्यतां तेषां मोक्षो रम्यतरो भवेत्॥ | ||||
| 116 | यदत्र किरणावल्यामुक्तं तदवधार्यताम्।सत्त्वशुद्धिमुखात्कर्म स्यादारादुपकारकम्॥ | किर.12[ ] | |||
| 116 | यावदात्गुणस्सर्वे नोच्छिन्ना वासनादयः।तावदात्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिर्नावकल्पते॥ | ||||
| 116 | शरीरादिनिवृत्तौ तु निर्बीजस्यात्मनस्तदा।पुनश्शरीरानुत्पत्तौ दगधेन्धनकृशानुवत्॥ | ||||
| 116 | सुखं दुःखं चेति,तत्र श्रोत्रं नित्यं मनस्तथा।तथापि यादृग्रूपस्य दुःखता ध्वंसते हि तत्॥ | ||||
| 116 | सुखाधिगमलोभेन यतमानो हि पूरुषः।सहस्रशाखमाप्नोति दुःखमेव तदर्जने॥ | ||||
| 117 | विरोधपरिहारः | अतिवादाः कृता युक्त्या परमार्थोऽन्य एव यः।सच प्रोक्तस्स्फुटः तन्त्रवार्तिके त्विति निर्णयः॥ | |||
| 117 | भाट्टसम्प्रदायः | अथ संसारवेलायामानन्दो न प्रकाशते।नह्यप्रकाशनं युक्तं स्वप्रकाशस्य वस्तुनः॥ | |||
| 117 | कर्मोपयोगः | अथवाऽकरणाधीनप्रत्यवायपराभवः। | |||
| 117 | तन्त्रवार्तिकसिद्धान्तः | आत्मज्ञानं पुरुषार्थम् | आत्मज्ञानं पुमर्थं च स्यात्संयोगपृथक्त्वतः।विना तेनामुष्मिकेषु प्रवृत्त्यादेरसंभवः॥ | ||
| 117 | श्लोकवार्तिकाभिप्रायः | आत्मा ज्ञातव्य इत्येतन्मोक्षार्थं नच चोदितम्। कर्मप्रवृत्तिहेतुत्वमात्मज्ञानस्य लक्षयते॥ | श्लोक.[669] | ||
| 117 | आत्मा ह्यनन्दरूपोऽसौ संसारेऽपि प्रकाशते।तावानेव स मोक्षोऽपि नाधिक्यं तस्य किंचन॥ | ||||
| 117 | तच्च त्रिविधम् | आत्माऽपहतपाप्मेति तथा मन्तव्य इत्यपि।तथाऽऽत्मानमुपासीतेत्यात्मज्ञानं विधीयते॥ | |||
| 117 | आन्दात्मकमात्मानं ये मदन्ति स्वयंप्रभम्।तन्मतेऽपि च संसारान्मुक्तेरेतावती भिदा॥ | ||||
| 117 | आपाततो विरोधोऽस्ति प्रबन्धे धीमतामपि।परिहाररहस्यं तु तैरेवात्रैव सूचितम्॥ | ||||
| 117 | इत्थं सिद्धान्तकर्तृणामेतेषां श्लोकवार्तिके। योऽसावभिप्रायभेदः तत्संक्षेपोऽवधार्यताम्॥ | ||||
| 117 | समुच्चयः | इत्थमत्र बृहट्टिकावाक्यं राणक उद्धृतम्य।ननु निश्श्रेयसं ज्ञानात् , बन्धहतोरर्न कर्मणः॥ | |||
| 117 | राणकपरिहाररहस्यम् | एवं परिहारयुक्तो स्फुटायां राणके पुनः।आत्मज्ञाने विरोधो यः विधानप्रतिषेधयोः॥ | |||
| 117 | एवं ये युक्तिभिः प्राहुः तेषां दुर्लभमुत्तरम्।अन्वेष्यो व्यवहारोऽयमनादिर्वेदवादिभिः॥ | ||||
| 117 | एवं ये युक्तिभिः प्राहुरित्युक्त्या भावगर्भया।अत्रायमाशयः वेदनित्यतास्थापनाय हि॥ | ||||
| 117 | कर्मक्षयो हि विज्ञानादित्येतच्चाप्रमाणकम्। फलस्याल्पस्य दानं वा राजपुत्रापराधवत्॥ | श्लोक.[667] | |||
| 117 | कर्मजन्योरभोगार्थं शरीरं न प्रवर्तते।तदभावे न कश्चिद्धि हेतुस्तत्रावतिष्ठते॥ | ||||
| 117 | कर्मणामुपयोगोऽपिं तत्र त्वेवं भविष्यति।नित्यनैमित्तिकाभ्यां स्यादुपात्तदुरिक्षयः॥ | ||||
| 117 | जिज्ञासामननोपास्तिभेदेन त्रिविधं त्विदम्।ज्ञायते फलसंबन्धः त्रिविधस्तदपेक्षितः॥ | ||||
| 117 | ज्ञानं च विमलीकुर्वन् अभ्यासेन च पाचयेत्।वैराग्यात्पक्वविज्ञानः कैवल्यं च व्रजेदिति॥ | ||||
| 117 | तच्चेत्प्रकाशते नूनमानन्दोऽपि प्रकाशते।तेन शब्दादिविषयजन्योस्सुखदुःखयोः॥ | शास्त्र-मोक्षवादः.[ ] | |||
| 117 | तत्परत्वेऽप्युपाख्यानेष्वतीव विबुधोत्तमैः।नचैव कार्यस्तत्त्वाभिनिवेश इति निर्णयः॥ | तन्त्र.[16] | |||
| 117 | तत्र ज्ञातात्मतत्त्वानां भोगात्पूर्वक्रियाक्षये।उत्तरप्रचयाभावाद्देहो नोत्पद्यते पुनः॥ | ||||
| 117 | तत्र भाट्टाशयविदां पन्थानः बहुधा स्थिताः।तथाऽप्येकं सूचयामि किंचिद्विस्तरकातरः॥ | ||||
| 117 | तथाऽर्थवादाधिकृतौ सर्वोपनिषदामपि।नैराकाङ्क्ष्यं च कण्ठोक्तं क्रत्वर्थात्मोपपदादनात्॥ | ||||
| 117 | तयोरनुपभोगं तु मोक्षं मोक्षविदो विदुः।श्रुतिरप्येवमेवाह भेदं संसारमोक्षयोः॥ | ||||
| 117 | तस्मात्प्रागपि सर्वेऽमी स्रष्टुरासन् पदादयः।स्यात्तत्पूर्वकता चास्य चैतन्यादस्मदादिवत्॥ | ||||
| 117 | तस्मादद्यवदेवात्र सर्गप्रळयकल्पना।समस्तक्षयजन्मभ्यां न सिद्ध्यत्यप्रमाणिका॥ | श्लोक.[673] | |||
| 117 | तस्मान्मोक्षो निरानन्दः दुःखलोपात्पुमार्थता।पार्थसारथिमिश्राणामाहैवं शास्त्रदीपिका॥ | ||||
| 117 | तेनाभावात्मकत्वेऽपि मुक्तेर्नापुरुषार्थता। सुखदुःखोपभोगोहि संसार इति शब्द्यते॥ | ||||
| 117 | न च ज्ञानविधानेन कर्मसंबन्धवारणम्॥ | ||||
| 117 | न च तेषां भिन्नं विभिन्न पदवीत्यपि न विकल्पोऽथ बाधो वा नाङ्गाङ्गित्वं मिथोऽथवा॥ | ||||
| 117 | न ह वै सशरीरस्य प्रियाप्रियविहीनता।अशरीरं वाव सन्तं स्पृशतो न प्रियाप्रिये॥ | ||||
| 117 | नचाननुष्ठितो धर्मः नानुष्ठानमृते मते।नच वेदादृते सा स्यात् वेदो नच पदादिभिः॥ | ||||
| 117 | नहि कारणवत्किंचिदक्षयित्वेन गम्यते।तस्मात्कर्मक्षयादेव हेत्वभावेन मुच्यते॥ | ||||
| 117 | नह्यभावात्मकं मुक्त्वा मोक्षनित्यकारणम्।नच क्रियायाः कस्याश्चिदभावः फलमिष्यते॥ | ||||
| 117 | निवृत्तिरेव संसारादपवर्ग इतीर्यते।सुखदुःखविहीनस्तु मुक्तः स्वस्थोऽवतिष्ठते॥ | ||||
| 117 | निषिद्धकाम्यकर्मभ्यः सम्यग्व्यावृत्तेचतसः।नित्यनामित्तिकप्रायश्चित्तप्रध्वस्तुदुष्कृतेः॥ | ||||
| 117 | नैकस्मादपि तत्किंतु ज्ञानकर्मसमुच्चयात्।नित्यनामुत्तिकैरेव कुर्वाणो दुरितक्षयम्॥ | ||||
| 117 | प्रत्युक्ता साऽपि सगुणनिर्गुणोपास्तिभेदतः।रीकिरेषा स्वसिद्धान्तसासनैकनिबन्धना॥ | ||||
| 117 | प्रार्थ्यमानं फलं ज्ञातम न चानिच्छोर्भविष्यति।आत्मज्ञे चैतदस्तीति तज्ज्ञानमुपयुज्यते॥ | ||||
| 117 | भट्टपादीयसिद्धान्तः यः पुनस्तन्त्रवार्तिके।निरूपितो व्याकरणाधिक्रियायां निशम्यताम्॥ | ||||
| 117 | मोक्षार्थी न प्रवर्तते तत्र काम्यनिशिद्धयोः।नित्यनैमित्तिके कुर्यात्प्रत्यवायजिघांसया॥ | ||||
| 117 | यद्यसौ न प्रकाशेत किं तर्ह्यन्यत्प्रकाशते।आत्मस्वरूपमितिचेन्ननु चानन्द एव तत्॥ | ||||
| 117 | विज्ञाते चास्य पारार्थ्ये याऽपि नाम फलश्रुतिः। साऽर्थवादो भवेदेव न स्वर्गादेः फलान्तरम्॥ | ||||
| 117 | फलसम्बन्धस्त्रिविधः | स खल्वेवं वर्तयन्नित्याद्याभिश्च प्रतीयते।परमात्मप्राप्त्यवस्था पुनरावृत्तिवर्जिता॥ | |||
| 117 | स सर्वलोकानाप्नोति स संपन्नो महीयते।एष सर्वोऽप्यभ्युदयः तथा निश्श्रेयसं पुनः॥ | ||||
| 117 | संभावनापदं यस्मात् श्रुतिस्स्पष्टोपरुंध्यते।तस्माच्समुच्चयो न्याय्यः प्रामाण्याच्छास्त्रयोर्द्वयोः॥ | ||||
| 117 | संसारादुद्विजन्ते ये दृष्टलोकपरावराः।तेषामेवाधिकारस्स्यात् मुक्तिशास्त्रे मनीषिणाम्॥ | ||||
| 117 | संसार्थसंसार्यात्मोपलब्धिभेदात्स चोद्धृतः।यश्चाप्यभ्युदयश्रेयः फलभेदविकल्पना॥ | ||||
| 117 | सर्गप्रलयविज्ञानं समस्तजगदाश्रयम्।दैवप्रभावज्ञानार्थं धर्मानुष्ठानसिद्धये॥ | ||||
| 117 | सर्वंज्ञवन्निषेध्या च स्रष्टुः सद्भावकल्पना।नच धर्मादृते तस्य भवेल्लोकाद्विशिष्टता॥ | ||||
| 117 | सर्वत्रैव हि विज्ञानं संस्कारत्वेन गम्यते।पराङ्गं चात्मविज्ञानान्दन्यत्रेत्यवधारणा॥ | तन्त्र.[240] | |||
