संरचनात्मक-संस्कृत-अध्ययनम्
(देशिक नामक तन्त्रांशेन संस्कृत व्युत्पत्ति साधकः)
Samasa_Tagged_Examples-BhagavadGita
NatyaSastra-Tagged
शब्दरत्नावलिः - सन्धिः - (48)
(अच् - 9)
सवर्ण दीर्घः
अकस्सवर्णे अकिपरे दीर्घ एकादेश (पूर्वपरयोःस्थाने) स्स्यात्। यथादैत्य + अरिः -- दैत्यारिः, रमा + आश्रयः -- रमाश्रयः, राम + आदिः -रामादिः, पिता + आत्र - पितात्र, अत्ति + इदम्-- अत्तीदम्, लक्ष्मी + ईशः--लक्ष्मीशः, मति+ईड्यः-- मतीड्यः, गौरी + इयम् – गौरीयम्, गुरु + उदयः - गुरूदयः, वधू+ऊरू – वधूरू, चारु+ ऊहः - चारूहः, चमू+ उदधिः-- चमूदधिः, होतृ + ऋ कारः – होतृकारः, भ्रातृ+लृकारः - भ्रातृकारः, ऋकार-लृकारयोस्सावर्ण्याद्दीर्घः। लृकारस्य ऋकारः- अन्यान्युदाहरणानि प्रयोगाभावान्नोदाहृतानि। एवमग्रेपि।
Go Top
गुणसन्धिः
अकारान्तादाकारान्ताद्वा इकः परे पूर्वपरयोस्स्थाने एकः गुणआदेशस्स्यात्। यथा वद+इति—वदेति, राजा+इति—राजेति, धन+ईशः—धनेशः, रमा+ईशः—रमेशः, कूप+उदकम्—कूपोदकम्, गङ्गा + उदकम् --गङ्गोदकम्, राम+ ऊहः-- रामोहः, रामा+ऊरू-- रामोरू; कृष्ण+ऋद्धिः-- कृष्णर्द्धि:; तव + लृकारः -- तवल्कार; ऋकारविषये प्रकृतभावो वक्ष्यते।
Go Top
वृद्धिसन्धिः
अकारान्तादाकारान्ताद्वा इकः परे पूर्वपरयोस्स्थाने एकः गुणआदेशस्स्यात्। यथा वद+इति—वदेति, राजा+इति—राजेति, धन+ईशः—धनेशः, रमा+ईशः—रमेशः, कूप+उदकम्—कूपोदकम्, गङ्गा + उदकम् --गङ्गोदकम्, राम+ ऊहः-- रामोहः, रामा+ऊरू-- रामोरू; कृष्ण+ऋद्धिः-- कृष्णर्द्धि:; तव + लृकारः -- तवल्कार; ऋकारविषये प्रकृतभावो वक्ष्यते।अकारान्तादाकारान्ताद्वा एचिपरे पूर्वपरयो स्थाने वृद्धि रेकादेश स्स्यात्। यथा ---
तस्य +. एषः --- तस्यैषः
प्रथमा + एक वचनम् --- प्रथमैकवचनम्:
गृह + ओषधिः --- गृहौषधिः,
गङ्गा + ओघः --- गङ्गौघः,
देव + ऐश्वर्यम् ---- देवैश्वर्यम्
रमा +. ऐक्यम् ---- रमैक्यम्;
कृष्ण + औत्कण्ठ्यम् --- कृष्णौत्कण्ठ्यम्,
रमा + औदार्यम् ---- रमौदार्यम्,
Go Top
अत्र विशेषः
अत्र विशेषः.- अकारान्तादुपसर्गात् ऋकारादौ धातौ परे वृद्धिरेकादेशस्स्यात् :— यथा – प्र + ऋच्छति ---- प्रार्छति, एवमुपार्छतीत्यादि. :- तत्र विशेषः-- नामधातौ पठे तु वा. प्र + . ऋषभीयति – प्रर्षभीयति, प्राषभीयतीत्यादि.
Go Top
अयवादेशः
5.अवणात्- एजाद्योः इण्धात्वेधधात्वोः परय्योः ऊ रादेशे परे च (पररूपं गुणञ्च बाधित्वा) वृद्धिर्भवति यथा.-
उप +. एति----उपैति
प्र + एधते ---- प्रैधते;
प्रष्ठ + ऊहः ---- प्रष्ठौहः
Go Top
पेत्युपसर्गात्
6.पेत्युपसर्गात् ऊह, ऊढ, ऊढि, एष एष्य, ऋण एषु परेषु वृद्धिः क्रमेणोदाहरणानि. प्रौहः प्रौढः, प्रौढिः, प्रैषः, प्रैष्यः, प्राणम् | प्रेषः, प्रैष्यः, इत्यादौ प्र+ईष, ईष्य, इति ज्ञेयम् ।
Go Top
अक्षशब्दात्
7. अक्षशब्दात्-ऊहिनी शब्दे परे, स्वशब्दात् ईर, ईरिन् शब्देपरे; वत्सतर, कम्बल, वसन, दश, ऋण, एभ्यः ऋण शब्दे परे तृतीया समासे ऋत शब्दे परे च; वृद्धि स्स्यात् ।
क्रमेणोदाहरणानि -
अक्षौहिणी; स्वैरिणी ; वत्सतरार्णम्, कम्बुलार्णम्, वसनार्थम्, दशार्णाः, देशः नदी च दशार्णा, ऋणार्णम् . ऋणापनयनाय कृमन्यदृणम्, सुखार्तः-सुखेनऋतः अन्यत्र परमर्तः ।
Go Top
यणादेश सन्धिः
8.यणादेश सन्धिः - इका स्थाने यणः स्युरसवर्णे अचि परे
दधि + अत्र --- दध्यत्र
सुधि + उपास्यः --- सुध्युपास्यः
अति + ऊर्ध्वम् ---- अत्यूर्ध्वम्
मति + ऋद्धिः- मत्यृद्धिः
अपि + एवम् ----अप्येवम्
दधि + ओदनः ----दध्योदनः
हरि + ऐश्वर्यम् --- हर्यैश्वर्यम्
बुद्धि + औत्कण्ठ्यम् --- बुद्ध्यौत्कण्ठ्यम्
मधु + आकृतिः ----- मध्वाकृतिः
पितृ + अंशः पित्रंशः;
लृ + अकृतिः-लाकृतिः, शेष मूह्यम्.