| 117 | सुखदुःखानुभूतिभ्यां क्षीणप्रारब्धकर्मः।ध्यायतः परमात्मानं मुक्तिस्स्यादिति निर्णयः॥ | ||||
| 117 | सुखोपभोगरूपश्च यदि मोक्षः प्रसज्यते। स्वर्ग एव भवेदेषः पर्यायेण क्षयी च सः॥ | श्लोक.[670] | |||
| 117 | सुषुप्तावप्रकाशेन नात्मनस्स्वप्रकाशता।दुःखाभावाद्व्यवहृतिः सुखरूप इति स्थितम्॥ | ||||
| 118 | अधिकारतत्त्वम् | अत्र तत्त्वमिदं बोध्यमधिकारनिरूपणे।अधिकारनिषेधोऽयं न स्भावनिबन्धनः॥ | |||
| 118 | सर्वाधिकारः | अथातो मोक्षशास्त्रस्य वर्णाश्रमविशेषतः।अधिकारिविकल्पोऽयं संक्षेपादवधार्यताम्॥ | जै. सू.[6-1-2] | ||
| 118 | अथात्र प्राञ्च आचार्याः बादरिप्रमुखाः पुनः।इच्छन्ति वेदशास्त्रादिं नरमात्राधिकारिकम्॥ | ||||
| 118 | सर्वमुक्त्यधिकारः | अथान्ये ब्रह्मविद्यायां सर्वेषां मोक्षसाधने।अधिकारं विदुर्धीराः तद्विशेषव्यवस्थया॥ | स. सि.[2-42] | ||
| 118 | शूद्राधिकारः | अथापि केचिद्विबुधा धीरोदारा भवन्ति ये॥ | |||
| 118 | अधिकारविचारोऽयं गम्भीरोऽपि निरूपितः।सर्वस्तरतु दुर्गाणि सर्वो भद्राणि पश्यतु॥ | ||||
| 118 | संन्यासाश्रमः | अनन्यव्यापारतया श्रवणाद्यनुतिष्ठतः।दृष्टद्वारैव विद्यामस्याङ्गत्वं विदु परे॥ | |||
| 118 | अन्ये संन्यासिनां मुख्यमधिकारं प्रचक्षते।इतरेषां तु गैणं तं क्रमिकं विधुरादिवत्॥ | ||||
| 118 | अपशूद्राधिकारः | अपशूद्राधिकारास्तु वेदाः जैमिनिसम्मताः।तथैवचोपनिषदः बादरायणसम्मताः॥ | ब्र. सू.[1-3-33] | ||
| 118 | अपात्याश्रम्णां सर्वाश्रम्णां च द्विजन्मनाम्।अत्याश्रमी नग्रचर्यो बाह्य इत्येव तन्मतम्॥ | ||||
| 118 | अपिचेच्सुदुराचारो भजते मामानन्यभाक्।साधुरेव स मन्तव्यस्सम्यग्व्यवसितो हि सः॥ | ||||
| 118 | फलितांशः | अयं विशेषस्त्वनयोः कल्पयोरवधार्यते।तारतम्यव्यवस्थाऽद्ये प्रास्साम्यमनन्तरे॥ | |||
| 118 | आचार्यानुग्रहाभावमूलशास्त्रनिबन्दनः।इति प्राहुर्महाचार्याः पाराशर्यजये स्फुटम्॥ | ||||
| 118 | आनुकूल्याद्युपाकृता प्रपत्तिर्या त्वनन्तरा।तस्यां हि प्राणिमात्रस्य स्यादसाविति निर्णयः॥ | ||||
| 118 | इच्छन्ति केचिच्छ्रवणाद्याधिकारिविशेषणम्।संन्यासमित्यतो विद्यासाधनत्वेन स श्रुतः॥ | ||||
| 118 | स्वतन्त्रसिद्धान्तः | इतरेषु प्रबन्धेषु परस्परविनिन्दया।सर्वोषामधिकारोऽपि ज्ञायते तत्रतत्र हि॥ | |||
| 118 | द्विजाधिकारः | इति मुण्डकभाष्यस्थः श्रीशाङ्करविनिर्णयः।अत्र श्रिरामकृष्णार्यवाक्यमेतन्निशम्यताम्॥ | वेदान्तपरिभा. व्या.[ ] | ||
| 118 | इतिहासपुराणाभ्यामर्थितैतेषु युज्यते।अपित्वध्ययनोपात्तज्ञानमूला निषिध्यते॥ | ||||
| 118 | इत्येवं मतभेदे च स्थिते केचिद्विपश्चितः।स्वातन्त्रेण विचार्येत्थमुल्लिखन्ति सिराग्रहाः॥ | ||||
| 118 | एवं संन्यासाश्रमोऽपि पापभेदविनाशकृत्।चित्तशुद्धिमुखात्कैश्चिद्विद्यायामङ्गमिष्यते॥ | ||||
| 118 | एवंविचारे द्विविधो मार्गो निष्कृष्यः लभ्यते।एकस्त्विदानीं सर्वेषां यथाशक्त्यधिकारकृत्॥ | ||||
| 118 | केचित्तु ब्रह्मणस्यैव संन्यासाश्रमशास्त्रतः।विट्शूद्रयोस्तु श्रवणं तदनङ्गं प्रचक्षते॥ | ||||
| 118 | केचित्तु भिक्षवः स्वीयमाश्रमं केवलं पुनः।मोक्षाश्रममिति भ्रान्ताः ख्यातिपूजापारायणः॥ | ||||
| 118 | क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति।कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति॥ | ||||
| 118 | अधिकारवादः | अत्याश्रमः | गूढधर्माश्रितो विद्वानज्ञानचरितं चरत्।अन्धवज्जडवच्चैव मूकवच्च महीं चरेत्॥ | ||
| 118 | गृहस्थादिकृताष्टाङ्गप्रणमाद्यैश्च केवलम्।आत्मानमधिकंमन्याः तेषु प्रद्वेषमात्रतः॥ | ||||
| 118 | छान्दोग्योपनिषन्निष्ठाः ये चैकाश्रम्यवादिनः।गृहस्थ एव विद्यायामधिकारिति तन्मतम्॥ | छान्दो.[8-15] | |||
| 118 | जनकप्रमुख ये तु विद्यावन्त इति श्रुताः।तेषां प्राग्जन्मसंन्यासाद्विद्यावाप्तिं विदुर्हि ते॥ | ||||
| 118 | ज्ञानकर्मविवादोऽयं जगतस्सदसत्त्वतः।दृष्टिमूलः यतो बन्धोऽप्यास्ते सदसदात्मकः॥ | ||||
| 118 | ज्ञानमात्रे तु सर्वेषामधिकारोऽस्ति यद्यपिय़।संन्यासनिष्ठा विद्यैव मोक्षसाधनमिष्यते॥ | ||||
| 118 | ब्राह्मणाधिकारः | तत्साधने मोक्षशास्त्रेऽप्येत एवाधिकारिणः।इति सिद्धान्तयामासुः प्राञ्चः केचन सूरयः॥ | |||
| 118 | तमेतमिति शास्त्रे च ब्रह्मणग्रहणात्तथा।अथ ब्रह्मणा इतियत्र ब्रह्मणाग्रहणादपि॥ | बृ. उ.[5-5] | |||
| 118 | तस्मिन् प्रकरणे सर्वाधिकारं ज्ञानमुच्यते।ज्ञानपर्युत्थानकर्मा शूद्र इत्यंशदर्शनात्॥ | ||||
| 118 | तेषां ब्रह्मविचाराधिकारो नास्तीति मन्वते।तथा वसिष्ठजनकरैक्काद्याख्यायिका अपि॥ | ||||
| 118 | द्विजानामविशेषेण संन्यासः श्रूयते ततः।श्रवणं निर्निरोधं स्यात् अत्र क्षत्रियवैश्ययोः॥ | ||||
| 118 | धर्मव्याघादयोऽप्यन्ये पूर्वाभ्यासाज्जुगुप्सिते।वर्णावरत्वे संप्राप्तास्संसिद्धिमिति निर्णयः॥ | ||||
| 118 | न कर्मणेत्यादिशास्त्रे त्यागसंन्यासकीर्तनात्।संन्यासिनो ब्रह्मणास्स्युरिह मोक्षाधिकारिणः॥ | ||||
| 118 | न पर्युत्थास्याम इति यदाऽवोचन्नसूयया।न वो वक्ष्याम इतिच ब्रह्मणा अपिचाब्रवन्॥ | ||||
| 118 | न हि शास्त्रशतेनापि क्वचिद्ध्वान्तप्रकाशयोः।संभवः शक्यते कर्तुं लिङ्गैः किमुत केवलैः॥ | ||||
| 118 | निर्गुणब्रह्मविद्यायां शूद्राणामपि ते स्फुटम्।स्ववर्णधर्मानुष्ठानादधिकारं प्रचक्षते॥ | ||||
| 118 | पर्युत्थानं हि शुश्रूषा तत्तस्मादाभ्यसूयकम्।दूरीकरणमित्येवं रहस्यं प्रकटीकृतम्॥ | ||||
| 118 | प्रच्छादयन्तो दृश्यन्ते इत्युक्तिरवलोक्यते। | ||||
| 118 | प्रपत्त्या भजमानास्तु यादृशास्तादृशा अपि।भगवान् सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यत्यसंशयम्॥ | ||||
| 118 | प्राप्योऽहं नान्यथा प्राप्यो मम कैंकर्य लिप्सुभिः।इत्याह भगवाने साक्षात्सर्वस्य शरणं सुहृत्॥ | ||||
| 118 | ब्रह्मविद्या द्विधा भक्तिः प्रपत्तिश्चेति शास्त्रतः।आद्यायामधिकारस्तु यज्ञदानाद्युपस्कृतः॥ | ||||
| 118 | भक्तिमार्गोऽपि सर्वेषां यद्यपि श्रूयते तथा।विशिष्टदेहावच्छिन्नप्रारम्भोऽसौ न दुष्यति॥ | ||||
| 118 | मां हि पार्थ व्यापाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः।स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्॥ | भ. गी.[9 माध्यायः] | |||
| 118 | मानं रहस्याम्नायस्थं असूयायाः परस्परम्।प्रादुर्भावप्रकरणं इति तत्त्वविदां मतम्॥ | भ. गी. भा. व्या[18-44] | |||
| 118 | यं न सन्तं नवा सन्तं नाश्रुतं न बहुश्रुतम्।न सुवृत्तं न दुर्वृत्तं वेद कश्चित्स ब्रह्मणः॥ | ||||
| 118 | यल्लिङ्गं गृहिणां विद्यासंप्रदायादिकर्तृता।न तत् स्थितन्यायबाधं कर्तृमुत्सहते क्वचित्॥ | ||||
| 118 | ये वाज्युपनिषनिष्ठाः ते तु संन्यासिलक्षणः।ब्रह्मणस्सोऽधिकारिति यथाश्रुत्याऽभिमेनिरे॥ | बृ. उ.[5-5] | |||
| 118 | विद्यासंदर्शनात्सर्वाश्रमिष्वत्याश्रमिष्यति।अधिकारं विदुर्ब्रह्मविद्यायास्तत्र च स्मृतिः॥ | ब्र. सू. शं.[3-4-50] | |||
| 118 | विद्योपत्तिस्तु विमलदेहद्वारा भविष्यति।तस्माच्छूद्रोऽपि विद्यार्थं कर्म कर्तुमिहार्हति॥ | सिद्धान्तलेश.[3 प.] | |||
| 118 | विशिष्टदेहे विद्यायाः निष्पत्तिमभिधित्सति।अन्यो विशुद्धं जन्मैव विद्यारम्भेऽभिवाञ्छति॥ | ||||
| 118 | शूद्रार्चनादिप्रसङ्गे श्रीकृष्णमुनिभिः पुनः।उक्तैषा प्रतिबन्दीति वेदान्तार्यैरुदाहृतम्॥ | पाञ्चरात्ररक्षा[ ] | |||
| 118 | श्रुतिस्थब्राह्मणपदमुपलक्षणमित्यपि।व्याख्याय चापशूद्राणामधिकारं विदुर्हि ते॥ | ||||
| 118 | संन्यस्य श्रवणं कुर्यादित्येष नियमे विधिः।यतश्च श्रवणाद्यर्हः कर्मच्छिद्रेषु गृह्यपि॥ | ||||
| 118 | समाप्तैः फलसिद्धेश्च नियमं नाभिधित्सति।अपि मार्गद्वयं सर्वामुग्रहैकप्रवृत्तिमत्॥ | ||||
| 118 | समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः।भक्त्या परमया वापि प्रपत्त्या वा महामुने॥ | ||||
| 118 | सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यापाश्रयः।मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्॥ | भ. गी.[18-56] | |||
| 118 | सर्वाश्रमपरित्यागो ब्राह्मण्यमिति केचन।नग्नचर्येषु संवर्तदुर्वासःप्रभृतिष्वपि॥ | ||||
| 118 | सर्वेषां तु द्विजातीनां तथैवाश्रमिणामपि।अधिकारं निदुर्धीराः सुरेश्वरमुखः परे॥ | सिद्धान्तलेश.[3 प.] | |||
| 118 | स्त्रीणामधिकारः | स्त्रीणां च ब्रह्मविद्यां वेदाचार्येण बोधितः।अधिकारश्श्रुतो ब्रह्मवादिनीनां क्वचित्क्वचित्॥ | |||
| 118 | स्त्रीणां तथैव शूद्राणां दीक्षा आगमबोधिताः।तथाच सर्वे सर्वानुग्रहणैकधियो बुधाः॥ | ||||
| 118 | स्त्रीणां तु पारिव्रज्यायामधिकारो निरूपितः।बोधायनेनेति पुनः मस्करी प्राह धर्मवित्॥ | गौतमधर्म. मस्करी[ ] | |||
| 118 | स्त्रीणां निर्वाणदीक्षा च स्थापिता जैनपण्डितैः।तथा मोक्षाधिकारश्च प्रयासेन समर्थितः॥ | प्र. त.[166] | |||
| 118 | हविष्कृतो यथा शूद्रे यथा वा बहुयाजिनः।निर्वाहः क्रियते तद्वत् शास्त्रस्यापि नान्यथा॥ | ||||
| 119 | कर्मज्ञानतत्त्वम् | अङ्गाङ्गिभावानुगुण्यम् | अक्षिपात्रं भवेद्विद्वान् कर्मणामिति कीर्तनम्।प्राधान्यतोऽतिवादास्स्युरिति सर्वं ससंजसम्॥ | ||
| 119 | तत्र सर्वमतानुगुण्यम् | अतो भूतपरिस्पन्दं भूतचैतन्यवादिनः।ज्ञानधातुं विजानन्ति स स्पन्दः पारिणामिकः॥ | |||
| 119 | ज्ञानं सूक्ष्मं कर्म | अथ कर्मज्ञानतत्त्वं सूक्ष्मदृष्ट्या विचार्यते।लौकिका हि विदुः कर्मज्ञानयोर्महदन्तरम्॥ | |||
| 119 | अनाग्रहदृशामत्र सामरस्यं निराकुलम्।परिज्ञानाद्भवेन्मुक्तिरेतदालस्यलक्षणम्॥ | ||||
| 119 | अन्तःकरणवृत्तिस्स्यादिति कापिलपद्धतिः।आत्मनोनुऽभवो नाम तस्य स्फुरणमुच्यते॥ | ||||
| 119 | आत्मनः परिणामोऽयं ज्ञानमित्याह जैमिनिः।आत्मनः स्त्रवणं ज्ञानमित्यर्हत्प्रमुखा विदुः॥ | ब्र. सू.[4-4-5] | |||
| 119 | आत्मनो धर्मभूतं च नित्यं द्रव्यान्तरं स्थितम्।तस्य च प्रसरः ज्ञानं विशिष्टाद्वैतसम्मतम्॥ | ||||
| 119 | व्यवहारानुगुण्यम् | इत्यत्र मानसं कर्म ज्ञानं हि मनुनोदितम्।उपासनात्मके कर्मणीति च क्वचिदुच्यते॥ | श्रीभा.[ ] | ||
| 119 | एवं स्थिते विनाशं चाप्युद्भवं च निरन्वयम्।आदुर्ये न्यायनिपुणाः ते ज्ञानं गुणमब्रवन्॥ | ||||
| 119 | जानात्यर्थः करोतिश्च सूत्रितश्शब्ददर्दुरे।गत्यार्थाश्चापि बुद्ध्यर्था इति न्यायोऽपि सम्मतः॥ | ||||
| 119 | ज्ञानं कर्मैव सूक्ष्मं स्यादान्तरं स्फुरणं हि तत्।बाह्यं तु स्फुरणं लोके क्रिया कर्मेति कथ्यते॥ | ||||
| 119 | ज्ञानं विषयभेदेन भिन्नं व्यापारलक्षणम्।तस्याश्रयो बुद्धिरेका नित्येति च समर्थिता॥ | ||||
| 119 | ज्ञानानां कर्मशब्देन ज्ञानशब्देन कर्मणाम्।प्रयोगस्य व्यक्तिकरः प्रायेणाभेदगोचरः॥ | ||||
| 119 | तं समन्वारभेते द्वे ये विद्याकर्मणी इति।वेदान्तवादोऽप्यत्रैव संधिमिच्छति तत्त्वतः॥ | ||||
| 119 | ततः कर्माङ्गकं ज्ञानं ज्ञानाङ्गं कर्म चेत्यपि।विवादोऽपि स्थूलसूक्ष्मभेदात्प्रधान्य्यलिप्सया॥ | ||||
| 119 | ततश्च विस्तरस्तस्य स्फुट एवाहि धीमताम्।इत्थं तत्त्वं सूक्ष्मदृष्ट्या सूचितं बुद्धिकर्मणोः॥ | ||||
| 119 | तथाच तदवच्छिन्नव्यापारो धातुबोधितः।ततश्च पाकादितुल्यं ज्ञानं स्यात्सर्वसंमतम्॥ | ||||
| 119 | तादात्म्यपक्षः भाट्टेष्टः शक्तिशक्तिमतारेपि।सच भर्तृप्रपञ्चेष्टो वादस्स्यादिति निर्णयः॥ | ||||
| 119 | तादाम्यानभ्युपगमे विशिष्टाद्वैतनिर्णयः।अत्यन्ताभेदपक्षे तु स्यादद्वैतविनिर्णयः॥ | ||||
| 119 | न तेन कश्चिद्विकृतिरात्मनामिति मेनिरे।अन्ये कर्मापि विकृतिर्न स्यादिति विदुर्बुधाः॥ | ||||
| 119 | परीक्षकास्तु तत्त्वज्ञाः प्रविवेकं न कंचन।परिभाषामन्तरेण न निरूपयितुं क्षमाः॥ | ||||
| 119 | प्रचोदयाद्धिय इति धीशब्दः कर्मवाचकः।जातवेदाश्चेति वेदशब्दः कर्मर्थको मतः॥ | पाणिनि.[4-4-34] | |||
| 119 | प्राकाट्यं व्यवहारो वा संवित्तिर्विषयस्य वा।तथाऽऽवरणभङ्गो वा ज्ञानस्य फलमुच्यते॥ | ||||
| 119 | बुद्धिनित्यत्ववादश्च योऽसौ शाबरसंमतः।स पर्यवस्यत्रेति प्रायो मीमांसका विदुः॥ | ||||
| 119 | योऽश्वमेधेन यजते य एनं वेद चेत्यपि।समप्रधाननिर्देशस्स्थूलसूक्ष्मनिबन्धनः॥ | ||||
| 119 | वाचिकैः पक्षिमृगता मानसैरन्त्यजातिताम्।शरिरजैः कर्मदोषैः याति स्थावरतां नरः॥ | मनु.[12-9] | |||
| 119 | सा च प्रमात्रात्मिकेति न्यायरत्नाकरोदिता।यदि बु्द्धिः प्रमातृस्था शक्तिरेकेति कथ्यते॥ | ||||
| 119 | स्फुरणं स्फुरतो धर्मः नित्यो वह्न्युज्ज्वलत्ववत्।तमेव मार्गं प्रायेण द्वैताद्वैतविदो विदुः॥ | ||||
| 120 | निर्विकल्पकविषयसमर्थनम् | अतो विकल्पविषयाः विचित्रा न स्वलक्षणाः।कल्पने वा लाघवाय विचित्राद्वैतमिष्यताम्॥ | |||
| 120 | विरोधाभाववर्णना | अथ प्रकारान्तरेण विरोधाविनिवारणा।असन्निकृष्टविज्ञानं शब्दविज्ञानतश्च यत्॥ | |||
| 120 | औपनिषदप्राबल्यम् | अथ प्रपञ्चनिथ्यात्ववाद्यविद्याविदां मते।प्राबल्यरीतिरेषोक्ता निर्विशेषपरश्रुतेः॥ | |||
| 120 | प्रत्यक्षप्राबल्यम् | उपजीव्यप्राबल्यम् | अथाप्रमाणकोट्यन्तर्भावः रज्जूरगादिषु।अवं प्रायेण विश्वस्य सत्यतावादिनो विदुः॥ | ||
| 120 | अनन्यथासिद्धमेतत्,अवकाशस्त्वसौ मतः।विषयान्तरलाभाख्यः क्वचित्स्यात्पदहोमवत्॥ | ||||
| 120 | अनादिनिधनाच्छिन्नसंप्रदायसमागतम्।संभावनानर्हदोषगन्धं शास्त्रं प्रतीयते॥ | ||||
| 120 | अयो दहति वक्त्रं च मलितं स्फुटिकोऽरुणः।स्वप्नो माया च गन्धर्वनगरं चेति विभ्रमाः॥ | ||||
| 120 | असत्यपि परे लोके त्याज्यं कर्माशुभं विदुः । यदि न स्यात्तदा किं स्यादस्ति चेन्नास्तिको हतः ॥ | तत्त्वचिन्ता. मङ्गलवादः[ ] | |||
| 120 | अस्तित्वमेव सामान्यं घटादिर्भेदलक्षणः।भिन्नकालज्ञानफलौ व्यवहारौ तयोर्मतौ॥ | ||||
| 120 | आपणे सत्यरजतं यद्यप्यस्ति तथापि हि।मिथ्यार्थज्ञानहेतुत्वं वासनासूररीकृतम्॥ | ||||
| 120 | केवलनिर्विकल्पकप्राबल्यम् | इति प्रत्यक्षसिद्धान्तेऽध्यक्षप्राबल्यनिर्मयः।ये पुनः कल्पनापोढनिर्विकल्पैकवादिनः॥ | |||