Go Top
यान्तादेशसन्धिः
9. यान्तादेशसन्धिः, वान्तादेशसन्धिश्च।
एचां स्थाने क्रमात् :-अय्, अव्, आय्, आव्, एते आदेशास्स्युः-अचिपरे.
हरे + ए --- हरये.
विष्णो + ए-विष्णवे
नै + अकः---- नायकः
पौ + अकः ---- पावकः | आत्र विशेषः.
Go Top
यकारादौ
10.यकारादौ प्रत्यये परे ओकारौकारयोः अव्, आव्, एता वादेशास्त्रः।
गो + यत् --- गव्यम्
नौ + यत् ---- नव्यम्
गो + ऊतिः ----- गव्यूतिः एवं लव्यम्, अवश्यलाव्यम्, यान्तादेशविषये- शक्यार्थे क्षय्यजय्याविति; क्रयणार्हमेवेत्यर्थे क्रय्यमिति च विशेष:- अन्यत्र क्षेतुम् योग्यं- क्षेयम्, जेतुंयोग्यं - जेयम्; क्रेयम्, क्रयणार्हम्.
Go Top
पूर्वरूपसन्धिः
11. पूर्वरूपसद्दिः: - पदान्तात् एजः ॥ हस्वाकारे परे पूर्वरूपं (पूर्वपरय्योस्थाने) स्यात्.
हरे + अव----हरेsव
विष्णो+अव --- विष्णोsव
Go Top
पररूपसन्धिः
12. पररूपसन्धिः – अवर्णान्तोपसर्गात् एजादौ धातौ परे पररूपं नित्यं स्यात्। एजादौ सुबन्तधातौ परे तु वा समासे ओष्ठशब्दे परेपि वा।
प्र + एजते ---- प्रेजते
उप + ओषति --- उपोषति;
उप + एडकीयति-----उपेडकीयति, उपैकीयति
बिम्ब + ओष्ठः ---- बिम्बोष्ठः, बिम्बौष्ठः,
स्थूलोतुः, स्थूलौतुः, असमासे (तवौष्ठ इत्येव )
Go Top
शकन्ध्वादिगणपठितेषुः
13. शकन्ध्वादिगणपठितेषु टेः पररूपं वक्तव्यम्
शक + अन्धुः ----- शकन्धुः
मनस् + ईषा ---- मनीषा
पतत् + अञ्जलिः--- पतञ्जलिः
कुल + अटा ---- कुलटा
एवम् लाङ्गलीषा, कर्कन्धुः, मार्तण्डः, सीमन्तः, केशवेशः तद्भिन्नार्थे सीमान्त इत्यादि ज्ञेयम्. शकन्द्वादिराकृतिगणः।
अत्र-*टिर्नाम: - क्वचिदन्त्याज्वर्णः, क्वचिद्व्यञ्जनपरः अन्त्याज्वर्णः यथा शक इत्यत्र अकारः, मनस् इत्यत्र अस्, पतत् इत्यत्र अत् – एवं सर्वत्र बोध्यम् ।
Go Top
अवर्णात् ओकारे
14. अवर्णात् ओकारे, अङि च परे; अनवधारणारके , एव परेच: पररूपं स्यात्.
शिवाय - ओन्नमः ----- शिवायोंनमः
शिव + आ + इहि ----- शिवेहि,
एवमवेहीत्यादि - क्व + एवभोक्ष्यसे ----- क्वेवभोक्ष्यसे
अवधारणार्थे तवैव ॥ अनुकरणे विशेषः, पटत् + इति - पटितिः
पटत्पटत् + इति- पटत्पटपटत्- इतीत्यादि ।
अवङादेश सन्धिः
15. अवङादेश सन्धिः - पदान्ते गोशब्दस्य अचिपरे अवङादेशो (क्वचित्) वास्यात्, इन्द्र शब्दे परे नित्यम्.
गो + अग्रम् ----- गवाग्रम्, गोग्रम्
गो+ईशः ------ गवेशः, गवीशः (नित्यम्)
गो + अक्षः ---- गवाक्षः
गो + इन्द्रः ----- गवेंद्रः
इत्यच् - सन्धिः
Go Top