| 120 | इत्यस्य विस्तरः प्रायश्श्रीभाष्यादावनूदितः।स निर्विकल्पैकमानवादसिद्धान्तवर्त्मगः ॥ | ||||
| 120 | इन्द्रियेण यथा ज्ञानं तथा लिङ्गादिना सदा।ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां न विशेषोऽत्र कश्चन॥ | ||||
| 120 | केवलप्रत्यक्षप्राबल्यम् | औषधायस्सूर्यचन्द्रकान्तादिन्यायतोऽखिलः।विषघ्नमन्त्रादिफलसंवाद इष्यते॥ | |||
| 120 | घटोऽस्तीतिपटोऽस्तीतिप्रतीतिव्यवहारयोः।अस्तित्वमध्यक्षभास्यं भ्रान्तिभास्यं घटादिकम्॥ | ||||
| 120 | ज्योतिष्टोमेनेतिशास्त्रं यत्तु भेदावलम्बि तत्।बाध्यते मोक्षशास्त्रेण परेणापच्छिदानयात्॥ | ||||
| 120 | तच्छास्त्रमित्यौपवर्षं लक्षमं शबरोदितम्।असन्निकृष्टवाचा च द्वयमत्र जिहासितम्॥ | ||||
| 120 | तत्र दोषोऽनादिभेदवासनेति विनिर्मयः।निषेद्धृशास्त्रप्रमाण्यमन्यथानोपपद्यते॥ | ||||
| 120 | तत्र प्राबल्यदौर्बल्याचिन्तेत्थं तीर्थकृन्मता।तत्र प्रत्यक्षैकमानवादिसिद्धान्तसंग्रहः॥ | ||||
| 120 | तत्र यत्सावकाशत्वात् अन्यथासिद्धिमश्नुते। तद्दुर्बलं स्यान्निरवकाशं तु प्रबलं मतम्॥ | ||||
| 120 | तथात्वे शुक्तिरजतवासनादेरसंभवः।तत्तद्विंषयविज्ञप्तिप्रवाहो हेतुरिष्यते॥ | ||||
| 120 | तद्विज्ञानं तु बाधादिनिबनिधमति स्थितम्।क्वचित्स्वासिको बाधः कुत्रचिद्यौक्तिको मतः॥ | ||||
| 120 | तद्विरोधात्सानुशयैः अन्यथा प्रोच्यते यथा।प्रत्यक्षादिविरोधे हि बलीयश्शास्त्रमिष्यते॥ | ||||
| 120 | तस्माच्छुद्धं विचित्रं वाऽद्वैतं स्यात्तत्र गोचरः।विस्तरश्शतदूषण्यां वाद एकादशो कृतः॥ | ||||
| 120 | तस्याप्यप्रामाण्यपक्षे व्यवहारो विलीयते।सर्वत्र भ्रान्तिक्लृप्तिश्चेत्कल्पको न विशिष्यते॥ | ||||
| 120 | ताद्रूप्येण परिच्छित्तिस्तद्विपर्यतोऽपिवा।इति कौमारिलव्याख्या पठ्यते श्लोकवार्तिके॥ | श्लोक.[362] | |||
| 120 | तेषां तु निर्विकल्पस्य प्राबल्यं पूर्ववन्मतम्।तत्साधनं लिङ्गेन निश्चयेनेतत्यनूदितम्॥ | न्या. कु.[1 स्त.] | |||
| 120 | देहात्मविभ्रमाः खे च तलमालिन्यविभ्रमः।रवीन्दुमण्डलादौ च ख्यातः प्रादेशिकभ्रमः॥ | ||||
| 120 | दोषमूलप्रसूतत्वादन्यथासिद्धिसंभवात्।भेदावलम्बादध्यक्षं शास्त्रबाध्यमितीर्यते॥ | ||||
| 120 | न विरोधं प्रपश्यामोऽध्यक्षं सन्मात्रगोचरम्।भेदे किंचिन्न प्रमाणं नैपुण्येन निरूपणे॥ | ||||
| 120 | नचानेकस्वभावत्वमेकस्यात्र विरोधकृत्।रूपगन्धरसस्पर्शस्वभावाद्यणुवादिनाम्॥ | ||||
| 120 | निमित्तशिल्पमन्त्रायुर्ज्योतिस्स्वप्नहृदादिषु।अन्वयव्यतिरेकादेरगभ्ये विषये बुधाः॥ | ||||
| 120 | निर्विकल्पस्य विषयं सन्मात्रं ये विदुर्बुधाः।शब्दादप्यस्य चोत्पत्तिः निर्बाधामुपयन्ति॥ | ||||
| 120 | निर्विकल्पस्य विषयः स्वलक्षणमितीरितम्।शब्दलिङ्गेन्द्रियभवः विकल्पः दुर्बलो मतः॥ | ||||
| 120 | नीतिशास्त्रं स्तेयशास्त्रं कामशास्त्रं च तादृशम्।समन्वेत्यत्र सिद्धान्ते प्रत्यक्षैकावलम्बिनि॥ | ||||
| 120 | नैवार्हतीदं प्रत्यक्षं बाधं केनापि हेतुना।प्रत्यक्षेण पुनर्बाधः प्रस्फुटस्सर्वसंविदाम्॥ | ||||
| 120 | पूर्वपूर्वभ्रमोपात्तैस्संस्कारैर्विधिरिह।विकल्पवैचित्र्यसिद्धौ किं दृष्टैः कल्पितैश्च किम्॥ | ||||
| 120 | प्रत्यक्षं तदधीनं चाप्यन्वयव्यतिरेकयोः।दर्शनं चावलम्ब्योत्थं शास्त्रं लौकायतं मतम्॥ | ||||
| 120 | प्रत्यक्षं हि प्रमाणानां प्रथमं सर्वसम्मतम्।तत्रापि दुष्टकरणमूलं नार्हति मानताम्॥ | ||||
| 120 | प्रत्यक्षमनुमानं च यथा मानं तथाऽऽगमः।उपजीव्यविरोधेन ज्येष्ठं ताभ्यां न हन्यते॥ | ||||
| 120 | प्रत्यक्षा द्वैतसिद्धान्तेऽध्यक्षप्राबल्यवर्णनाम्।हसन्ति लौकिका यस्मात्स्वयं स्वकुचमर्दनम्॥ | ||||
| 120 | प्रत्यक्षागमयोश्चापि तथाऽध्यक्षानुमानयोः।तथाऽनुमानागमयोः अन्यत्राप्येवमूह्यताम्॥ | ||||
| 120 | प्रत्यक्षिकभ्रमा एते एवं मानान्तरेष्वपि।परीक्षकाणां विदिताः तत्रैव निर्णयक्रमः॥ | ||||
| 120 | प्रथमशुक्तिरूप्यादौ ज्वलाभेदे त्वनन्दरः।प्रायशो विभ्रमा एते सर्वेषामात्मसाक्षिकाः॥ | ||||
| 120 | प्रमाणानां विरोधो हि मिथस्संपरिदृश्यते।प्रत्यक्षयोरागमयोः तथाचैवानुमानयोः॥ | ||||
| 120 | मोक्षशास्त्रेऽपि सगुणब्रह्मणो बोधकं तु यत्।बाध्यते निर्गुणपरशास्त्रेणापि परेण तत्॥ | श्रीभा. महापूर्वपक्षः[ ] | |||
| 120 | यादृच्छिकश्चेत् संवादः क्वचिद्बाधादिदर्शनात् । प्रत्यक्षेपि तथा ज्ञातुं शक्यते युक्तिचिन्तकैः ॥ | ||||
| 120 | यादृच्छिकात्तु संवादाल्लिङ्गादौ मानताभ्रमः।वस्तुतस्तादृशी बुद्धिः प्रत्यक्षेऽन्तर्भावत्यपि॥ | ||||
| 120 | लोकसिद्धानुमानादौ क्वचित्प्रमाण्यमिष्यते।नैतावताऽतीन्द्रियाणामर्थानां सिद्धिसंभवः॥ | ||||
| 120 | विचित्रवासनासिद्ध्यै विशेषोपगमो वृथा।विशेषाणां वासनासु हेतुताया असंभवात्॥ | ||||
| 120 | विशेषमात्रविषयनिर्विकल्पकपद्धतौ।सामान्यमात्रविषयविदामाक्षेपसंग्रहः॥ | शतदू.[11 भ] | |||
| 120 | शास्त्रं निषेधरूपेण तन्मात्रे पर्यवस्यति।नातः प्राप्तार्थत्वमूलमानर्थक्यं प्रसज्यते॥ | ||||
| 120 | शुक्तिकारजतभ्रान्तिः मृतृष्णाभ्रमस्तथा।पीथश्शङ्खः द्वौ च चन्द्रौ स्थाणुः पुरुष इत्यपि॥ | ||||
| 120 | संवाददर्शनात्प्रायः विषये पारलौकिके।अतिशङ्कां न कुर्वन्ति श्रद्दधानाः श्रुतिस्मृतीः॥ | ||||
| 120 | सर्वेष्वपि प्रामाणेषु नूनमाभाससंभवः।तस्य मूलं त करणदोष इत्यपि निर्णयः। | ||||
| 121 | शास्त्रप्राबल्यम् | तर्काप्रतिष्ठानम् | अतएवाग्रहाविष्टाः सहसा नोपदेशतः।स्वमतं न त्यजन्तीति संशयः प्राक्प्रदर्यते॥ | ||
| 121 | अतो विरुद्धसंस्कारोपरोधायैव भावना।संप्रदायानुरोधेनाभ्यसनीयेति देशना॥ | ||||
| 121 | सम्प्रदायः | अत्रोच्यते संप्रदायो नाम सर्वगुरुर्महान्।परंपरासमायातोपदेशस्सोऽभिधीयते॥ | |||
| 121 | निदानम् | अथेदानीमुक्तियुक्तयोः बलाबलविचिन्तना।केचिदुक्त्येकशरणाः केचिद्युक्त्येकसंश्रयाः॥ | |||
| 121 | अधर्मेन्द्रियदोषाभ्यां दुस्तर्काभ्यासतोऽपिवा।दुर्व्याप्तेरनुसन्धानाद्विप्रलम्भकवाक्यतः॥ | ||||
| 121 | प्रमाणम् | अवरेण नरेणैष प्रोक्तो ज्ञातुं न शक्यते ।अनन्यप्रोक्त एतस्मिन्गतिर्नास्त्यन्यतो यतः ॥ | कठोप.[2-8] | ||
| 121 | अस्तीत्येवोपलब्धव्यः तत्त्वभावेन चोभयोः ।अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्त्वभावः प्रसीदति ॥ | ||||
| 121 | आम्नाय इत्यादिशब्दाः तत्पर्यायाः प्रकीर्तिताः।सत्संप्रदायरहितशास्त्रैरर्थस्य निर्णयः॥ | ||||
| 121 | आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्रविरोधिना।यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः॥ | मनु.[12-106] | |||
| 121 | इति भर्तृहरि प्राह वाक्यपद्यां विचक्षणः।श्रुत्यर्थस्यानुकूलो यः स न्यायस्तदभीप्सितः॥ | ||||
| 121 | इति शुश्रुम पूर्वेषां ये नस्तद्यव्याचचक्षिरे।इत्थं तलवकारीयैः श्रूयते चापि वाजिभिः॥ | केनोप.[4] | |||
| 121 | इत्यादिभिः कुत्सिताभिः सिद्धिभिर्वञ्चिताः परे ।हेतुदर्शनशून्या ये ते सन्त्येव महाजनाः ॥ | ||||
| 121 | उभयेषामपि मतं तत्तदुक्त्या प्रकाश्यते।तत्त्वं ततश्चोक्तियुक्तयोः स्पष्टमत्र भविष्यति॥ | वा. प.[2-149] | |||
| 121 | लाघवतर्कः | एकमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवसुखं बुधाः।मन्यन्त इति सिद्धान्तः वैयाकरणसम्मतः॥ | |||
| 121 | एतदेव वचः प्रोचुः पूर्वे पूर्वेभ्य इत्यपि ।ब्रह्मणो श्रूयते चैवं तथैवोपनिषत्स्वपि ॥ | तै. ब्रा.[3-12-9] | |||
| 121 | एवं विशेषं पश्यन्तः तुष्यन्तस्सन्ति वैदिकाः । | ||||
| 121 | एषा तर्केण न मतिरापनेयेति ताब्रवीत्।मृत्युः कठोपनिषदि शिष्याय नचिकेतसे॥ | कठोप.[2-9] | |||
| 121 | चतुर्विधास्ते सुगताः दिक्षु तादृक्षु निष्ठिताः।ऊर्ध्वायां दिशि चार्वाकः सर्वेऽप्यन्तरवस्थिताः ॥ | ||||
| 121 | चोदनालक्षणं धर्मं जैमिनिस्तदसूत्रयत्।ब्रह्मापि शास्त्रयोनीति ह्यब्रवीद्बादरायणः॥ | ब्र. सू.[1-1-3] | |||
| 121 | ततस्तर्काप्रतिष्ठानादित्यप्याह स्वयं स्फुटम्।युक्तिस्त्वनिर्णीतवलाबलेति न्यायवित्तमाः॥ | ब्र. सू.[2-1-10] | |||
| 121 | तत्त्वाग्रहेण साहितात् अतत्त्वग्रहसम्भवः।स एव संप्रदायश्चेत् असंत्स्यादिति न क्रमः॥ | ||||
| 121 | तत्र प्रत्यवतिष्ठन्ते ये त्वेकदिशि संस्थितान् ।समाक्रान्ता भविष्यन्ति ते ह्यन्यदिगवस्थितैः ॥ | ||||
| 121 | तथा पाषण्डिसंसर्गाः कुतर्काभ्यासिनोऽलसाः।एवमादिप्रसिद्धास्ते सूरिभिः प्रकटीकृताः॥ | ||||
| 121 | तथा लाघवतर्कानुगृहीतोः यः प्रवर्तते।विचारस्स हि मीमांसेत्याहुर्वैदिकसूरयः॥ | ||||
| 121 | तस्माच्छब्दः तर्कनिघ्न इति नैवावधारयेत्।तात्पर्यनिर्णयार्थो यस्तर्कोऽसौ शब्दलक्षणः॥ | ||||
| 121 | तस्माद्विरूद्धसंस्कारशिक्षितानां परस्परम्।विवादो नहि विश्राम्येद्युगानामथुतैरपि॥ | ||||
| 121 | तस्माद्विरोधे धर्मस्य निश्चित्य गुरुलाघवम् यतो भूयस्ततो विद्वान् कुर्याद्धर्मविनिर्णयम्॥ | स्मृतिचन्द्रिका.[ ] | |||
| 121 | तादृशस्तत्र फलति नहि निम्बो मधुद्रवः।तस्माद्वासनया वस्तुसिद्धिर्बौद्धेति सिध्यति॥ | ||||
| 121 | दुष्करः तत्सदाचार्यसंप्रदायपरिग्रहः।शास्त्रमूलस्संप्रदायश्शास्त्राननुमतोऽपिवा।भ्रमादिसंभावनया बाह्यतुल्यो | ||||
| 121 | न महत्ता देशतो वा कालतो वापि शक्तितः ।आकारतो वा संख्यातः नान्यस्मादपि कारणात् ॥ | ||||
| 121 | ननु सर्वत्र सिद्धान्ते प्रायेण व्यवहारतः।लाघवन्यायसहितात्पदार्थपरिशुद्धयः॥ | ||||
| 121 | नहि शक्यं सङ्घयितुं पञ्जरान्तरवस्थितिः ।केवलं युक्तिचातुर्यैरित्येके श्रुतिमाश्रिताः ॥ | ||||
| 121 | नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा ।अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथं तदुपलभ्यते ॥ | कठोप.[6-12] | |||
| 121 | परेषामथ सिद्धान्ते हेतुदर्शनमुच्यते।अनन्यगातिकाः स्वैररसिका जीविकार्थिनः॥ | ||||
| 121 | बहुकृत्वोऽपि वस्त्वात्मा युक्त्यैव परिनिश्चितः।देशकालादिभेदेन ज्ञायते पुनरन्यथा॥ | स्मृतिचन्द्रिका.[ ] | |||
| 121 | मनुव्यासप्रभृतयः क्रमादेवं वचोऽब्रुवन्।दुस्तर्को दूरतस्याज्यः विपरीतार्थबुद्धिकृत्॥ | ||||
| 121 | यत्नेनानुमितोऽप्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः।अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपाद्यते॥ | बृ. उ.[4-4] | |||
| 121 | यावद्यावद्विवादाय मुक्तकं दीयते मनः।अनवस्थादिदोषेण तावत्तावद्विहन्यते॥ | न्या.सु.[350] | |||
| 121 | ये तु वैशेषिकास्सांख्याः नैयायिकमुखाः परे।सर्वे ते युक्तिशरणाः युक्त्यधीनागमान्विताः॥ | वा. प.[1-123] | |||
| 121 | ये पूर्वोत्तरमीमांसानिष्णाताः श्रुतिसंश्रयाः।शास्त्रानुकूलां युक्तिं ते मानमिच्छन्ति नान्यथा॥ | ||||
| 121 | लाघवेनैव तर्केण पदार्थानां व्यवस्थितिम्।निरूपयन्ति धीमन्तः तार्किका अपि यौक्तिकाः॥ | ||||
| 121 | वाक्यात्प्रकरणादर्थादीचित्याद्देशकालतः।शब्दार्थाः प्रविभज्यन्ते न रूपादेव केवलात्॥ | वा. प.[2-316] | |||
| 121 | वाच्यर्था निहितास्सर्वे वाङ्मूला वाग्विनिस्सृता।तां तु यस्स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः॥ | मनु.[4-256] | |||
| 121 | वेदशास्त्रविरोधी च तर्कश्चक्षुरपश्यताम्।रूपमात्राद्धि वाक्यार्थः केवलान्नावतिष्ठते॥ | वा. प.[1-137] | |||
| 121 | शब्दानामेव सा शक्तिः तर्को यः पुरुषाश्रयः।स शब्दानुगतो न्यायोऽनागमो ह्यनिबन्धनः॥ | वा. प.[1-139] | |||
| 121 | स एव लाघवन्यायः लौकिकस्सर्वसम्मतः।पश्चादयोऽप्यार्जवेन धावन्ति ग्रासतत्पराः॥ | ||||
| 121 | स च सन्नित्यसंश्चेति द्विविधः प्रथमोऽत्र नः।द्वितीयस्तु परेषां स्यात् नियमो हेतुदर्शनात्॥ | ||||
| 121 | संदिग्धास्ते तु सुकराः परिवर्तयितुं नराः।इत्येवं रूढसंस्कारः शिथिलीक्रियते बुधैः॥ | ||||
| 121 | सैषा लाघवबुद्धिस्तु वासनामनुवर्तते।वासना नाम संस्कारः स दृढो यत्र यादृशः॥ | ||||
| 121 | हेतवोऽन्यथासिद्धाः वीक्ष्यन्तां तन्त्रवार्तिके।प्रतिमाजल्पनं शाखाभङ्गः पाषाणपाटनम् ॥ | तन्त्र.[104] | |||
| 122 | युक्तेः प्राधान्यम् | अत्रोदाहरणं स्पष्टमेषोऽप्यर्थो भविष्यति ।वेदान्तसिद्धान्ताक्षेपः तत्त्वटीकानिरूपितः ॥ | |||
| 122 | अथ शास्त्रेण सिद्धोऽर्थो यदि युक्त्या दृढो भवेत् ।एवं स्यात्कृपणश्शब्दः नेष्टोऽसंप्लववादिनाम् ॥ | ||||
| 122 | अनुमानाच्च शब्दाच्च रज्जुसर्पादिविभ्रमे।अविशेषेण बाधो हि दृष्टस्तद्वदिहापिच॥ | ||||
| 122 | अनेकनियमोपेतवाक्यचिन्ताविधेर्वरम्।लोकदृष्ट्यनुसारेण युक्तिचिन्तेति निर्णयः॥ | ||||
| 122 | शास्त्रमुपसर्जनम् | अपिचापौरुषेयेषु वेदेषूपनिषत्सु वा ।यदा तात्पर्यभेदास्स्युः किं नित्यागमसंपदा ॥ | |||
| 122 | अपौरुषेया वेदास्स्युः प्रमाणमिति वैदिकाः।दूषणं भूषणं चापि प्रवर्धेते दिनेदिने ॥ | ||||
| 122 | युक्तेरावश्यकता | अबलाबालगोपालहालिकप्रमुखा अपि ।बुद्ध्यन्ते नियतादर्थादर्थान्तरमसंशयम् ॥ | |||
| 122 | युक्तेः प्रामाण्यम् | अभ्यासात्प्रतिभाहेतुः शब्दः सर्वैरपि स्मृतः ।बालानां च तिरश्चां च यथार्थप्रतिपादने ॥ | वा. प.[2-119] | ||
| 122 | अमुमानापलापे तु प्रत्यक्षादपि दुर्लभा ।लोकयात्रेति लोकास्स्युः चित्रिता इव निश्चलाः ॥ | ||||
| 122 | आद्यः करणविन्यासः प्राणस्योर्ध्वं समीरणम्।स्थानानामभिघातश्च न विना शब्दाभावनम्॥ | ||||
| 122 | आहारप्रीतिविद्वेषष्लवनादिक्रियासु कः।जात्यन्वयप्रसिद्धासु प्रयोक्ता मृगपक्षिणाम्॥ | ||||
| 122 | इति च श्रूयते श्लोकवार्तिके तन्त्रवार्तिके ।कुमारिलमहाप्राज्ञमुखाल्लोकोत्तरं वचः ॥ | ||||
| 122 | वेदनिन्दाविचारः | इति, तैस्तु पुराणस्थं नूनं नालोचितं वचः ।तदत्र लिख्यते किंचिन्मध्यस्थैरवधार्यताम् ॥ | विष्णु.[3-18] | ||
| 122 | इतिहि प्रतिभावादिवार्ताक्षौदुम्बरायणाः ।प्रतिभायासु माहात्म्यं वर्णयन्तीति विश्रुतम् ॥ | ||||
| 122 | इत्थं बृहस्पतिः प्राह स्मृतितन्त्रे व्यवस्थितिम् ।पूर्वापरानुमानेन लोको युक्तौ प्रतिष्ठितः ॥ | ||||
| 122 | इदानीमिव सर्वत्र दृष्टान्नाधिकमिष्यते ।उपलम्भानुसारेण व्यवस्थासिद्धिरीदृशी ॥ | श्लोक.[75] | |||
| 122 | इममर्थं भर्तृहरिः वाक्यपद्यां न्यदर्शयत् ।न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकाकृद्वचनं यथा ॥ | ||||
| 122 | ईश्वरेणोपदिष्टास्स्युः वेदास्सकलवेदिना ।प्रमाणमाप्तवाक्यत्वादित्याहुः किल तार्किकाः ॥ | ||||
| 122 | ऋषीणां दर्शनं यच्च तत्त्वे किंचिदवस्थितम् ।न तेन व्यवहारोऽस्ति न तच्छब्दनिबन्धनम् ॥ | ||||
| 122 | एवं विनिन्दां वेदानां यथा तैर्विनिवार्यते ।तथोपनिषदां निन्दा न निवार्येत किं परैः ॥ | ||||
| 122 | एवं वैदिकसिद्धान्तसंप्रदायस्य संग्रहः ।अथ यौक्तिकसिद्धान्तहृदयं संप्रकाश्यते ॥ | ||||
| 122 | केवलं शास्त्रमाश्रित्य न कर्तव्यो विनिर्णयः।युक्तिहीनविचारे तु धर्महानिः प्रजायते॥ | ||||
| 122 | तथा वेगेन धावन्तो नाव्यारूढाश्च गच्छतः ।पर्वतादीन्विजानन्ति भ्रमेण भ्रमतश्च तान् ॥ | ||||
| 122 | युक्तिप्राबल्यम् | 6 | तद्युक्त्यधीनस्सकलः संरम्भः खलु वादिनाम् ।इत्याहुरिह युक्तिज्ञाः ये विपश्चिदपश्चिमाः ॥ | ||
| 122 | तलवद्दृश्यते व्योम खद्योतो हव्यवाडिव ।तत्र नास्ति तलं व्योम्नि न खद्योतो हुताशनः ॥ | ||||
| 122 | तस्मात्प्रत्यक्षमप्यर्थं विद्वानीक्षेत युक्तितः ।न दर्शनस्य प्रामाण्यात् दृशयमर्थं प्रकल्पयेत् ॥ | वा. प.[2-143] | |||
| 122 | तस्माददृष्टतत्त्वानां सापराधं बहुच्छलम् ।दर्शनं चापि वचनं नित्यमेवानवस्थितम् ॥ | वा. प.[2-140] | |||
| 122 | तस्माद्युक्त्यैव जगतो व्यवहारो व्यवस्थितः ।युक्तिहीनव्यवहृतावुन्मत्त इति गीयते ॥ | ||||
| 122 | तस्मासर्वोऽभ्युपगमः प्रतिभामूल इष्यते ।न शब्दः प्रतिभाहेतुः स्वातन्त्र्यमुपगच्छति ॥ | ||||
| 122 | तृप्तये जायते पुंसः भुक्तमन्येन चेत्ततः ।दद्याच्छ्राद्धं श्रमायान्नं न वहेयुः प्रवासिनः ॥ | ||||
| 122 | नच पुंवचनं सर्वं सत्यत्वेनावगम्यते ।वागिह श्रूयते यस्मात्प्रायादनृतवादिनी ॥ | तन्त्र.[178] | |||
| 122 | नचानुमानाशक्तस्य वाक्यमित्यपि युज्यते।सर्वमानान्तरानर्है शास्त्रप्रामाण्यसाधनात्॥ | ||||
| 122 | ननुचोपासनादीनां सिद्ध्यै तच्चिन्तनं यदि।तच्चेदद्वैतधीसिद्ध्यै वृथा स्यात्तद्विरोधतः॥ | ||||
| 122 | नह्याप्तवादा नभसो निपतन्ति महासुराः ।युक्तिमद्वचनं ग्राह्यं सर्वैरपि परीक्षकैः ॥ | ||||
| 122 | नात्मीयादन्यदीयाद्वा प्रत्यक्षादेर्विना क्वचित् ।वचसस्सत्यता दृष्टा सर्वशब्देष्वयं विधिः ॥ | ||||
| 122 | निहतस्य पशोर्यज्ञे स्वर्गप्राप्तिर्यदीष्यते ।स्वपिता यजमानेन किंनु तस्मान्न हन्यते ॥ | ||||
| 122 | नूनं तत्रानुभूतोऽसावित्याप्तोक्तिनिबन्धना ।बुद्धिस्साक्षाददृष्टेऽपि युक्ताऽर्थे पुरुषोक्तितः ॥ | ||||
| 122 | नैतद्युक्तिसहं वाक्यं हिंसा धर्माय चेष्यते ।हवींष्यनलदग्धानि फलायेत्यर्भकोदितम् ॥ | ||||
| 122 | पार्थसारथिमिश्राणां या पुनश्शास्त्रदीपिका ।तस्यां ज्ञेयं पद्यमिदं स्फुटं बह्वर्थगार्भितम् ॥ | ||||
| 122 | प्रत्यक्षं शब्दजन्यं तु दुस्साधं चापि निष्फलम्।परोक्षादपि शब्दोत्थाद्बाधसंभवदर्शनात्॥ | ||||
| 122 | प्रत्यक्षकलितं चार्थं बुभुत्सन्तेऽनुमानतः ।तर्कसिद्धान्तरसिका इति पूर्वैरुदाहृतम् ॥ | ||||
| 122 | प्रत्यक्षादिप्रमासिद्धविरुद्धार्थाभिधायिनः ।वेदान्ता यदि शास्त्राणि बौद्धैः किमपराध्यते ॥ | प्र. चं.[2-4] | |||
| 122 | प्रबोधचन्द्रोदयेऽपि कृष्णमिश्रविनिर्मिते ।पौर्वापर्यविचारस्तु तिष्ठत्वत्र न चादरः ॥ | ||||
| 122 | प्रमाणत्वेन तां लोकः सर्वः समुपगच्छति।व्यवहाराः प्रवर्तन्ते तिरश्चामपि तद्वशात्॥ | ||||
| 122 | प्रमाणान्तरादृष्टं हि शब्दोऽन्यं प्रापयेत्सदा ।स्मृतिवच्च स्वयं तस्य प्रामाण्यं नोपपद्यते ॥ | ||||
| 122 | फलान्तरार्थं तच्चिन्ता यदीष्येत तथासति।मोक्षप्रधानशास्त्रत्वं गतं शारीरकस्य तत्॥ | ||||
| 122 | बुद्धाद्यन्तेवासिनां तु बुद्धाद्यास्सर्ववेदिनः ।तत्प्रणीतानि शास्त्राणि प्रमाणानीति ते विदुः ॥ | ||||
| 122 | ब्रह्मापि जगतो हेतुः युक्तिभिः किल साध्यते।प्रधानं जगतो हेतुः प्रसिद्धं ह्यानुमानिकम्॥ | ||||
| 122 | मण्डूकवसयाऽक्ताक्षाः वंशानुरगबुद्धिभिः ।गृह्णन्तीत्यादिविषयः श्लोकवार्तिकविस्तृतः ॥ | ||||
| 122 | मधुरं तिक्तरूपेण श्वेतं पीततया तथा ।गृह्णन्ति पित्तदोषेण विषयं भ्रान्तचेतसः ॥ | श्लोक.[520] | |||
| 122 | यज्ञैरनैकैर्देवत्वं अवाप्येन्द्रेण भुज्यते ।शम्यादि यदि चेत्काष्ठं तद्वरं पत्रभुक्पशुः ॥ | ||||
| 122 | यत्नेनानुमितोऽप्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः ।अभियोगशतेनापि सोऽन्यथा नोपपद्यते ॥ | ||||
| 122 | वाक्यपद्यामपि विधिविवेके चाभिसूचितम् ।हरिणा मण्डनेनापि सर्वसारार्थदृश्वना ॥ | ||||
| 122 | शब्दपृष्ठस्थितन्यायसहस्राधिक्रियात्मके ।शास्त्रेऽपि न्यायलभ्योऽर्थः शास्त्रसिद्ध इतीष्यते ॥ | ||||
| 122 | शास्त्राणां चापि तात्पर्यनिर्णयोऽभ्यासमूलकः ।तस्माद्यौक्तिक एवार्थः स्थातश्शब्दमूर्धनि ॥ | न्याय. म.[589] | |||
| 122 | श्रुतिवाक्यप्रसूता धीर्बाधिका नानुमानिकी।इति शक्यं न वदितुं अदृष्टस्यानपेक्षणात्॥ | ||||
| 122 | श्रोतव्यश्चाथ मन्तव्य इति तर्कसहायताम्।श्रुतिरेव स्वयं प्राह तस्मात्तर्को विशिष्यते॥ | ||||
| 122 | सर्वदा चापि पुरुषाः प्रायेणानृतवादिनः ।यथाऽद्यत्वे न विस्रम्भः तथाऽतीतार्थकीर्तने ॥ | श्लोक.[88] | |||
| 122 | सर्वैर्दार्शनिकैः लोके शास्त्रं किञ्चिन्निधीयते ।तत्प्रामाण्ये विवादस्तु वादिनामवशिष्यते ॥ | ||||
| 122 | सुगतो यदि सर्वज्ञः कपिलो नेति प्रमा ।तावुभौ यदि सर्वज्ञौ मतिभेदः कथं तयोः ॥ | आ. ध. व्या.[1-1-2] | |||
| 122 | स्वप्रकाशा मतिः धीत्वात् दृश्यत्वाद्विमतं मृषा ।इत्याद्यैरेव सिद्धेऽर्थे कृतं त्रय्यन्तचिन्तया ॥ | ||||
| 122 | स्वरवृत्तिं विकुरुते मधौ पुंस्कोकिलः कथम्।जन्त्वादयः कुलायादेः करणे शिक्षिताः कथम्॥ | ||||
| 123 | विचारनिरूपणम् | अज्ञानतत्त्वम् | अज्ञानादिह संसारं ज्ञानान्मोक्षं च ये विदुः।सर्वे ते पर्यवस्यन्ति प्रायस्सौगतसोदरः॥ | ||
| 123 | वैशेषिकयुक्तिः | अत एव प्रसिद्धास्तेऽप्यर्धवैनाशिका इति।निरन्वयोत्पत्तिनाशाधारा हि क्षणभङ्गिता॥ | |||
| 123 | सांख्ययुक्तिः | अत्र केचन तत्त्वज्ञाः युक्तिज्ञपरिशीलनात्।अभिप्रायमिमं कंचिद्विशदीर्कुर्वते यथा॥ | |||
| 123 | वैतण्डिकखण्डनम् | अथ न प्रतिपद्येत नायं लौकिक इष्यते।नवा परीक्षकः स्यादित्यापद्येत स बुद्धिमान्॥ | |||
| 123 | अथ शून्याद्वैतवादमानिनो हीत्थमभ्यधुः।अवसम्ब्य भरं शून्यो कृतार्थाः सुखमास्महे॥ | ||||
| 123 | प्रयोजनम् | अनन्तरोपि द्विविधः विजिगीषुकथात्मकः ।जल्प एको वितण्डा तु द्वितीय इति निर्णयः ॥ | |||
| 123 | अनिर्वाच्यविदश्चातः भावाज्ञानविदोऽभवन्।अज्ञानं चेदसत्ख्यातिः ज्ञानाभावोऽथवा पुनः॥ | ||||
| 123 | अन्ये तार्किकसिद्धान्तं प्रायशस्समाशिश्रयन्।यस्मात्सौगतसिद्धान्तस्सोऽसत्ख्यातौ प्रतिष्ठितः॥ | ||||
| 123 | अपनेतुं भ्रमं चापि पारार्थ्यात्प्रयतामहे।दया हि स्वार्थनपेक्षपरदुःखासहिष्णुता॥ | ||||
| 123 | अभावोऽप्यर्थ एवेष्टः तन्मामांसकतार्किकैः।अतएवच ते प्राहुरभावं मोक्षसाधनम्॥ | ||||
| 123 | अविवेकेन तादात्म्यं पुंप्रकृत्योर्न वस्तुसत्।सास्मितेत्युच्यते क्लेशः सर्वानर्थस्य कारणम्॥ | ||||
| 123 | आदौ सांख्याः सर्ववस्तुनित्यतासाधनोद्यताः।क्षणभङ्गं निरुन्धन्ति युक्तिजालैर्मनोहरैः॥ | ||||
| 123 | आश्रित्य परपक्षास्थान् खण्डयन्ति विपश्चितः ।वितण्डामेव च कथामाश्रित्य परखण्डनम् ॥ | ||||
| 123 | मीमांसकयुक्तिः | इति वार्तिककारोऽपि प्राहारम्भे कुमारीलः।अथाप्यपयशस्तेषामद्यापि न हि शाम्यति॥ | |||
| 123 | उत्पत्तिनाशयोरस्तिनास्त्योरप्येकता मता।विज्ञानवादसिद्धान्तः पर्यायेणायमेव हि॥ | ||||
| 123 | एवं सामान्यतस्तत्त्वविचारसरणिस्त्वियम्।न निर्गुणं न निर्दोषं जगत्यामस्ति किंचन॥ | ||||
| 123 | एवंच वादिविजयमात्रेणैव समीहितम्।सिशाधयिषतीत्येव कुतस्तत्त्वाविनिर्णयः॥ | ||||
| 123 | एष सार्वात्म्यसिद्धान्तो नैराम्यान्न विशिष्यते।सामान्यलक्षणे सैषा विश्रान्तिर्वा स्वलक्षणे॥ | श्लोक.[331] | |||
| 123 | कर्मैकं बुद्धिरप्येका जगत्येकास्सितो गुणः।वर्णौप्येको गकारादिः सर्वैक्यं किं न रोचते॥ | ||||
| 123 | क्षणभङ्गोपरोधाय पिठरे पाक आदृते।भूतचैतन्यवादस्तु तदानीं स्याद्दुरुद्धरः॥ | ||||
| 123 | गत्वागत्वाऽथ ते योगाचारसिद्धान्तसागरे।निमज्जन्ति यतो व्यक्तिरुत्पत्तिश्चाविलक्षणा॥ | ||||
| 123 | तत्राद्यो द्विविधः पूर्वः उपदेशात्मको मतः ।द्वितीयो न्यायमूर्तिस्स्याद्यो वादो गुरुशिष्ययोः ॥ | ||||
| 123 | तदर्वाग्भिः तथा प्राग्भिः यथेष्टं मतमास्थितैः।प्रणिन्ये बुहुधा तैस्तैः ग्रन्थरूपविचारणा॥ | ||||
| 123 | तदानीमपि दुर्मोचा भवेत्सौगतवागुरा।विशेषवादस्सामान्यवादो वा दृष्टिभेदतः॥ | ||||
| 123 | तदेतस्मात्संप्रदायसंस्कारो मूलकारणम्।विचारविप्लवस्सर्वः ताड्यते बाह्यडिण्डिमः॥ | ||||
| 123 | तस्मान्निषेधसिद्धान्तः स्वयमेव विहन्यते।विश्वखण्डनसिद्धान्तोऽप्येवमेव हि खण्डितः॥ | ||||
| 123 | तस्यापि तच्छरूपत्वे तुच्छं चापि जगत्भवेत्।भावान्तराभाववादः स्वीकृतः कपिलादिभिः॥ | ||||
| 123 | दुरुद्धरा तुच्छता स्याज्जगतस्त्विति बिम्भयति।भावान्तराभाववादं अतः केचित्समाश्रिताः॥ | ||||
| 123 | देवानचेतनानेवं ये विदुस्तान्महाशयान्।अर्धलोकायातानाहुरत एवेतरे बुधाः॥ | ||||
| 123 | धर्मधर्म्यैक्यपक्षे तु क्षणवादः प्रतिष्ठितः।पीलुपाके तु विस्पष्टः क्षणसिद्धान्तसङ्ग्रहः॥ | ||||
| 123 | नातः पर्युयोगार्हाः कथंचिदपि वादिभिः।इति शून्यैकान्तवादः तत्र स्यादिदमुत्तकम्॥ | ||||
| 123 | परपक्षपरतिक्षेपज्ञानं चेत्प्रयोजनम्।ब्रवीत्यसौ तथाऽप्येतत्तादृगेव भविष्यति॥ | ||||
| 123 | परमर्यादया ब्रूमः परव्याहतिमित्यसत्।स्वव्याघातादिभङ्गानां परानङ्गीकृतिर्यतः॥ | ||||
| 123 | पूर्वमीमांसका वेदापौरुषेयैकदृष्टयः।प्रायो लौकायतं मार्गं संश्रिता इति कीर्तीताः॥ | ||||
| 123 | प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्तोऽपि प्रवर्तते।न तिश्चामपि जगत्यफला दृश्यते क्रिया॥ | ||||
| 123 | औपनिषदयुक्तिः | प्रातिभासितसिद्धान्तोऽप्यसावेव हि वस्तुतः।स चानेकान्तवादोऽपि भवेत्पर्यायतो विदाम्॥ | |||
| 123 | प्रायेणैव हि मीमांसा लोके लोकायतीकृता।तामास्तिकपथे कर्तृमयं यत्नः कृतो मया॥ | ||||
| 123 | भूतचैतन्यभङ्गाय पीलुपाकस्समाश्रितः।प्रतिक्षणं देहभेदे स्मरणं नोपपद्यते॥ | ||||
| 123 | मर्यादास्थापनार्थं च मानतर्कौ समुत्थितौ।सिंहारण्यवदन्योन्यं गुप्तौ तौ स्वान्यसाधकौ॥ | त. टी.[86] | |||
| 123 | महीमिवच मर्यादां अनधिष्ठाय शास्वतीम्।पदन्यासो न चोराणां प्रच्छन्नप्रकटात्मनाम्॥ | ||||
| 123 | यथालोकं यथावेदं वैदिके लौकिकेऽपिवा।यो वक्ता स परिग्राह्यः प्राक्तनोऽद्यतनोऽपिवा॥ | ||||
| 123 | यदि काचित्प्रतिज्ञा स्यात्तदा दोषविचारणा।नास्ति प्रतिज्ञा काचिन्नः तस्मान्नैवास्ति दूषणम्॥ | मा. वृ.[4] | |||
| 123 | यद्यत्राज्ञानशब्देन चान्यथाज्ञानमुच्यते।विज्ञानवादस्स्यात्तस्मात् ज्ञानाभावस्स उच्यते॥ | ||||
| 123 | यद्यपि न्यायसिद्धान्ते ताभ्यां निग्रह ईप्सितः।न तं तत्त्वव्यवस्थायां प्रमाणं बहवो विदुः॥ | ||||
| 123 | यद्यस्येष्टं तत्तु तस्य प्रयोजनमिति स्थितम्।सर्वभूतानुग्रहोऽपि कथं न स्यात्प्रयोजनम्॥ | ||||
| 123 | यद्याप्यात्मादयो नित्याः पदार्थाः स्वीकृताः पुनः।तथापि धर्माः तेषां स्युः क्षणिका इति तन्मतम्॥ | ||||
| 123 | यादृशं ज्ञायते वस्तु यदि तादृशमेव तत्।विज्ञानवादसिद्धान्तोऽप्येवमेव हि वस्तुतः॥ | ||||
| 123 | ये तु तत्त्वं विनिर्णेतुमिच्छन्ति स्वव्यवस्थया।भ्राम्यन्ति, तेषु कृपया कृतार्थास्ते भवन्त्विति॥ | ||||
| 123 | ये तु स्वाभाविकं भेदाभेदामिच्छन्ति शास्त्रतः।तेषां विरोधो नास्त्येव वस्तु नानात्मकं यतः॥ | ||||
| 123 | ये सर्वेश्वरसंकल्पायत्तं तदुभयं विदुः।संकल्पो बुद्धिरेवेति दुर्लङ्घा बुद्धवाहुरा॥ | ||||
| 123 | येषां प्रपञ्चः तन्मूलः बुद्धिमूलस्तु वस्तुतः।विज्ञानवादिसिद्धान्ताविशेषो वस्तुवादिनाम्॥ | ||||
| 123 | यो ज्ञायते यो वेत्ति येन च ज्ञाप्यते तथा।यदपि ज्ञायते तच्चेत् प्रतिपद्येत को हतः॥ | ||||
| 123 | वक्तव्यमिति हि प्राह श्रिहर्षो विश्वखण्डकः।अद्वैतसिद्धावपि च मधुहन्तृसरस्वती॥ | ||||
| 123 | वादजल्पवितण्डानां कथामन्यतमामपि।आश्रित्य परपक्षाणां प्रतिक्षेपं ब्रवीत्यपि॥ | ||||
| 123 | वादिनिग्रह एवात्र नैव तत्त्वविनिर्णयः ।इति जानन्तोऽपि कथां वितण्डामेव केवलाम् ॥ | ||||
| 123 | विग्रहो हविरादानं युगपत्कर्मसन्निधिः।प्रीतिः फलप्रदानं च देवतानां न विद्यते॥ | स. सि.[3-68] | |||
| 123 | विचारो द्विविधो लोके फलभेदाद्व्यवस्थितः ।तत्त्वनिर्णयसिद्ध्यर्थः विजयैकार्थ इत्यपि ॥ | ||||
| 123 | वितण्डवाद्ययमसौ ये माध्यमिकनामकः।स्वपक्षस्थापनाहीनः परपक्षविभेदकः॥ | ||||
| 123 | वैशेषिकाद्या विज्ञानवादोद्धूननतत्पराः।क्षणवादे निमग्नास्स्युः प्रतिक्षणविशेषतः॥ | ||||
| 123 | संसारमोक्षयोः कर्म कारणं ये विदुः परे।प्रायो भौतिकसिद्धान्तवादस्तेषां महात्मनाम्॥ | ||||
| 123 | सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते।अधिकारोऽनुपायत्वान्न वादे शून्यवादिनः॥ | ||||
| 123 | सर्वासामपि जातीनां स्याद्यावद्व्यक्तिगामिता।व्यक्तीनामपि सर्वासां सर्वजात्यनुयोगिता॥ | ||||
| 123 | सर्वेषामपि शब्दानामाहुः सर्वार्थशक्तताम्।सर्वेषां विदुरर्थानां अशेषपदशक्यताम्॥ | श्लोक.[202] | |||
| 123 | सांख्याः स्वभावसिद्धान्तमङ्गीकुर्वन्ति भूयसा।अर्धं तेनाकस्मिकतावादमेते समाश्रिताः॥ | ||||
| 123 | सोऽनुयुक्तः फलं किंचिद्यदिच प्रतिपद्यते।सोऽस्य पक्षो भवेत्तेन वैतण्डिककथा हता॥ | ||||
| 123 | सोऽस्य पक्षः स सिद्धान्तः वैतण्डिककथा वृथा।सर्वशून्यविदां सर्वा धीर्मृषेत्यपि धीर्मृषा॥ | ||||
| 123 | सौगताः सर्वसिद्धान्तखण्डकाः सून्यतत्पराः।तेषां वितण्डा ब्रह्मास्त्रं तस्या गतिरुदीक्ष्यताम्॥ | ||||
| 124 | बलाबलसारांशः | लोको वेदश्च | अत एवहि मीमांसाशास्त्रै जैमिनिनोदितम् । आनर्थक्यप्रसङ्गेन शब्दैक्यं लोकवेदयोः ॥ | ||
| 124 | अथायमत्र सारांशः संक्षेपेण विलिख्यते । तेन त प्रायशः तत्त्वं ज्ञेयं समरसं सताम् ॥ | ||||
| 124 | सामरस्योपायाः | अधिकारिविभेदेन सामरस्यं परे विदुः । यथाश्रुताधियः केचित् तेषामुक्तिर्विशिष्यते ॥ | |||
| 124 | केचितु कालभेदेन सामरस्यं प्रपेदिरे । आदौ श्रुतिमयी प्रज्ञेदानीं चिन्तामयी मता ॥ | ||||
| 124 | केचित्त्ववस्थाभेदेन विरोधाभावमभ्यधुः । बाल्ये श्रुतिः ततो युक्तिः तदन्योन्यसमुच्चयः ॥ | ||||
| 124 | केचिद्विषयभेदेन विरोधाभावमूचिरे । उक्तिः प्रधानविषये युक्तिः तदनुबन्धिनि ॥ | ||||
| 124 | क्षोदक्षमधियस्त्वन्ये तेषां युक्तिर्गरीयसी । संमुग्धबुद्धयः केचित् तेषां संप्लव इष्यते ॥ | ||||
| 124 | गिरिशृङ्गरोहणेन दर्शनं किं न दर्शनम् । चिरेण दर्शनं गर्भगृहे वा किं न दर्शनम् ॥ | ||||
| 124 | तस्मात्तत्त्वमिदं ज्ञेयं विस्पष्टं लोकवेदयोः । दृष्टिस्सामान्यतो लोकः दृष्टिर्वेदो विशेषतः ॥ | ||||
| 124 | तस्मात्सर्वैर्दार्शनिकैरुभयं च यथायथम् । स्वीकृत्य संप्रदायः स्वः सुदृढीक्रियते तराम् ॥ | ||||
| 124 | देशभेदात्रालभेदात्पुंभेदादन्यथाऽन्यथा । पर्यवस्यति शास्त्रार्थः इत्याहुः क्रान्तदर्शिनः ॥ | ||||
| 124 | नीचाः कलहमिच्छन्ति संधिमिच्छन्ति साधवः । इति न्यायस्सामरस्यविदुषां हृदयास्थितः ॥ | ||||
| 124 | प्रमाणं सकलं साङ्गं पर्वृत्तं लौकिकं तु तत्। लौकिकस्य प्रमाणस्य मेयं कथमलौकिकम् ॥ | ||||
| 124 | यदि लोको वेत्तुमर्हः तदा लौकिक एव सः । लोकश्चेत्सर्वदा लोको भवेत्सर्वत्र सर्वथा ॥ | ||||
| 124 | यदि वेदो भवेल्लोकादात्यन्तिकविलक्षणः । न तादृशेन वेदेन लोकस्यास्ति प्रयोजनम् ॥ | ||||
| 124 | लोक इत्युच्यते युक्तिः उक्तिर्वेद इतीर्यते । अनयोरन्तरं नास्ति यद्यस्त्येतत्प्रसज्यते ॥ | ||||
| 124 | लोकातीतं तु विषयं न लोको ज्ञातुमर्हति । तथैव लौकिकं वस्तु न वेदो ज्ञापयेदपि ॥ | ||||
| 124 | लोको भिन्नरुचिर्भिन्नसंस्कारो भिन्नदर्शनः । विचित्रो लौकिकेऽप्यर्थे किमु वाच्यमलौकिके ॥ | ||||
| 124 | वेदे श्रद्धाप्रसिद्ध्यर्थं लोको लोकमपेक्षते । तथा व्यवस्थासिद्ध्यर्थं लोको वेदमपेक्षते ॥ | ||||
| 124 | वेदो वा महतां दृष्टिः लोकोऽन्येषां तु दर्शनम् । नूतनो वा भवेल्लोकः वेदस्तु स्यात्पुरातनः ॥ | ||||
| 124 | सर्वसाधारणो लोकः वेदोऽसाधरणोऽथवा । सूक्ष्मदृष्टिर्वेद एषः लोकस्स्यात् स्थूलदर्शनम् ॥ | ||||
| 125 | उपसंहारः | कालः | आकाशस्य स्थितिर्यावद्यावदप्यवनेः स्थितिः । तावदस्य स्थितिः भूयात्तमो लोकस्य निघ्नतः ॥ | ||
| 125 | आत्मा सुखे नियोक्तव्यः सुखभाजः प्रजाः स्मृताः । सर्वस्तरतु दुर्गाणि सर्वो भद्राणि पश्यतु ॥ | ||||
| 125 | आशीर्वादाक्षतफलधरश्रुतिशिरःकरः । धर्मो विग्रहवानेषः नेषदेषेह वाङ्मृषा ॥ | ||||
| 125 | इति वाल्मीकिमुनिना तथा व्यासमहर्षिणा । सौहार्देन प्रतिज्ञातं पूरितं भूभुजाऽमुना ॥ | ||||
| 125 | एकोनविंशशतके पञ्चमे दशकेऽष्टमे । आत्मीयैकोनषष्ट्यब्देऽयं प्रबन्धं व्यरीरचत् ॥ | रामा.[2-105] | |||
| 125 | कनकाजलपातोऽथविद्युच्छक्तिसमृद्धितः । कनकं खन्यते येन यत्रान्वर्था सरित्कृता ॥ | ||||
| 125 | देशः | चतसृष्वपि दिक्ष्वस्याः प्रख्यातास्सयुस्सुरालयाः । प्राच्यामवाच्यां प्रतीच्यामुदीच्यां च यथाक्रमम् ॥ | |||
| 125 | चतुर्दशे च शतके शालिवाहशके च सः । श्रीमन्महीशूरदेशराजाऽऽसीदिति विश्रुतः ॥ | ||||
| 125 | ज्योतिर्मयं खगोलं स्यात् भूगोलं तद्विपर्ययः । इति भेदो निराकारि यद्देशे वैद्युतत्विषा ॥ | ||||
| 125 | तत्र यद्वद्रिनिकटे महाबलशिलोच्चयः । कावेरीकपिलानद्योर्मध्ये यस्तरळायते ॥ | ||||
| 125 | तत्सौशील्येनैव शुद्धं तेनैव प्रचयं गतम् । किंकुर्वज्जगतामेतत् जीयात्सफलतां गतम् ॥ | ||||
| 125 | तेन भूपतिवर्येण योऽहं विद्यैकसंश्रयः । पण्डितानां रत्नमिति बिरुदेन विभूषितः ॥ | ||||
| 125 | दयादाक्षिण्यसौलभ्यसौशील्यमहदाश्रयः । श्रीमन्महीशूरराज्यसर्वसौभाग्यदायकः ॥ | ||||
| 125 | देवतायतनैश्चैव सत्पुस्तकनिकेतनैः । आचार्याणां पीठमठैः उद्यानैर्या विराजते ॥ | ||||
| 125 | नरसिंहपुरं चैव तथा गरलपुर्यपि । अर्कपुष्करणीक्षेत्रं तथा श्रीरङ्गपत्तनम् ॥ | ||||
| 125 | न्यायस्थानैः कृतस्थानैः तेजःस्थानैः जलस्थलैः । कर्णाटदेशधरणीरमणीमौळिसन्मणिः ॥ | ||||
| 125 | परोपसर्पणक्लेशतारिताश्रितसज्जनः । शान्तो दान्तश्च राजर्षिः यस्स्याज्जनकसन्निभः ॥ | ||||
| 125 | प्रायेण पुण्यतीर्थानां प्रभवो देशतो यतः । तथैव पुण्यक्षेत्राणां देशो यश्च समाश्रयः ॥ | ||||
| 125 | बहुना किमिहोक्तेन सर्वविद्वदुपाश्रयः । सद्रत्नहारकटककबहुमानितसत्प्रजः ॥ | ||||
| 125 | भूमण्डलेऽस्ति भरतखण्डेऽस्मिन् दक्षिणापथे । कर्णाटदेशो विख्यातः महागिरिसरिद्वृतः ॥ | ||||
| 125 | भूयस्तथैव च महामहोपाध्यायभूषणम् । तदिण्डियाचक्रवर्तिसन्निधेरुपलम्भितः ॥ | ||||
| 125 | महीशूरपुरी नाम प्रचकास्ति तदन्तिके । सा राजधानी सकलसम्पद्यादवभूभुजाम् ॥ | ||||
| 125 | महीशूरमहाराजतुर्थश्रिकृष्णभूपतेः । कीर्तिकेतुः मानमेयरहस्यश्लोकवार्तिकम् ॥ | भारत. शा.[328] | |||
| 125 | मोचारसमुचा वाचा नीचिकृतरसान्तरः । यशःकुसुमसंदोहवासितोशाऽबलालकः ॥ | ||||
| 125 | यदधिष्ठाय सकलकल्यानगुणभूषणः । महाराजोऽवति श्रीमान् कृष्णराजोऽधुना प्रजाः ॥ | ||||
| 125 | यदन्तेवासिनो लब्धवर्णाः नानाकलास्वपि । भूयो भद्रासनस्थेन तेनैव बहुमानिताः ॥ | ||||
| 125 | यमध्यास्ते महादेवी वैष्णवी शक्तिरुत्तमा । चामुण्डा यदुसंतानभूभृतां कुलदैवतम् ॥ | ||||
| 125 | यस्सर्वज्ञः सर्वशक्तः तथा कारुणिकः परः । अन्तरात्मा महोदारः वासुदेवस्स तुष्यति ॥ | ||||
| 125 | यादावान्यवाराशिभवमौक्तिकसन्मणिः । यदुराजः कुलपतिरासीदस्य महीभुजः ॥ | ||||
| 125 | योऽनेकग्रन्थनिर्माणधुरीणो विश्वविश्रुतः । लक्ष्मीपुरंश्रीनिवासाचार्योऽसौ विदुषां मणिः ॥ | ||||
| 125 | विशालविद्याशालाभिः वैद्यशालाभिरेव च । विश्वविद्यावेश्मभिश्च भ्राजते राजवेश्मभिः ॥ | ||||
| 125 | शालिवाहशकैकोनविंशेऽथ शतके पुनः । सप्तमे हायने जात एष श्रीकृष्णभूपतिः ॥ | ||||
| 125 | स पवित्रात्रेयगोत्रः बह्वृचश्चाश्वलायनः । तत्सन्ततौ चतुर्विंशोत्तमाङ्गत्वमुपाश्रितः ॥ | ||||
| 125 | सदातारपरित्राता दुराचारवनिवारकः । सर्वभूपशिरःकम्पसंपाकशुभव्रतः ॥ | ||||
| 125 | सुगाङ्गसदृशो यस्यां प्रासादः परिशोभते । यत्र कर्णाटसिंहाङ्कासनं सद्रत्नशोभितम् ॥ | ||||
| 125 | सुवर्णादिखनीनां च रत्नानामपि चाकरः । विद्यावीचिसहस्त्राणां पारावारयति च यः ॥ | ||||
| 125 | सैषा वसुमती चापि येन राजन्वती कृता । सरितस्सागरीभूताः मरवोऽप्युर्वरीकृताः ॥ | ||||
| 125 | यत्करोमि यदश्नामि यज्जुहोमि ददामि यत् । यत्तपस्यामि हे कृष्ण तत्करोमि त्वदर्पणम् ॥ |